Adal niyettining de, ala niyettining de Abay sózinen mysal keltirip, qarsylasyna qaru etetini siyaqty, til tóniregindegi dau-damay, talas-tartysqa kelgende Ahmet Baytúrsynúlynyng sózderin qaru etpeytinder kemde kem. Alayda әlippe, emle tóniregindegi Aqannyng ghylymy kózqarastary әdeyi, keyde bilmestikpen búrmalanyp, aghat aitylyp jýr. Sondyqtan býgingi tanda latyn tónireginde talas tudyrghan birneshe mәsele jóninde A.Baytúrsynúlynyng shynayy ústanymdaryn kópshilik nazaryna úsynudy jón kórdik. Búl, bir jaghy, ghúlama ghalymnyng múralaryn zertteu men jinaudyng syrmaq shetinde jýrgen bizding de boryshymyz. Ol ýshin tómendegi súraqtar tónireginde jeke-jeke toqtalayyq:

1. A.Baytúrsynúly әlipbiyinde apostrof qoldanylghan ba?

Apostroftyng qyzmeti siyaqty júmsalatyn belgi qoldanghan, biraq ol dәl apostroftyng ózindey emes. Ony dәiekshi dep ataydy. Belgisi – «ﺀ». Biraq múnyng qyzmeti jәne sóz qúramynda túratyn orny apostroftardan ózgesheleu. Yaghny ol jinishke sózding basynda bir-aq jerde ghana qoyylady. Búl belgi bir ghana jinishke (dauysty/dauyssyz) dybysty bildiru ýshin qoyylmaydy, tútas jinishke oqylatyn sózge qoyylady dese de bolady. Búl turaly A.Baytúrsynúly «Jazu tәrtibi» degen maqalasynda bylay deydi: «Dauysty dybystarymyz (ﺁ (a),  و (o), ۏ (ú), ى (y)-lerding jinishke aityluy ýshin alatúghyn belgimiz mynau «ﺀ» (znak preduprejdaishiy), búl belgi dәiekshi bolyp, sózding aldyna qoyylady. Sózding aldynda túrghan jinishkelik belgisin kórip ol sózding ishindegi dauysty dybystardyng qaripterin jinishke oqimyz. Dauysty dybystar jinishke oqylsa, olarmen qatar dauyssyz dybystar da jinishke oqylady» [7]. Demek, búl belgi jeke dybystardyng jinishkeligin ghana emes, sóz ishindegi jinishke dybystardyng әserinen tútas sózding jinishke buyndy sóz ekenin bildiretin belgi. Apostrof jeke dybystardyng jinishkeligin bildirse, dәiekshi dybystarmen qatar, tútas sózding jinishke buyndy ekenin bildiredi. Dәiekshining apostroftan bir ózgesheligi osynda.

A.Baytúrsynúlynyng erejesi boyynsha búl dәiekshi belgisi «g, k, e» dybystary bar sózderge qoyylmaydy. Sebebi búl ýsh dybys qashan da jinishke oqylady da, onyng juan núsqalary joq. Onsyz da jinishke oqylatyn dybysqa jinishkertu belgisin qon – basy artyq júmys. Ghalym «g, k» dybystary juarmay, qashan da jinishke oqylady, al «gh, q» dybystary jinishkermey qashan da juan oqylady dey kelip, olardy tong dybystar dep ataydy. Apostrofshylar A.Baytúrsynúlynyng búl erejelerimen jiti tanys bolghany jәne onyng mәnin tereng týsingeni abzal.

Bizding oiymyzsha, A.Baytúrsynúlynyng dәiekshisin apostrof dep týsinip, ony latyn әlippesine kóshu tәjiriybesinde paydalanu – sәtsiz qadam. Bekitilgen latyn әlipbii jobasy bolsyn, odan búryn úsynylghan apostrofty jobalar bolsyn, bәri de A.Baytúrsynúly apostrof paydalanghan degen uәj aitady da, ony әr jinishke dybysqa nemese latyn qarpi jetpegen tól dybystardyng әrbirine birden qoyady. Búl jobalarda orfografiya mәselesi eskerilmey, tek dybystargha tanba arnau maqsaty ghana basty oryngha qoyylady.

