ءالىپبي تاڭداۋداعى ەڭ دۇرىس جول - احاڭنىڭ جولى
ادال نيەتتىنىڭ دە، الا نيەتتىنىڭ دە اباي سوزىنەن مىسال كەلتىرىپ، قارسىلاسىنا قارۋ ەتەتىنى سياقتى، ءتىل توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي، تالاس-تارتىسقا كەلگەندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزدەرىن قارۋ ەتپەيتىندەر كەمدە كەم. الايدا الىپپە، ەملە توڭىرەگىندەگى اقاڭنىڭ عىلىمي كوزقاراستارى ادەيى، كەيدە بىلمەستىكپەن بۇرمالانىپ، اعات ايتىلىپ ءجۇر. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا لاتىن توڭىرەگىندە تالاس تۋدىرعان بىرنەشە ماسەلە جونىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىنايى ۇستانىمدارىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. بۇل، ءبىر جاعى، عۇلاما عالىمنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ مەن جيناۋدىڭ سىرماق شەتىندە جۇرگەن ءبىزدىڭ دە بورىشىمىز. ول ءۇشىن تومەندەگى سۇراقتار توڭىرەگىندە جەكە-جەكە توقتالايىق:
1. ا.بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە اپوستروف قولدانىلعان با؟
اپوستروفتىڭ قىزمەتى سياقتى جۇمسالاتىن بەلگى قولدانعان، بىراق ول ءدال اپوستروفتىڭ وزىندەي ەمەس. ونى دايەكشى دەپ اتايدى. بەلگىسى – «ﺀ». بىراق مۇنىڭ قىزمەتى جانە ءسوز قۇرامىندا تۇراتىن ورنى اپوستروفتاردان وزگەشەلەۋ. ياعني ول جىڭىشكە ءسوزدىڭ باسىندا ءبىر-اق جەردە عانا قويىلادى. بۇل بەلگى ءبىر عانا جىڭىشكە (داۋىستى/داۋىسسىز) دىبىستى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قويىلمايدى، تۇتاس جىڭىشكە وقىلاتىن سوزگە قويىلادى دەسە دە بولادى. بۇل تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى «جازۋ ءتارتىبى» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «داۋىستى دىبىستارىمىز (ﺁ (ا), و (و), ۏ (ۇ), ى (ى)-لەردىڭ جىڭىشكە ايتىلۋى ءۇشىن الاتۇعىن بەلگىمىز مىناۋ «ﺀ» (زناك پرەدۋپرەجدايۋشي), بۇل بەلگى دايەكشى بولىپ، ءسوزدىڭ الدىنا قويىلادى. ءسوزدىڭ الدىندا تۇرعان جىڭىشكەلىك بەلگىسىن كورىپ ول ءسوزدىڭ ىشىندەگى داۋىستى دىبىستاردىڭ قارىپتەرىن جىڭىشكە وقيمىز. داۋىستى دىبىستار جىڭىشكە وقىلسا، ولارمەن قاتار داۋىسسىز دىبىستار دا جىڭىشكە وقىلادى» [7]. دەمەك، بۇل بەلگى جەكە دىبىستاردىڭ جىڭىشكەلىگىن عانا ەمەس، ءسوز ىشىندەگى جىڭىشكە دىبىستاردىڭ اسەرىنەن تۇتاس ءسوزدىڭ جىڭىشكە بۋىندى ءسوز ەكەنىن بىلدىرەتىن بەلگى. اپوستروف جەكە دىبىستاردىڭ جىڭىشكەلىگىن بىلدىرسە، دايەكشى دىبىستارمەن قاتار، تۇتاس ءسوزدىڭ جىڭىشكە بۋىندى ەكەنىن بىلدىرەدى. دايەكشىنىڭ اپوستروفتان ءبىر وزگەشەلىگى وسىندا.
ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا بۇل دايەكشى بەلگىسى «گ، ك، ە» دىبىستارى بار سوزدەرگە قويىلمايدى. سەبەبى بۇل ءۇش دىبىس قاشان دا جىڭىشكە وقىلادى دا، ونىڭ جۋان نۇسقالارى جوق. ونسىز دا جىڭىشكە وقىلاتىن دىبىسقا جىڭىشكەرتۋ بەلگىسىن قويۋ – باسى ارتىق جۇمىس. عالىم «گ، ك» دىبىستارى جۋارماي، قاشان دا جىڭىشكە وقىلادى، ال «ع، ق» دىبىستارى جىڭىشكەرمەي قاشان دا جۋان وقىلادى دەي كەلىپ، ولاردى توڭ دىبىستار دەپ اتايدى. اپوستروفشىلار ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل ەرەجەلەرىمەن ءجىتى تانىس بولعانى جانە ونىڭ ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەنى ابزال.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ دايەكشىسىن اپوستروف دەپ ءتۇسىنىپ، ونى لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ تاجىريبەسىندە پايدالانۋ – ءساتسىز قادام. بەكىتىلگەن لاتىن ءالىپبيى جوباسى بولسىن، ودان بۇرىن ۇسىنىلعان اپوستروفتى جوبالار بولسىن، ءبارى دە ا.بايتۇرسىنۇلى اپوستروف پايدالانعان دەگەن ءۋاج ايتادى دا، ونى ءار جىڭىشكە دىبىسقا نەمەسە لاتىن قارپى جەتپەگەن ءتول دىبىستاردىڭ اربىرىنە بىردەن قويادى. بۇل جوبالاردا ورفوگرافيا ماسەلەسى ەسكەرىلمەي، تەك دىبىستارعا تاڭبا ارناۋ ماقساتى عانا باستى ورىنعا قويىلادى.
