Júma, 29 Nauryz 2024
Aybyn 6970 59 pikir 24 Qazan, 2017 saghat 08:24

Ejelgi qazaqtyng jeti týrli әskery qosyny

Qazaq jәne basqa da Týrik-Ghúnnan taraghan halyqtarda mynanday әskery ataular istetilingen eken, tandanys tudyratyny neshe ghasyrlar, myng jyldar ótse de búl ataulardyng kýni býginge deyin Qazaq jadynda saqtaluy men qoldanysta boluy. Tómende osy әskery ataulardyng týsiniktemesi berildi.

Mәlimetter «Týrik Shejiresin» (1838-jylghy London núsqasy) negiz ete jazyldy, búl «Týrik Shejiresinin» iyesi Shynghyshannyng ýlken balasy Joshydan taraghan bel úrpaghy Ábilghazy Bahadýr, ol Hiua Handyghynyng Hany bolghan. «Týrik Shejiresinin» әuelgi núsqasy 1663 jyly Ábilghazy jaghynan jazylghan. Enbek alghash ret Fransuz tiline 1726 jyly audarylsa, keyin aghylshyn jәne orys tilderine audarylghan.

Enbekte aityluynsha erte zamanda Oghyz Han barlyq әskerlerin jinap jetige bóledi, osy jeti toptyng ataulary jeke-jeke myna retpen kelgen.

1. Qúrauyl: birinshi top - eng aldynda jýretin birinshi bólimi. Búl top armiyanyng eng aldynghy qorghanys, әri shabuylshy shebi bolghan. Týrikter búl topty «Qúrauyl» dep atasa, Mogholdar (múngholdar) «Boljonghar» dep ataghan deydi Ábilghazy Bahadýr «Týrik Shejiresinde». Olar qúramalar bolyp, eng aldymen úrysqa kirip shayqas dәmin tatady, әri qyrghyngha kóp úshyraytyn da osylar. Aty aityp túrghanday olar әrtýrli qúrama toptardan qúralghan. Handar «Qúrauyl» qosynyna  әrtýrli tútqyndarmen basqa júrttardy kóp qosatyn bolghan, sebebi qyrylsa eng aldymen solar qyrylatyn, óz әskerine tym zaqym kelmeytin. Mәselen Shynghyshan tútqyngha týsken tәjikterdi týmen-týmenimen eng aldynghy «Qúrauyl» qosynyna qosyp qalalardy alugha jekken.

2. Erauyl (nemese Múnqolay): ekinshi top - Týrikter búl qosyndy «Erauyl» (ergen top) jәne «Múnqúlay» dep atasa, Mogholdar (múngholdar) «Boronghar» dep ataghan deydi Ábilghazy Bahadýr. Olar aldaghy «Qúrauyl» tobynyng artynan mәlim aralyq-qashyqtyq qaldyra erip otyrady, búl bólimning basty róli barlyq qosyndar arasyndaghy baylanysty jandandyru bolghan. Al araptar búl topty «Mýkdýmt-iyl-jiysh» dep ataydy, sebebi búl topqa qosyndaghy eng batyr jigitter úiystyrylghan dep jalghastyrady enbek iyesi. Búl qosyn «Qúrauyldyn» artyn andap erip otyratyndyqtan «Erauyl» nemese «Ergen top» atalghan.

3. Onqol: ýshinshi top - jalpy qosynnyng ong jaq bólimine ornalasqan. Olar aldynghy ekinshi top «Erauyldan» sadaq jebesi jeter ara-qashyqtyq yaghny jebe úshyrym shalghaylyq saqtap otyrady. Búl topty Týrikter «On-qol» dep atasa, Mogholdar (múngholdar) «Onghar» dep ataytyn, Arapsha «Yýmenә» delingen.

4. Solqol: tórtinshi top - jalpy qosynnyng sol jaq bólimine túraqtasqan, yaghny «onqoldyn» qarsy jaghyna ornalasqan. Týrikter búl qosyndy «Solqol» dese, Mogholdar (múngholdar) «Jonghar» dep ataytyn. «Onqol» men «Solqol» ortadaghy «Jasauyl» qosynynan teng aralyq saqtap jayghasqan, osy retpen jýredi .

5. Jasauyl: besinshi top - jalpy qosynnyng qaq ortasyna ornalasyp, «Qol» dep atalghan. Olar  «Onqol» men «Solqol» eki toptyng arasynda qimyl jasap, qozghalys alyp barady. «Jasauyl» qosynnyng qolbasy úrysta ózining ornyn osy aradan auytqytpay saqtap, búiryghyn osy eki arada atqarady. Búl qosyn Týrik tilinde «Jasauyl» delinse, Arapsha «Qalyb-әl-jәish» delingen. Handar men Patshalar osy Jasauyl qosynynda jýretin bolsa kerek, «Týrik Shejiresinde» Shynghyshan Naymanhanmen úrysta osy «Jasauyl» qosynynda túrghandyghyn aitady. Búl qosyngha búzyp-jaryp kiru óte qiyn bolghan, sebebi «Jasauyldy» aldyda «Qúrauyl» men «Erauyl» qosyny qorghasa, ong jaqtan «Onqol», sol jaqtan «Solqol» qosyny qymtaghan, al artynan «Shandauyl» jәne «Búqtyrma» qosyny qorghaghan.