Álipbiyding aqiqatshyl synshysy – orfografiya. Búl jobalardy orfografiyamen teksergende qiyndyghy men qayshylyghynyng kóptigi bayqalady. Aytalyq,  әldeneshe jinishke dauysty (4-5) birden keletin keybir jinishke buyndy tól sózder men ә, gh, y, n, ó, sh, ý, u tól dybystarymyzdyng birnesheui (3-4) birden keletin tól týbir sózderde qoyylatyn apostroftardyng sany 3-4-ke deyin, al oghan qosymsha jalghanghanda, tipti, 10-gha deyin barady. Búlay bolghanda, grafemalardyng kózge syiyqsyz kóringeni bylay túrsyn, túrqy úzaryp, әdettegi túrqynan keyde eki ese úzarady jәne tanba sany kóbeyedi. Óitkeni әr apostrof bir tanbanyng ornyn alady. Tómendegi kestedegi mysaldar arqyly salystyryp qarayyq:

Kórip otyrghanymyzday, afostrofty baghandaghy sózderdi qay jaghynan alsaq ta, kónilge qonymdy dey almas edik. Apostrof sózding basyna bir-aq jerde qoyylsa, aralas buyndy tól sózder men qazaq tilining fonetikalyq zandylyghyna baghynbaytyn, tilimizde әldeqashan sinisti bolghan aralas buyndy kirme sózderdi oquda qiyndyq keltirip, shatastyrady. Al olardy qazaq tilining ýndestik zanyna baghyndyru tipten qiyn. HH ghasyr basynda ony baghyndyrugha mýmkin de shyghar. Biraq dәl qazir ol mýlde baghynbaydy.

Apostrov – digraftardyng tanbalyq túrqy kishireyip, jetek tanbanyng shekesine shyqqan týri. Odan basqa eshqanday aiyrmashylyghyn biz bayqamadyq. Tildi tútynushy halyq búrynghy digrafty jobany qalay qabyldamaghan bolsa, fpostrof ta solay bolmaq. Biz búl maqalada qanday da bir jobany túqyrtudy maqsat tútpadyq, kerisinshe el iygiligi ýshin bilgenimizdi ortagha salyp, «Mәngilik Elding Mәngilik Tilin» túghyrly etu ýshin az da bolsa, óz ýlesimizdi qosudy, til mamany retinde óz mindetimizdi atqaryp, taza ghylymy pikir aitudy maqsat túttyq. Qanday da bir latyn negizdi qazaq әlipbii jobalarynyng artyqshylyqtary latyngha kóshu tarihy sheshimining ózinde-aq túr, oghan dau joq. Sondyqtan biz kez kelgen jobanyng kemshiligin taldaghanda, onyng endigi bizge tiygizer payda-ziyany kórinbek, әlipby jobasynyng útymdy-útymsyzdyghy bilinbek.

Bizding bayqauymyzsha apostroftardyng mynaday kemshilikteri bar:

1) Apostrof kóbine birynghay fonetikalyq qúbylystargha qoldanylady. Apostroftardy birynghay prinsipsiz tanba jetpegen dybystardyng bәrine qong, yaghny dauystygha da, dauyssyzgha da, kirme dybystargha da, tól dybystargha da aralas qoy – tildin, orfografiyanyn, әlippe týzuding ghylymy prinsiybine qayshy.

2) Apostrofty tanbalar dybystardy joghaltu qaupi eng joghary tanbalardyng sanatyna jatady. Búl jaghynan kelgende tandalghan әlipbiyde 8 tól dybys bar.

3) Birge jazylatyn kýrdeli sózderdi eki sóz etip oqugha úryndyrady, leksikalyq grafemalardyng býtin túlghasyn әr jerden josyqsyz ajyratady. Týbirge jymdasyp ketetin jalghamaly tilding tabighatyn búzyp, týbir men qosymsha arasynda jik tudyrady. Búl tipti tilding jalghamalylyq genetikaly tabighatyn búzuy mýmkin.

4) Sóz túrqyn úzartady, tanba sanyn kóbeytedi, jazuda, oquda, ýirenude artyq energiya júmsalady.

5) Sózde grafikalyq túlgha bolmaydy. Oquda sózdi túlghasynan (suretinen) tanyp oqugha kedergi keltiredi. Búl oquda, jazuda kóp qiyndyq keltiredi. Kóru quaty nashar adamdargha, qarttargha asa qiyndyq tudyrady.

6) Siyqsyz kórinedi jәne qolmen siyqsyz jazylady. Pernetaqtada bir qazyqqa baylanghan at siyaqty, bir pernege (apostrofqa) údayy qolymyz baylanyp, oralyp otyrudy qajet etedi. Jyldamdyqqa aitarlyqtay kedergi jasaydy.

7) Apostrof tarihy prinsipke negizdelgen tilderding (arab, aghylshyn) jazu mәdeniyetine ýilesimdi, jalghamaly tilderge, sonyng ishinde juan-jinishke buyndar biringhay keletin qazaq tili siyaqty tilderding zandylyghyna qayshy.

8) Tanbada, emle erejelerinde sharttylyq kóbeyedi de, mektep tabaldyryghyn endi attaghan, aqyl-esi tolyqpaghan jas balagha ýiretuge qiyndyq tudyrady. Sauattylyq pen sauat ashudy bayaulatady.

