قازاق جانە باسقا دا تۇرىك-عۇننان تاراعان حالىقتاردا مىنانداي اسكەري اتاۋلار ىستەتىلىنگەن ەكەن، تاڭدانىس تۋدىراتىنى نەشە عاسىرلار، مىڭ جىلدار وتسە دە بۇل اتاۋلاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق جادىندا ساقتالۋى مەن قولدانىستا بولۋى. تومەندە وسى اسكەري اتاۋلاردىڭ تۇسىنىكتەمەسى بەرىلدى.

مالىمەتتەر «تۇرىك شەجىرەسىن» (1838-جىلعى لوندون نۇسقاسى) نەگىز ەتە جازىلدى، بۇل «تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» يەسى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىدان تاراعان بەل ۇرپاعى ابىلعازى ءباحادۇر، ول حيۋا حاندىعىنىڭ حانى بولعان. «تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» اۋەلگى نۇسقاسى 1663 جىلى ابىلعازى جاعىنان جازىلعان. ەڭبەك العاش رەت فرانتسۋز تىلىنە 1726 جىلى اۋدارىلسا، كەيىن اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان.

ەڭبەكتە ايتىلۋىنشا ەرتە زاماندا وعىز حان بارلىق اسكەرلەرىن جيناپ جەتىگە بولەدى، وسى جەتى توپتىڭ اتاۋلارى جەكە-جەكە مىنا رەتپەن كەلگەن.

1. قۇراۋىل: ءبىرىنشى توپ - ەڭ الدىندا جۇرەتىن ءبىرىنشى ءبولىمى. بۇل توپ ارميانىڭ ەڭ الدىڭعى قورعانىس، ءارى شابۋىلشى شەبى بولعان. تۇرىكتەر بۇل توپتى «قۇراۋىل» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بولجوڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ابىلعازى ءباحادۇر «تۇرىك شەجىرەسىندە». ولار قۇرامالار بولىپ، ەڭ الدىمەن ۇرىسقا كىرىپ شايقاس ءدامىن تاتادى، ءارى قىرعىنعا كوپ ۇشىرايتىن دا وسىلار. اتى ايتىپ تۇرعانداي ولار ءارتۇرلى قۇراما توپتاردان قۇرالعان. حاندار «قۇراۋىل» قوسىنىنا  ءارتۇرلى تۇتقىندارمەن باسقا جۇرتتاردى كوپ قوساتىن بولعان، سەبەبى قىرىلسا ەڭ الدىمەن سولار قىرىلاتىن، ءوز اسكەرىنە تىم زاقىم كەلمەيتىن. ماسەلەن شىڭعىسحان تۇتقىنعا تۇسكەن تاجىكتەردى تۇمەن-تۇمەنىمەن ەڭ الدىنعى «قۇراۋىل» قوسىنىنا قوسىپ قالالاردى الۋعا جەككەن.

2. ەراۋىل (نەمەسە مۇڭقولاي): ەكىنشى توپ - تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «ەراۋىل» (ەرگەن توپ) جانە «مۇنقۇلاي» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بوروڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ابىلعازى ءباحادۇر. ولار الداعى «قۇراۋىل» توبىنىڭ ارتىنان ءمالىم ارالىق-قاشىقتىق قالدىرا ەرىپ وتىرادى، بۇل ءبولىمنىڭ باستى ءرولى بارلىق قوسىندار اراسىنداعى بايلانىستى جانداندىرۋ بولعان. ال اراپتار بۇل توپتى «مۇكدۇمت-يل-جيش» دەپ اتايدى، سەبەبى بۇل توپقا قوسىنداعى ەڭ باتىر جىگىتتەر ۇيىستىرىلعان دەپ جالعاستىرادى ەڭبەك يەسى. بۇل قوسىن «قۇراۋىلدىڭ» ارتىن اڭداپ ەرىپ وتىراتىندىقتان «ەراۋىل» نەمەسە «ەرگەن توپ» اتالعان.

3. وڭقول: ءۇشىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ وڭ جاق بولىمىنە ورنالاسقان. ولار الدىنعى ەكىنشى توپ «ەراۋىلدان» ساداق جەبەسى جەتەر ارا-قاشىقتىق ياعني جەبە ۇشىرىم شالعايلىق ساقتاپ وتىرادى. بۇل توپتى تۇرىكتەر «وڭ-قول» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وڭعار» دەپ اتايتىن، اراپشا «يۇمەنا» دەلىنگەن.

4. سولقول: ءتورتىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ سول جاق بولىمىنە تۇراقتاسقان، ياعني «وڭقولدىڭ» قارسى جاعىنا ورنالاسقان. تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «سولقول» دەسە، موعولدار (مۇڭعولدار) «جوڭعار» دەپ اتايتىن. «وڭقول» مەن «سولقول» ورتاداعى «جاساۋىل» قوسىنىنان تەڭ ارالىق ساقتاپ جايعاسقان، وسى رەتپەن جۇرەدى .