ءالىپبيدىڭ اقيقاتشىل سىنشىسى – ورفوگرافيا. بۇل جوبالاردى ورفوگرافيامەن تەكسەرگەندە قيىندىعى مەن قايشىلىعىنىڭ كوپتىگى بايقالادى. ايتالىق، الدەنەشە جىڭىشكە داۋىستى (4-5) بىردەن كەلەتىن كەيبىر جىڭىشكە بۋىندى ءتول سوزدەر مەن ءا، ع، ي، ڭ، ءو، ش، ءۇ، ۋ ءتول دىبىستارىمىزدىڭ بىرنەشەۋى (3-4) بىردەن كەلەتىن ءتول ءتۇبىر سوزدەردە قويىلاتىن اپوستروفتاردىڭ سانى 3-4-كە دەيىن، ال وعان قوسىمشا جالعانعاندا، ءتىپتى، 10-عا دەيىن بارادى. بۇلاي بولعاندا، گرافەمالاردىڭ كوزگە سىيىقسىز كورىنگەنى بىلاي تۇرسىن، تۇرقى ۇزارىپ، ادەتتەگى تۇرقىنان كەيدە ەكى ەسە ۇزارادى جانە تاڭبا سانى كوبەيەدى. ويتكەنى ءار اپوستروف ءبىر تاڭبانىڭ ورنىن الادى. تومەندەگى كەستەدەگى مىسالدار ارقىلى سالىستىرىپ قارايىق:
| كيريلل | تاڭبا
سانى |
اپوستروف | اپوس./
تاڭبا |
دياكريتيكا | تاڭبا
سانى |
| وڭشەڭ | 5 | o'n's'en' | 4/9 | öŋşeŋ | 5 |
| شۇڭىرەيۋ | 7 | s’u’n’irei’y’ | 5/13 | şüŋireyw | 8 |
| ءۇيۋشىڭنىڭ | 8 | u’i’y’s’in’nin’ | 6/15 | üywşiŋniŋ | 9 |
| ۇڭگۋشىنىڭ | 9 | u’n’gy’s’in’nin’ | 6/15 | üŋgwşiniŋ | 9 |
| شاڭك-شاڭك | 8 | s’a’n’k-s’a’n’k | 6/14 | şäŋk-şäŋk | 8 |
| شاعۋشىڭنىڭ | 10 | s’ag’y’s’yn’nyn’ | 6/16 | şağwşɪŋnɪŋ | 10 |
| شاعىمدانعىشىڭنىڭ | 16 | s’ag’ymdang’ys’yn’nyn’ | 6/22 | şağɪmdanğɪşɪŋnɪŋ | 16 |
| شاڭعىشىڭنىڭ | 11 | s’an’g’ys’yn’nyn’ | 6/17 | şaŋğɪşɪŋnɪŋ | 11 |
| شاڭعىر-شۇڭعىر | 12 | s’an’g’yr-s’un’g’yr | 6/18 | şaŋğɪr-şuŋğɪr | 12 |
| شاشۋشىڭنىڭ | 10 | s’as’y’s’yn’nyn’ | 6/16 | şaşwşɪŋnɪŋ | 10 |
| ءشاي-ءشاي (ود.) | 6 | s’a’i’-s’a’i’ | 6/12 | şäy-şäy (od.) | 6 |
| ءشاۋ-ءشاۋ | 6 | s’a’y’-s’a’y’ | 6/12 | şäw-şäw | 6 |
| شويتاڭ-شويتاڭ | 12 | s’وi’tan’-s’وi’tan’ | 6/18 | şoytaŋ-şoytaŋ | 12 |
| شاڭعىرلاعىشىڭنىڭ | 16 | s'an’g’yrlag’ys’yn’nyn’ | 7/23 | şaŋğɪrlağɪşɪŋnɪŋ | 16 |
| شاشاۋلانۋشىڭنىڭ | 15 | s’as’ay’lany’s’yn’nyn’ | 7/22 | şaşawlanwşɪŋnɪŋ | 15 |
| شاشبۋعىشىڭنىڭ | 13 | s’as’by’g’ys’yn’nyn’ | 7/20 | şaşbwğɪşɪŋnɪŋ | 13 |
| شوشايتۋشىنىڭ | 12 | s’وs’ai’ty’s’yn’nyn’ | 7/19 | şoşaytwşɪnɪŋ | 12 |
| شومشەڭدەۋشىنىڭ | 14 | s’o’ms’en’dey’s’inin’ | 7/21 | şömşeŋdewşiniŋ | 14 |
| ءشوپ-ءشوپ ءسۇيۋ | 9 | s’o’p-s’o’p su’i’y’ | 7/16 | şöp-şöp süyw | 10 |
| ءشۇبالانۋشىنىڭ | 13 | s’u’ba’lany’s’yn’nyn’ | 7/20 | şübälanwşɪnɪŋ | 13 |
| شيرىعۋشىنىڭ | 11 | s’i’ryg’y’s’yn’nyn’ | 7/18 | şyrɪğwşɪnɪŋ | 11 |
| شىڭعىرۋشىڭنىڭ | 13 | s’yn’g’yry’s’yn’nyn’ | 7/20 | şɪŋğɪrwşɪŋnɪŋ | 13 |