9) Virustyq shabuyldargha jii úshyraydy. Skanerde dúrys kórinbeydi, «ABBYY FineReader» mәtin tanu baghdarlamasynda tanylmaydy ne týsip qalady.

10) Uaqyttyng ótuimen tozatyn múraghat qaghazdarynda apostrof en  aldymen óshe bastaydy. Qaghazdyng eskiruinen betine týsken týrli kir daqtarymen shatasyp, sózding týpnúsqalyghy men dúrystyghyna keri әser etedi, tekstologiyalyq qatelerge úryndyrady.

11) Qazaq tilining halyqaralyq arenada, sifrly tehnologiyalarda, asa jauapty salalarda, qarjy, bank jýiesine qoldanyluyna kedergi keltiredi.

12) Apostroftar últ psihologiyasyna keri әser etedi. Últtyq әlippe, últtyq grafema, últtyq pernetaqta bolmaydy. Qazaq tilin aghylshyn tilining kólenkesinde qaldyrady.

Búl atalghan kemshilikterding әrbiri de óte manyzdy. Shyn mәninde apostrof tarihy prinsipke negizdelgen arab tili, aghylshyn tili siyaqty jazu mәdeniyeti erte qalyptasqan tilderding emlesindegi ejelgi erekshelikterdi saqtaudyng nәtiyjesinde payda bolghan. Al ony fonologiyalyq prinsipke negizdelgen qazaq tiline qoldanu – tilding tabighatyna qayshy tәjiriybe. Búl turaly Aqang da HH ghasyr basynda ótken «Týrikshiler qúryltayynda» aitqan. Dәiekshi apostrof emes, naghyz aprstrof – arab jazuyndaghy harakattar (әreket). Dauysty dybystar jazylmay, týrli apostroftar (harakat) arqyly beriletin arab tilining zandylyghyn últtyq tilden týbegeyli alastatyp, tól dauysty dybystargha jeke-jeke tanba arnaghan da Aqang bolatyn. Demek, Aqang apostroftargha týbegeyli qarsy bolghan. Sondyqtan Aqannyng dәiekshisin «ﺀ» apostrof dep, qarsylastaryna auyzbastyryq etetin baghdarlamashylar bayypty bolu kerek.

2. A.Baytúrsynúly әlipbiyinde digraftar (qosartanba) bar ma?

A.Baytúrsynúly qazaq әlippesin týzu tәjiriybesinde eshqashan digraf qoldanbaghan. Digraf siyaqty kórinetin jalghyz tanba bar, ol – sýieu tayaq (ﺍ). Biraq búl digraf emes. Búl tanba tek sóz basyndaghy dauysty dybys tanbasynyng aldyna qoyylady da («a» dan basqa), ózge orynda qoyylmaydy. Sýieu tayaqtyng qyzmeti – sóz basynda dauysty dybystyng bar ekenin aiqyndau nemese dauysty dybysqa sýieu bolu. Búl turaly A.Baytúrsynúly: ««A»-dan basqa dauysty dybystar – «ﻮ» (o), «ﯗ» (ú), «ﻩ» (e), «ﯼ» (y) – sózding basynda kelse, olardyng harfterining aldynda sýieu tayaq «ﺍ» qoyylyp jazylady. Mysaly: ﺁﺮﯨﺱ (arys), ﺍﻩﺱ (es), ﺍﯗﺮ (úr), ﺍﻮﻥ (on)» - dep jazady [2, 7]. Ghalym búl jerde dauysty dybystar qosar tanbamen beriledi dep túrghan joq, tek sóz basynda ghana dauysty dybys tanbasynyng aldyna «sýieu tayaq» (ﺍ) degen belgi qoyylatynyn aitady. Búl turaly taghy: «Sóz basynda «ﺁ» dybysy joq jerde «ﺍ» harfi túrsa, ol basqa dauysty dybysqa sýieu ýshin qoyylghan tayaq esebinde qoyylsa da aitylmaydy», - dep naqty aitady [2, 9]. Endeshe sýieu tayaq sóz basynda «a» dybysynan basqa dauysty dybystyng bar ekenin kórsetedi.