5. جاساۋىل: بەسىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاسىپ، «قول» دەپ اتالعان. ولار  «وڭقول» مەن «سولقول» ەكى توپتىڭ اراسىندا قيمىل جاساپ، قوزعالىس الىپ بارادى. «جاساۋىل» قوسىننىڭ قولباسى ۇرىستا ءوزىنىڭ ورنىن وسى ارادان اۋىتقىتپاي ساقتاپ، بۇيرىعىن وسى ەكى ارادا اتقارادى. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «جاساۋىل» دەلىنسە، اراپشا «قالىب-ءال-ءجايش» دەلىنگەن. حاندار مەن پاتشالار وسى جاساۋىل قوسىنىندا جۇرەتىن بولسا كەرەك، «تۇرىك شەجىرەسىندە» شىڭعىسحان نايمانحانمەن ۇرىستا وسى «جاساۋىل» قوسىنىندا تۇرعاندىعىن ايتادى. بۇل قوسىنعا بۇزىپ-جارىپ كىرۋ وتە قيىن بولعان، سەبەبى «جاساۋىلدى» الدىدا «قۇراۋىل» مەن «ەراۋىل» قوسىنى قورعاسا، وڭ جاقتان «وڭقول»، سول جاقتان «سولقول» قوسىنى قىمتاعان، ال ارتىنان «شاڭداۋىل» جانە «بۇقتىرما» قوسىنى قورعاعان.

6. شاڭداۋىل: التىنشى توپ - الدىنعى «قول» توبىنان بەلگىلى ارالىق ساقتاپ ورنالاسقان، ياعني ولار «قول» قوسىنىنىڭ ات تۇياعىنان شىققان شاڭىنا جەتەقابىل قاشىقتىقتا ەرىپ ءجۇرۋى كەرەك. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «شاڭداۋىل (شاڭدى-اۋىل)» دەلىنسە، اراپشا «ساكەح» دەلىنگەن. كەيدە تۇرىكتەر بۇل توپتى «وقشى» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وقجوڭعار» دەپ اتايتىن.

7. بۇقتىرما: جەتىنشى توپ - «شاڭداۋىل» قوسىنىنا وڭ-سولعا بولىنبەي جيناقى تۇردە ەرىپ وتىراتىن قوسىن. ولار جاۋلار «شاڭداۋىل» قوسىنىنىڭ ات تۇياعىنان شىققان شاڭدى كورە المايتىنداي ارالىق تاستاي بۇعا ەرىپ وتىرادى. تۇرىكتەر بۇل توپ قوسىندى «بۇقتىرما»، موعولدار (مۇڭعولدار) «باسوڭعار»، پارسىلار «كۇمەنگاح» دەپ اتايتىن ەدى، ال اراپ تىلىندە نە دەيتىنى انىق ەمەس، ولار بۇل توپقا ات قويماعان سياقتى. پارسىلار وسى تەكتەس قوسىن-ارميا اسكەري تۇزىمدەرىن تاتارلاردان (تۇرىك-موعولداردان) العان. اتى ايتىپ تۇرعانداي «بۇقتىرما» جالپى قوسىننىڭ ەڭ ارتىنان بۇعىپ جاسىرىنا ەرىپ جۇرەتىن قوسىن.

بۇل ەرتەدەگى اسكەري اتاۋلار كونە زامانداعى تۇرىك-مۇڭعول ەل-ۇلىس-رۋلارى جورىقتارىندا ىستەتىلگەن. قىزىعارلىعى بۇل اتاۋلاردىڭ تۇرىكشەسى قازىرگى قازاقتار اراسىنا، ال موعولشاسى مۇڭعولدار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا، بۇل قازاقتاردىڭ ولارمەن تىكە مۇراگەرلىك جالعاستىرۋشى بايلانىستا ەكەنىن ءتىپتى دە انىقتاي تۇسەدى. ابىلعازى وسى «تۇرىك شەجىرەسىندە» شىڭعىسحان موعولدارىمەن نايمان حاننىڭ نايماندارى اراسىندا بولعان ۇرىس ءدال وسى اسكەري ءبولىس ءتارتىبى بويىنشا جۇرگىزىلگەنىن ايتادى، قاتىستى ۋاقيعا اسا انىق تۇردە بىلاي سۋرەتتەلگەن. ءۇزىندى:

"...قوزى (كوكساۋىل باتىر) باتىردىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەن نايمان حانى قاتتى ۇيالىپ، وزدەرىنىڭ ۇرىس ايلاسىن كۇشىنەن قالدىرادى دا، كەرى شەگىنىس جاساپ ۇرىسۋدىڭ ورنىنا قارسى سوعىسقا دايىندالادى. حانزادا تولە تەمۇشىننىڭ (تەمىرشىن) «بولجوڭعار (قۇراۋىل)» نەمەسە الدىنعى قورعانىس قوسىنىمەن جەتىپ كەلىپ، نايماندارعا شابۋىلداي باستايدى، نايماننىڭ بۇل ءبولىمى جەڭىلەدى، ارتىنشا نايمان «قۇراۋىلىنا» كومەككە قوزى باتىر نايمان حاننىڭ «بوروڭعار (ەراۋىل)» قوسىنىمەن جەتەدى، ال ولار قۇبىلاي مەن جەبە نويان باستاعان «مۇنقۇلاي، ياعني ەراۋىل» قوسىنىمەن قىلىش ايقاستىرىپ، ەكى جاق ۇرىستا تەڭ تۇسەدى، قوس جاقتان دا وتە كوپ سانداعى ادام ولەدى. وسى كەزدە تەمۇشىننىڭ «قول (جاساۋىل)» قوسىنى نەمەسە نەگىزگى قوسىنىمەن كەلەدى، تاعى دا وعان ىلەسە «وڭقول» جانە «سولقول» قوسىندى باستاپ شاعاتاي مەن وگەدايلار شايقاسقا ارالاسادى. ال جوشى بولسا «اسۇبەح (اسۇبە)» («شاڭداۋىل نەمەسە بۇقتىرما» قوسىنى بولسا كەرەك) نەمەسە زاپاس قوسىنمەن موعول قوسىنىنىڭ ارتقى جانە جان تۇستارىن قورعاپ كەلە جاتقان. قۇراشار نويان (شىڭعىسحانمەن ءبىر اتالاس، ءامىر تەمىردىڭ ارعى ۇلى اتاسى) ەرەكشە باتىرلىق تانىتىپ نايمان حانعا قارسى اسا ءساتتى ۇرىس ايلالارىن ىسكە اسىرادى. ءدال وسى كەزدە، تەمۇشىن ءوزىنىڭ ارمياسىنداعى اسقان جاۋجۇرەك باتىرلارىمەن باسىن بايگەگە تىگە قاندى شايقاس  مايدانىنا باس قويىپ، بار جان-تانىمەن ۇرىس سالادى، ول نايمان حانعا قارسى بوراتا اسا ءساتتى سوققىلار جۇرگىزەدى. تەمۇشىننىڭ بارىنشا قۇلشىنىستى شايقاسىنان سوڭ، نايمان حانى اۋىر جارالانىپ، دەنەسىنەن قان كوپ كەتەدى دە اتىنىڭ جالىن قۇشىپ سالبىراپ قالادى، نايمان حاندى بەكتەرى قورعاشتاپ اتىن جەتەكتەي جاقىن اراداعى تاۋعا الىپ كەتەدى، حان سول ارادا بۇل دۇنيەگە قوش ايتادى"...

وسى ىسپەتتەس اسكەري بولىستەر ابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا التىن وردامەن ءامىر تەمىر اراسىندا بولعان اسا زور ۇرىستاردا دا ىستەتىلگەن. ماسەلەن ونى ابىلعازى بىلاي سۇرەتتەيدى:

"...سول الاپات ۇرىستان سوڭ باحرەن ۇعىلى بايدىڭ دەنەسى ونىڭ رۋىنداعى ساپ قاراكوك بولات ساۋىت كيگەن 700 جاس جىگىتتىڭ ولىگىمەن جابىلىپ قالعان كۇيىندە تابىلادى، بۇلار ۇعىلى بايداي نويانىن قورعاماق بولىپ جانىن بەرگەن جىگىتتەر-تۇعىن. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ مىنگەن جىلقىلارىنىڭ جالىمەن اياعىنا قيتاس (تاۋ قوداستىڭ قۇيرىعى، ۇرىس ايلالارىنىڭ ءبىرى، قيتاس اتتىڭ جۇرگەن ءىزىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن تاعىلادى، ات اياعىنا بايلانعان قيتاس ات ءىزىن ءوشىرىپ وتىرادى جانە اتتىڭ قاي باعىتتا بەت العانىن بىلدىرمەيتىن ءرولى بار) ىلىنگەن ەكەن، وسىدان-اق بۇل ۇرىستا ولاردا قانشالىقتى شىعىن بولعانىن مولشەرلەي بەرۋگە بولادى. سول كۇننەن باستاپ وزبەك حاندارىنىڭ اسكەري قاناتىنداعى نەمەسە قۇرىنداعى (اسكەر قۇراماسى نەمەسە دۇربارىس) باحرەن تايپاسىنىڭ ورنى سول-قاناتتا (سولقولدا) بولىپ قالعان، سول-قانات نەمەسە سول-قۇر قوسىندى موعولدار «جوڭعار» دەپ اتاسا، تۇرىكتەر «سول-قول» دەپ اتايتىن ەدى. باحرەندەر ودان بۇرىن وزدەرىنىڭ تۋىستاستارى بولعان قوڭىرات، نايمان، جالايىر جانە ۇلەشۇن ء(ۇيسىن نەمەسە الشىن) قاتارلى تايپالارمەن وڭ قانات (وڭقول) اسكەر قۇرامىندا ەدى (وڭ جاقتى موعولدار «وڭعار»، تۇرىكتەر «وڭقول» دەيتىن). بۇل شايقاس باحرەندەردىڭ جان سانىن اسا كوپ دارەجەدە كەمىتىپ جىبەرەدى، ودان بۇرىن باحرەندەردىڭ سانى قوڭىراتتار مەن نايمانداردىڭ ەكى ەسەسىندەي كوپ بولاتىن"...