6. Shandauyl: altynshy top - aldynghy «Qol» tobynan belgili aralyq saqtap ornalasqan, yaghny olar «Qol» qosynynyng at túyaghynan shyqqan shanyna jeteqabyl qashyqtyqta erip jýrui kerek. Búl qosyn Týrik tilinde «Shandauyl (Shandy-auyl)» delinse, Arapsha «Sәkeh» delingen. Keyde Týrikter búl topty «Oqshy» dep atasa, Mogholdar (múngholdar) «Oqjonghar» dep ataytyn.

7. Búqtyrma: jetinshi top - «Shandauyl» qosynyna on-solgha bólinbey jinaqy týrde erip otyratyn qosyn. Olar jaular «Shandauyl» qosynynyng at túyaghynan shyqqan shandy kóre almaytynday aralyq tastay búgha erip otyrady. Týrikter búl top qosyndy «Búqtyrma», Mogholdar (múngholdar) «Basonghar», Parsylar «Kýmengәh» dep ataytyn edi, al Arap tilinde ne deytini anyq emes, olar búl topqa at qoymaghan siyaqty. Parsylar osy tektes qosyn-armiya әskery týzimderin Tatarlardan (Týrik-Mogholdardan) alghan. Aty aityp túrghanday «Búqtyrma» jalpy qosynnyng eng artynan búghyp jasyryna erip jýretin qosyn.

Búl ertedegi әskery ataular kóne zamandaghy Týrik-Múnghol el-úlys-rulary joryqtarynda istetilgen. Qyzygharlyghy búl ataulardyng Týrikshesi qazirgi qazaqtar arasyna, al Mogholshasy múngholdar arasynda әli kýnge deyin qoldanysta, búl Qazaqtardyng olarmen tike múragerlik jalghastyrushy baylanysta ekenin tipti de anyqtay týsedi. Ábilghazy osy «Týrik Shejiresinde» Shynghyshan mogholdarymen Nayman hannyng naymandary arasynda bolghan úrys dәl osy әskery bólis tәrtibi boyynsha jýrgizilgenin aitady, qatysty uaqigha asa anyq týrde bylay surettelgen. Ýzindi:

"...Qozy (Kóksauyl batyr) batyrdyng búl sózin estigen Nayman hany qatty úyalyp, ózderining úrys ailasyn kýshinen qaldyrady da, keri sheginis jasap úrysudyng ornyna qarsy soghysqa dayyndalady. Hanzada Tóle Temúshynnyng (Temirshin) «Boljonghar (Qúrauyl)» nemese aldynghy qorghanys qosynymen jetip kelip, Naymandargha shabuylday bastaydy, Naymannyng búl bólimi jeniledi, artynsha Nayman «Qúrauylyna» kómekke Qozy batyr Nayman Hannyng «Boronghar (Erauyl)» qosynymen jetedi, al olar Qúbylay men Jebe Noyan bastaghan «Múnqúlay, yaghny Erauyl» qosynymen qylysh aiqastyryp, eki jaq úrysta teng týsedi, qos jaqtan da óte kóp sandaghy adam óledi. Osy kezde Temúshynnyng «Qol (Jasauyl)» qosyny nemese negizgi qosynymen keledi, taghy da oghan ilese «Onqol» jәne «Solqol» qosyndy bastap Shaghatay men Ógedaylar shayqasqa aralasady. Al Joshy bolsa «Ásýbeh (әsýbe)» («Shandauyl nemese Búqtyrma» qosyny bolsa kerek) nemese zapas qosynmen Moghol qosynynyng artqy jәne jan tústaryn qorghap kele jatqan. Qúrashar Noyan (Shynghyshanmen bir atalas, Ámir Temirding arghy úly atasy) erekshe batyrlyq tanytyp Nayman hangha qarsy asa sәtti úrys ailalaryn iske asyrady. Dәl osy kezde, Temúshyn ózining armiyasyndaghy asqan jaujýrek batyrlarymen basyn bәigege tige qandy shayqas  maydanyna bas qoyyp, bar jan-tәnimen úrys salady, ol Nayman hangha qarsy borata asa sәtti soqqylar jýrgizedi. Temúshynnyng barynsha qúlshynysty shayqasynan son, Nayman hany auyr jaralanyp, denesinen qan kóp ketedi de atynyng jalyn qúshyp salbyrap qalady, Nayman handy bekteri qorghashtap atyn jetektey jaqyn aradaghy taugha alyp ketedi, Han sol arada búl dýniyege qosh aitady"...