Osy arada oqyrmannyng oiynda «dauysty dybystardyng jeke-jeke tanbalar bola túra búl tanbalargha taghy bir sýieu tayaqty qoidyng jәne tek qana sóz basynda qosaqtaudyng qajeti qansha?» degen zandy súraq tuady. Múnyng mәni tym aryda. Búl «sýieu tayaq» orta ghasyr, tipti odan búrynghy týrki tildi, arab jazuly týrki jazba eskertkishterinde de kezdesedi. Týrkining túnghysh lingvist ghalymy M.Qashqary da múny «Týrki tilder sózdiginde» jazu mashyghynda jýieli týrde qoldanghan. M.Qashqary búl sýieu tayaqty «hamza» dep ataydy. Sol kezende de tek sóz basyndaghy dauysty dybystardyng aldyna qoyylghan. Búl sózimizdi Q.Júbanovtyng myna pikiri de dәleldeydi: «Sýieu tayaq bolsa, búl búrynnan bolatyn. Búryn bolghanda, búl – Qoja Ahmet Yaassauy da da, shaghatay jazularynda da bolyp otyrghan» [3, 343]. Q.Júbanov búl sýieu tayaqtyng arghy tegi kóne úighyr jazuynan (soghdy jazuy) kelgen bolsa kerek dep boljaydy. Kóne jazba múralardaghy jazu erejelerin zerttey qaraghanymyzda, mynaghan kóz jetkizdik: Týrki topyraghyna kóne týrki jazuynyng ornyna arab jazuy kelgennen keyin týrki júrty arab әlippesimen qatar, onyng emle erejelerin de alghan. Yaghny týrik sózderi arab tanbalarymen jәne onyng jazu erejelerinen shyqpay jazylghan. Aytalyq, arab jazuynda dauysty dybystar jazylmaydy da, dauystylar týrli harakattar (әreket) arqyly beriledi. Harakattardyng sany ýsheu, olar: « ՜ » (fatha), «ﹳ » (kesrә), « ՚ » (zәmma). Búl harakattar sózding basy men ayaghynan basqa jerde keletin barlyq dauysty dybystardyng dәl túsyna birden qoyylady. Al sózding basy men ayaghynda keletin dauystylar ornynyng túsyna qonggha ynghaysyz bolghan. Harakattar sózding túrqyn (grafikany) búzbay, sózding tik qalpynan, qatardan shyghyp ketpey jazylghan. Sol sebepti sóz dauysty dybystan bastalghan nemese ayaqtalghan sәtte, dauysty dybys jazylmaytyndyqtan, onyng orny bos qalady da, sol bos orynnyng túsyna harakat qong týsiniksiz әri sóz túrqyn búzatyn bolyp shyqqan. Sondyqtan sóz basynda dauysty dybys bar degendi bildiru ýshin bir ghana tanba «ﺍ» (hamza nemese sýieu tayaq) qoyylady da, onyng ýstine harakat qoyylyp, qanday dauysty ekeni anyqtalady. Al sóz ayaghynda «ﺎ», «ﻮ», «ﯼ» ýsh tanbanyng biri jazylady da, jol ýsti harakaty qoyylady. Búl ýsh tanba, shyn mәninde, ýsh týrli dauysty dybystar tobyna balama bolady. «ﺎ» tanbasy «- a, ә, e» dauystylaryn, «ﻮ» tanbasy «o, ó, ý, ú» dauystylaryn, «ﯼ» tanbasy «y/i, i» dauystylaryn bildiredi. Sonymen qatar búl tanbalar sóz ortasynda da keletin bolghan, sóz ortasynda kelgende olar sozylynqylyq qyzmetin atqarghan, yaghny ózining aldyndaghy dauyssyz dybysty sozyp aitu qyzmetin atqarghan. Búl ýsh tanbany M.Qashqary «mad belgi» dep atap, onyng qyzmetin arnayy týsindiredi [4, 32-43].

Al «qay dauysty qalay anyqtalady?» degenge kelsek, dauystylar ýsh topqa bólingen. Birinshi, «a, ә, e» ashyq ezulikter toby bolyp, jolýsti « ՜ » (fatha) harakaty qoyylghan. Ekinshi, «o, ó, ý, ú» erindikter tobyna jolýsti « ՚ » (zәmma) harakaty qoyylghan. Al ýshinshi, «y/i, i» qysang ezulikterge tobyna jolasty «ﹳ » (kesrә) harakaty sóz astynan qoyylghan.