بەرىلگەن دەرەكتەر بويىنشا ەرتەدەگى وعىز قاعان، بەرتىنگى تۇرىك-موڭعول ۇلىستارى دا ۇقساس اسكەري اتاۋلارىن ىستەتكەنىن بايقايمىز، ءارى بۇل اتاۋلار  كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق حالقى اراسىندا ساقتالعان. قازاقتىڭ «جەتى» سانىن قۇرمەتتەۋى دە وسى سەبەپتەرمەن بولسا كەرەك. ايتىلعان 7 ءتۇرلى اسكەري قوسىنداردىڭ ورنالاسۋىن زەردەلەسەك ولار بەينە ساداقتىڭ جەبەسى سەكىلدى ءپىشىن تۇرىندە كەلگەنىن بايقايمىز، تومەندە سۋرەتى بەرىلدى. جالپى قوسىن ۇرىس بارىسىندا ارقانداي جاعدايدا دا وسى جەبە فورماسىنداعى قوسىن ءتارتىبىن بۇزباۋى مىندەت بولعان.

ابىلعازى وسى اسكەري اتاۋلاردى ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن اتاقتى عالىم ۇلىقبەكتىڭ جازعان «ءتورت ۇلىس حاندارى (تاريقي-ۇلۇس ارباعا)» اتتى ەڭبەكتەن السا كەرەك. سونىمەن بىرگە ابىلعازى بۇل ەڭبەكتە شىڭعىسحان جانە موعول رۋلارى نۇح پايعامباردىڭ بالاسى جاپەتتەن تۋعان تۇرىكتىڭ ۇرپاقتارى دەيدى، «جاميع ءال-تاراۋيقتىڭ» يەسى ءراشيد اد-ءدىن مەن «زافارناما» (18-عاسىر) اتتى ەڭبەكتە يازيدتا سولاي تۇسىندىرەدى، الايدا 14-عاسىردا جازىلعان «تاريق ءال-عۇزيدا» اتتى ەڭبەكتە حامادۇللاح قازۋىني موعولدار تۇرىكتىڭ بالاسى ەمەس، ول تۇرىكتىڭ "مانساق" دەگەن ىنىسىنەن تاراعان، مانساقتى «دىباقۋ حان» دەپ تە اتايدى، ول عۇر جۇرتىنىڭ اتاسى دەپ جالعاستىرادى، ءارى جوعارعى ەڭبەكتەردە عۇرلار تۇرىكتىڭ دۇشپانى بولىپ سانالعان.

بۇل ەڭبەكتەردەن وسى تەكتەس قازاق حالقىنىڭ وتكەنىنە-بۇگىنىنە قاتىستى تاريحي دەرەك-دەتالداردى كوپتەپ جيناقتاۋعا بولادى. تاعى ءبىر قىزىعارلىعى بۇل «تۇرىك شەجىرەسىننەن» باسقا نۇسقاداعى «تۇرىك شەجىرەلەرىندە» كەزدەسە بەرمەيتىن وسىنداي قۇندى دەرەكتەر مولىنان تابىلادى.

پايدالانعان ەڭبەكتەر:
1. «تۇرىك شەجىرەسى» (1838-جىلعى لوندون نۇسقاسى), ج.نۇرسۇلتان اۋدارماسى.

2. «جاميع ءال-تاراۋيق»، ءراشىد اد-ءدىن.

3. «زافارناما»، يازيد

4. «تاريق ءال-عۇزيدا»، حامادۇللاح قازۋىني

5. «قازاقشىلىق، اسا تاۋەكەل سەرىلىك جانە قازاقتاردىڭ قالىپتاسۋى، الاشا حان ءبولىمى»، جويپلي.

جولداس نۇرسۇلتانۇلى

Abai.kz