Osy ispettes әskery bólister Ábilghazynyng aituynsha Altyn Ordamen Ámir Temir arasynda bolghan asa zor úrystarda da istetilgen. Mәselen ony Ábilghazy bylay sýretteydi:

"...Sol alapat úrystan song Bahren Úghyly Baydyng denesi onyng ruyndaghy sap qarakók bolat sauyt kiygen 700 jas jigitting óligimen jabylyp qalghan kýiinde tabylady, búlar Úghyly Bayday Noyanyn qorghamaq bolyp janyn bergen jigitter-túghyn. Olardyng barlyghynyng mingen jylqylarynyng jalymen ayaghyna qitas (tau qodastyng qúiryghy, úrys ailalarynyng biri, qitas attyng jýrgen izin bildirmeu ýshin taghylady, at ayaghyna baylanghan qitas at izin óshirip otyrady jәne attyng qay baghytta bet alghanyn bildirmeytin róli bar) ilingen eken, osydan-aq búl úrysta olarda qanshalyqty shyghyn bolghanyn mólsherley beruge bolady. Sol kýnnen bastap Ózbek handarynyng әskery qanatyndaghy nemese qúryndaghy (әsker qúramasy nemese dúrbarys) Bahren taypasynyng orny sol-qanatta (Solqolda) bolyp qalghan, sol-qanat nemese sol-qúr qosyndy Mogholdar «Jonghar» dep atasa, Týrikter «Sol-qol» dep ataytyn edi. Bahrender odan búryn ózderining tuystastary bolghan Qonyrat, Nayman, Jalayyr jәne Ýleshýn (Ýisin nemese Alshyn) qatarly taypalarmen ong qanat (Onqol) әsker qúramynda edi (ong jaqty Mogholdar «Onghar», Týrikter «Onqol» deytin). Búl shayqas Bahrenderding jan sanyn asa kóp dәrejede kemitip jiberedi, odan búryn Bahrenderding sany Qonyrattar men Naymandardyng eki esesindey kóp bolatyn"...

Berilgen derekter boyynsha ertedegi Oghyz Qaghan, bertingi Týrik-Monghol úlystary da úqsas әskery ataularyn istetkenin bayqaymyz, әri búl ataular  kýni býginge deyin Qazaq halqy arasynda saqtalghan. Qazaqtyng «Jeti» sanyn qúrmetteui de osy sebeptermen bolsa kerek. Aytylghan 7 týrli әskery qosyndardyng ornalasuyn zerdelesek olar beyne sadaqtyng jebesi sekildi pishin týrinde kelgenin bayqaymyz, tómende sureti berildi. Jalpy qosyn úrys barysynda әrqanday jaghdayda da osy jebe formasyndaghy qosyn tәrtibin búzbauy mindet bolghan.

Ábilghazy osy әskery ataulardy Ámir Temirding úrpaghy bolyp keletin ataqty ghalym Úlyqbekting jazghan «Tórt Úlys Handary (Tariqiy-úlús Arbagha)» atty enbekten alsa kerek. Sonymen birge Ábilghazy búl enbekte Shynghyshan jәne Moghol rulary Núh payghambardyng balasy Japetten tughan Týrikting úrpaqtary deydi, «Jәmigh Ál-Tarauiyqtyn» iyesi Rәshid Ad-din men «Zafarnama» (18-ghasyr) atty enbekte Yazidta solay týsindiredi, alayda 14-ghasyrda jazylghan «Tәryq Ál-ghúzyda» atty enbekte Hamadúllah Qazuyny Mogholdar Týrikting balasy emes, ol Týrikting "Mansaq" degen inisinen taraghan, Mansaqty «Dybaqu Han» dep te ataydy, ol Ghúr júrtynyng atasy dep jalghastyrady, әri Jogharghy enbekterde Ghúrlar Týrikting dúshpany bolyp sanalghan.

Búl enbekterden osy tektes Qazaq halqynyng ótkenine-býginine qatysty tarihy derek-detaldardy kóptep jinaqtaugha bolady. Taghy bir qyzygharlyghy búl «Týrik Shejiresinnen» basqa núsqadaghy «Týrik Shejirelerinde» kezdese bermeytin osynday qúndy derekter molynan tabylady.

Paydalanghan enbekter:
1. «Týrik Shejiresi» (1838-jylghy London núsqasy), J.Núrsúltan audarmasy.

2. «Jәmigh Ál-Tarauiyq», Rәshid Ad-din.

3. «Zafarnama», Yaziyd

4. «Tәryq Ál-ghúzyda», Hamadúllah Qazuyniy

5. «Qazaqshylyq, Asa Tәuekel Serilik jәne Qazaqtardyng Qalyptasuy, Alasha Han bólimi», Joyply.

Joldas Núrsúltanúly

Abai.kz

59 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2272
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3584