Sýieu tayaqtyng (hamza) jogharyda aitylghan funksiyasyn odan keyingi әr ghasyrdaghy jazba múralardan da kóruge bolady. Tipti A.Baytúrsynúlyna deyin búl tanbany IY.Gasparaly (IY.Gasprinskiy) da ózgerissiz tatar tilining emlesine engizedi. Sol zamandaghy (19-20 gh.) tatar basylymdarynyng bәrinen de «sýieu tayaqty» jәne onyng dәl sol qyzmetin kóremiz. Al A.Baytúrsynúly da múny alghashqy jyldary qazaq әlippesine ózgerissiz engizedi. Alayda 1923 jylghy kezekti jazu reformasynan keyin alyp tastaydy. Sebebi dauysty dybystar jazylmay, harakattar arqyly beriletin arab emlesin tastap, dauysty dybystardyng bәrine jeke-jeke tanba arnaghan song dauysty dybystardy sóz basynda taghy әigilep otyru basy artyq júmys ekenin týsingen, onymen qosa, sóz basynda dauysty dybystardyng tanbalary men sýieu tayaq qatar kelgende dauystynyng tanbalary bir maghyna, sýieu tayaq bir maghyna («a» dybysy) berip, oqylu barysynda kóp shatasular, ýirenu barysynda qiyndyqtar tughyzghan. A.Baytúrsynúly kórsetken 15 týrli raydyng biri sanalatyn yzaly (ﺍﺯﺍﻟﻰ) ray birde «azaly yray», birde «yzaly ray» bolyp janylys oqylyp jýrgeni osy sebepten. Sýieu tayaqty alyp tastaghannan keyin «tóte jazu» kóp ontaylanady, jenildeydi.

Shyn mәninde, «sýieu tayaqty» A.Baytúrsynúly últtyq jazugha alyp kelgen joq, kerisinde jat tilding jazu mashyghymen kelgen myng jyldyq tarihy bar «sýieu tayaqty» aqsaq emlemizden tazartqan týrki túqymynan shyqqan túnghysh ghalym A.Baytúrsynúly bolatyn. Mine, búdan A.Baytúrsynúlynyng digrafty qoldau men qoldanuy bylay túrsyn, kerisinshe odan aulaq bolghanyn kóruge bolady. Sondyqtan latyngha kóshu tәjiriybesinde dybystyq mәni halyqtyng jadynda sinisti bolghan tanbalardy qosarlau, ol jazu, oqu, ýirenu barysynda qiyndyq pen shatasugha aparady.

«Sýieu tayaq» turaly eng songhy aitugha tiyis nәrse mynau. Shyndyghynda A.Baytúrsynúlynyng «a» dybysyna arnaghan tanbasy men «sýieu tayaq» tanbasy birdey. Ol – (ﺍ).  Biraq búl tanbany sóz basynan basqa orynda kelgen barlyq «a» dybysyn tanbalaugha arnaghan. Óitkeni, «sýieu tayaq» tek sóz basynda ghana qoyylatyndyqtan, «a» dybysynyng tanbasymen shataspaydy. Al sóz basynda «a» dybysy kelse she? Onday jaghdayda sol sýieu tayaqtyng ýstine «mәt belgi» dep atalatyn (~) belgini qoyady da, sýieu tayaqtan erekshelep, «ﺁ» tanba jasaydy, ol sóz basyndaghy «a» bolyp oqylady. Múny A.Baytúrsynúlynyng óz sózimen aitsaq: ««A» dybysynyng hәrpi (ﺍ) sóz basynda mәt (~) belgisimen jazylady, basqa oryndarda mәtsiz jazylady» [2, 9].

Mәt belgi demekshi, osy iyrek syzyqty (~) da A.Baytúrsynúly tóte jazuda sozylyqqylyqty bildiru ýshin qoldanghan dep pikir aitushylar da bar. Búl mýlde jansaqtyq. A.Baytúrsynúly «Ádebiyettanytqysh» kitabynda: «Sózden óleng jasap shygharu jaghynan til ýshke bólinedi: 1. Dauysty dybystarda úzyn-qysqalyghy bar tilder; 2. Ekpin buyny biringhay keletin tilder; 3. Ekpin buyny biringhay kelmeytin tilder. Birinshi týrdegi tilderde, mәselen, arab, latyn, yunan siyaqty eski júrttardyng tilderinde dauysty dybystardyng keybireuleri sozylyp úzyn aitylady. Onday dybystar qalypty dybystardyng ekeuine bara-bar», - deydi [5, 96]. Ghalym birinshi toptaghy tilderge qazaq tilin qospaydy, ekinshi toptaghy tilderge qosady da, frasuz, poliyak, cheh tilderimen bir topqa jatqyzady. Atalghan enbekte taghy: «Qazaq tilinde dauysty dybystardyng qatarynan bir sózding ishinde kelui tipti bolmaydy. Qatarynan keletin sózder qos sózder, ne eki sózding birining ayaghy birining basy dauysty dybys bolyp keletin jerde bolady», - dep naqty aitady [5, 75]. Joghardaghy siltemelerden biz A.Baytúrsynúly qazaq tilinde sozylynqy dauysty dybys joq dep naqty aitqanyn týsinemiz. Endeshe qazaq tilinde «sozylynqy dybys joq» dep aita túra «mәt belgisin» qazaq tili dybystarynyng sozylynqylyghyn bildiru ýshin qoldanbasa kerek. Ras, «mәd belgi» dybystardyng sozylyp oqyluyn bildirgen. Biraq A.Baytúrsynúly búny ol qyzmetinde qoldanbaghan. Qoldandy da delik. Tóte jazuda «mәd belgi» (~) tek sóz basyndaghy «a» dybysyn tanbalaytyn sýieu tayaqtyng (ﺍ) ýstine qoyylady (ﺁ). Olay bolsa, osy jazu qaghidasy boyynsha qazaq tilinde tek sózding basynda jәne tek «a» dybysynda sozylynqylyq qasiyet bar bolyp shyghady da, basqa dauysty dybystarda onday qasiyet joq, óz qalpynsha oqylatyn bolyp shyghady. Múny lingvistikalyq sauaty tolyq zertteushi dúrys jazu qaghidasy dep tanymasa kerek.

A.Baytúrsynúly reformasynan búryn qazaqtyng hat, súltandardyng jarlyghyn jazatyn eskishe, músylmansha oqyghan moldalar arab tilining emlesi boyynsha jazyp, osy belgini sol retpen sozylynqylyq ýshin qoldandy deu qisyngha keledi. Al A.Baytúrsynúly әlippesinde dybystardyng sozylynqylyghyn bildiretin belgiler, digraf mýlde qoldanylmaydy. Búl rette ghalym dauysty, dauyssyz dybystardy barynsha daralau, bólek tanba arnau «bir dybys – bir tanba» prinsiypin qatang ústanghan.

3. A.Baytúrsynúly әlipbiyinde diakritikaly tanbalar qoldanghan ba?

A.Baytúrsynúly әlippe jasau tәjiriybesinde diakritikalyq belgini paydalanghan. Diakritikany jalpy arab jazuynyng ózindik erekshiligi dese de bolady. A.Baytúrsynúly týzgen «Tóte jazudyn»  1912-1914 jyldardaghy әlippe núsqasynda 24 dybysqa arnalghan tanbalardyng 13 tanbasynda diakritika bar. Olar: (ب (b), پ (p), ت (t),  ج (j), ݘ (sh), ز (z), ﻍ (gh), ق (q), ك (k), گ (g), ڭ (n), ن (n), ۏ (ú/ý), ي (i) tanbalary. 9 dybystyng tanbasynda eshqanday diakritika joq. Olar: د (d), ر (r), س (s), ل (l), م (m), و (o/ó/u), ى (y/i) tanbalary. Eki dybys tanbasy birde diakritikaly, birde diakritikasyz. Olar: «ﺁ , ﺎ» (a/ә), «ﻩ, ﻪ, ﻴ» (e). Yaghny sóz basynda «a/ә» dybysy diakritikaly (ﺁ), basqa buyndarynda diakritikasyz (ﺎ). Sóz basyndaghy «e» dybysy diakritikamen (ﻴ)  jazylady, basqa buyndarynda diakritikasyz (ﻩ, ﻪ) jazylady. Shyn mәninde búl tanbalardyng kópshiligin A.Baytúrsynúly jasamaghan, arab әlippesinde búl tanbalar búrynnan bar. A.Baytúrsynúly búrynnan belgili osy tanbalardy qazaq dybystaryna sәikestendirip arnaghan. Sózimiz dәleldi bolu ýshin Aqannyng óz sózin keltireyik: «Dauyssyz dybystar qazaq tilinde on jeti. Olargha tura keletin arab әlippesindegi harifter on ýsh. Demek, tórteui jetpeydi. Búl harif jetpeytin dauyssyz tórt dybys ýshin harifter búryn arnalghan. Arnalghan harifter bәribir arab harifteri, biraq olay-búlay shet púshpaqtary ghana ózgertilgen. Mәselen, ب (b) harfining nýktesin ózgertip پ (p) jasaghan. ج (j) harfining nýktesin ózgertip ﭺ (sh) jasaghan, ﻛ (k) harfining ýstin qosarlap گ (g) jasaghan, ك (k) harfining ýstine ýsh nýkte qoyyp ڭ (n) jasaghan. Osy dayar harifterdi biz de qabyl etemiz» [6, 32]. Arab әlippesinde 29 tanba bar. Búl tanbalar qazaqtyng 24 dybysyn tanbalaugha tolyq jetkilikti bolsa da, A.Baytúrsynúly onyng 13 tanbasy ghana jaramdy ekenin aitady. Al týrki tektes halyqtardyng tiline iykemdelip keyinnen jasalghan ózge 4 dauyssyzdyng tanbasy men 2 jarty dauysty jәne 5 dauystyny qosqanda 11 tanba jasandy tanba bolyp shyghady. A.Baytúrsynúly tanbalar dybystardy tanbalaugha jetkilikti bola túrsa da, tek dybystalu jaghynan qazaq tiline sәikes keletin tanbalardy ghana alyp, ózgesin qaldyrghan. Búl neni týsindiredi? Búl arada әlippe jasaugha qúlshynyp jýrgen әlippeshilerding úghynyp aluyna tiyisti ýlken bir prinsp jatyr. Búl – fonologiyalyq prinsiyp. Ony Aqannyng óz tilimen aitsaq, «Álippe dybys jolymen týzilui kerek». Yaghny tanba alynatyn tilderdegi sol tanbanyng dybystyq mәni qazaq tilindegi dybystargha jaqyn, sәikes kelui kerek. Sanada dybystyq mәni ejelden sinisti bolghan tanbalardy әuelgi mәninen mýlde bólek dybystardy tanbalaugha qoldanu oquda, jazuda qiyndyq tudyratyn, shatastyratyn eng ýlken qatelik bolmaq. Búl turaly A.Baytúrsynúly bylay deydi: «Búlaysha tildi búzugha sebep bolghan nәrse – jazu. Arab әlippesindegi haripter týrik tilindegi keybir dybystargha tura kelmegen. Ol dybystardy jazugha basqa dybystardyng haripteri júmsalghan. Mysaly, týrik tilinde «ﻭ» («o») dybysy bar, arab әlippesinde oghan harf joq. Týrik tilinde «ﻳ» (e) oghan tura keletin arapta harf joq. Sondqtan «o» dybysyn «u» men jazghan, «e» dybysyn «ﻳ» men jazghan. Búl dybystar aityluynsha oqylmay, jazyluynsha oqylghan. «ﺁ» (a) dybysy «ﻳ» (i) dybysyna almasuyna sebep bolghan nәrse. Týrik sózderin de arap emlesimen jazamyz degen. Mysaly, qaramay – qarami» [7, 112 ]. Ghalymnyng búl sózinen dybystyq mәni sәikes kelmeytin jeke tanba nemese digraftardy tól dybystardy tanbalaugha qoldanu nemese bir tanbamen birneshe dybystardy beru sol dybysty joghaltugha sebep bolatyn jol ekenin týsinu qiyn emes. Ári múnda da «bir dybys – bir tanba» prinsiypin ústanghanyn bayqaymyz. Ghalym latyn әlippesinde qazaq tiline tek 15 tanba sәikes kelgenin aitady [8].

Aqang býgingi bizding latynshylar siyaqty ózge júrttyng qysqa kórpesine arys tildin  alyp boyyn býktep, qabattap әkep zorlyqpen tyqpaghan, kerisinshe jaramsyz kógin kýnirente sógip, qazaq tilining boyyna arnap qayta tikken. E.Tileshov myrza jýgingen: «Bizdin, jerden jeti qoyan tapqanday bolyp «apostrof» dep әripting bir shekesin shertip sәndep, «diakritika» dep әripti tóbesine syzyqsha qoyyp shendep, o әrpining belin tartyp ó jasap mәndep, ae-ni qosaqtap ә dep egizdep jýrgenimizding bәri Aqannan qalghan ýlgi» (Á.Jýnisbek) degen sәndeuik siltemedegidey emes [9]. Búlardyng bәri Aqana jat. Biz búl siltemeni teristeytin tújyrymdy búl maqalanyng on boyynan taba alamyz.

Jogharydaghy dәiekterden 17 dauyssyz dybystyng tanbasynda Aqannyng enshisi joq ekenin bayqaymyz. Sonda Aqannyng jasaghan tanbalary qaysy? Ol tómendegidey:

1) Orta ghasyrdan beri belgili dauystynyng mәninde jýretin (ﺍ, ﻮ, ﯼ) tanbalardy jetildirip, sәikestendiru arqyly bes dauysty dybystyng tanbasyn jasaydy.

2) Birneshe dauyssyz dybystardyng tanbalaryndaghy basy artyq diakritikalyq belgilerdi alyp tastaydy.

3) Jinishke dauystylar men jinishke dauyssyzdardy dәiekshi «ﺀ» arqyly ajyratady.

A.Baytúrsynúlyna әlippe reformasynda ne tiyesili degendi ashyp aitar bolsaq: qazaqtyng 24/28 tól dybysyn anyqtau, osy dybsystargha tanba arnau, basy artyq kirme dybystar men tanbalardy qysqartu, dauystylardy jeke tanbamen tanbalay otyryp, jazu mashyghyna engizu, ishinara tanbalargha týzetuler engizu, qazaq tilining ýndestik zany boyynsha orfografiyalyq prinsipterdi, emle-erejelerdi jasau t.b.

Al tanbalardyng jeke ózine kelsek,  1912-1922 jyldary «o» dybysyn tanbalau ýshin jarty dauysty «u» dybysynyng «ﻭ» tanbasyn qoldanady. 1923 jylghy kezekti reformadan keyin «u» jarty dauysty dybysty tanbalau ýshin «ﻭ» tanbanyng ýstine ýsh nýkte qoyady da, «ﯞ» (u) tanbasyn jasaydy. Jinishke dauysty «e» dybysymen qosa birneshe dybysty qatar tanbalaytyn ýstinde diakritikalyq belgisi bar «ﻴ» tanbasyn qysqartyp, diakritikasyz ««ﻩ, ﻪ» eki týrin qaldyrady. Dauyssyzdardan «ﻍ» (gh) tanbasynyng ýstindegi nýkteni alyp, «ﻉ» tanbasyna ózgertedi. «Sh» dybysyn tanbalaytyn barlyq týrki tilderine ortaq «ﭺ» tanbasynyng ornyna «ﺵ» tanbasyn alady. Biraq keyin «ﭺ» tanbasynyng ornyna  «ﺵ» tanbasyn alady. « Kirme sózderde keletin «ﺨ» (h) tanbasynyng ýstindegi noqatyn alyp «ﺤ» (h) tanbasyna ózgertedi. Bas-ayaghy osy.

Búdan biz A.Baytúrsynúlynyng diakritikalyq belgilerdi qoldanghanymen, ony asa qúptamaghanyn, mýmkindik bolsa, onday tanbalardy azaytyp otyrghanyn kóremiz. Jәne dybystardyng tanbalaryn meylinshe daralaghanyn, úqsas elementterdi azaytqanyn kóremiz.

Sózimizdi qoryta kelgende, A.Baytúrsynúly әlippe týzu tәjiriybesinde digraf ta, apostrof ta qoldanbaghan, diakritikadan mýmkindiginshe aulaq bolghan. Tildi tanbagha emes, tanbany tilge iykemdegen. Sondyqtan jana qazaq әlippesin jasau tәjiriybesinde dúrysty da, búrysty da «Aqang joly» dep eldi adastyru azamattyq emes. Aqannyng joly – ardyng joly. Ardyng joly – auyr. Álippe jasaushylar osyny sezinu kerek, sonda ghana tozyq emes, shyn ozyq әlippe qazaqtyng baghyna búiyrady. Aqannyng әlippege qoyar talaby mynau: «Álipby degen – tilding negizgi dybystaryna arnalghan tanbalardyng júmaghy. Neghúrlym til dybystaryna mol jetse, arnaghan dybysqa dәl kelse, oqugha, jazugha jenil bolsa, ýirenuge onay bolsa, zamanyndaghy óner qúraldaryna ornatugha qolayly bolsa, soghúrlym әlip-by jaqsy bolmaqshy» [8]. Olay bolsa, Aqannyng osy aitqanyn tolyq oryndaytyn әlippe ghana qazaq tilin mәngilik etenin, últ qalauynan shyqqan әlippe bolmaq.

Ádebiyetter:

1. Baytúrsynúly A. Jazu tәrtibi. Ayqap. №4-5
2. Baytúrsynúly. «Til – qúral», 1-jyldyq, 3-basyluy. –Orynbor. «Qaz.M.B», 1923j. 46 b.
3. Júbanov Q. Qazaq tili jónindegi zertteuler. – Almaty: Ghylym, 1999. -581.
4. Qashqary M. Týrki tilder sózdigi. –Almaty: «Hant», 1997. I-588 b, II-585 b, III-597 b.
5. Baytúrsynúly A. Ádebiyet tanytqysh. – Qyzylorda: «Qaz.mem.bas». 1926. 284 b.
6. Baytúrsynúly A. «Til – qúral». 1-jyldyq/. Orynbor,1914j. 53 b.
7. A.Baytúrsynúly. «Qazaqsha sóz jazushylar nazaryna sózin jazushygha». «Shora» júrnaly. 1913 j. №4, 110-113.
8. Baytúrsynúly Aqymetting arab әlib-biyin jaqtaghan bayandamasy // «Álippe aitysy». – Qyzylorda: Qaz.mem.bas. 1927
9. https://informburo.kz/interview/razrabotchik-alfavita-na-latinice-kogda-pravila-pravopisaniya-budut-vsyo-vernyotsya-na-krugi-svoya.html
10. Syzdyq R. «Qazaq tilining anyqtaghyshy». –Astana: Elorda, 2000, -532 b.

E.Maralbek, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty Til mәdeniyeti bólimining ghylymy qyzmetkeri, PhD doktorant

Abai.kz