| ءشۇيۋشىڭنىڭ | 9 | s’u’i’y’s’in’nin’ | 7/16 | şüywşiŋniŋ | 10 |
| شاشۋ شاشۋشىڭنىڭ | 14 | s’as’y’ s’as’y’s’yn’nyn’ | 9/21 | şaşw şaşwşɪŋnɪŋ | 14 |
| ءشۇۋ-شۇۋلەۋشىڭنىڭ | 15 | s’u’y’ s’u’y’ley’s’in’nin’ | 10/25 | şüw-şüwlewşiŋniŋ | 15 |
|
274 |
164/
438 |
278 |
|||
| ەسكەرتۋ: مىسالداعى ءتۇبىر سوزدەر ر.سىزدىقتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى» كىتابىنان الىندى | |||||
كورىپ وتىرعانىمىزداي، افوستروفتى باعانداعى سوزدەردى قاي جاعىنان الساق تا، كوڭىلگە قونىمدى دەي الماس ەدىك. اپوستروف ءسوزدىڭ باسىنا ءبىر-اق جەردە قويىلسا، ارالاس بۋىندى ءتول سوزدەر مەن قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىنا باعىنبايتىن، تىلىمىزدە الدەقاشان ءسىڭىستى بولعان ارالاس بۋىندى كىرمە سوزدەردى وقۋدا قيىندىق كەلتىرىپ، شاتاستىرادى. ال ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا باعىندىرۋ تىپتەن قيىن. حح عاسىر باسىندا ونى باعىندىرۋعا مۇمكىن دە شىعار. بىراق ءدال قازىر ول مۇلدە باعىنبايدى.
اپوستروۆ – ديگرافتاردىڭ تاڭبالىق تۇرقى كىشىرەيىپ، جەتەك تاڭبانىڭ شەكەسىنە شىققان ءتۇرى. ودان باسقا ەشقانداي ايىرماشىلىعىن ءبىز بايقامادىق. ءتىلدى تۇتىنۋشى حالىق بۇرىنعى ديگرافتى جوبانى قالاي قابىلداماعان بولسا، فپوستروف تا سولاي بولماق. ءبىز بۇل ماقالادا قانداي دا ءبىر جوبانى تۇقىرتۋدى ماقسات تۇتپادىق، كەرىسىنشە ەل يگىلىگى ءۇشىن بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالىپ، «ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك ءتىلىن» تۇعىرلى ەتۋ ءۇشىن از دا بولسا، ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى، ءتىل مامانى رەتىندە ءوز مىندەتىمىزدى اتقارىپ، تازا عىلىمي پىكىر ايتۋدى ماقسات تۇتتىق. قانداي دا ءبىر لاتىن نەگىزدى قازاق ءالىپبيى جوبالارىنىڭ ارتىقشىلىقتارى لاتىنعا كوشۋ تاريحي شەشىمىنىڭ وزىندە-اق تۇر، وعان داۋ جوق. سوندىقتان ءبىز كەز كەلگەن جوبانىڭ كەمشىلىگىن تالداعاندا، ونىڭ ەندىگى بىزگە تيگىزەر پايدا-زيانى كورىنبەك، ءالىپبي جوباسىنىڭ ۇتىمدى-ۇتىمسىزدىعى بىلىنبەك.
ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا اپوستروفتاردىڭ مىناداي كەمشىلىكتەرى بار:
1) اپوستروف كوبىنە بىرىڭعاي فونەتيكالىق قۇبىلىستارعا قولدانىلادى. اپوستروفتاردى بىرىڭعاي ءپرينتسيپسىز تاڭبا جەتپەگەن دىبىستاردىڭ بارىنە قويۋ، ياعني داۋىستىعا دا، داۋىسسىزعا دا، كىرمە دىبىستارعا دا، ءتول دىبىستارعا دا ارالاس قويۋ – ءتىلدىڭ، ورفوگرافيانىڭ، الىپپە ءتۇزۋدىڭ عىلىمي پرينتسيبىنە قايشى.
2) اپوستروفتى تاڭبالار دىبىستاردى جوعالتۋ قاۋپى ەڭ جوعارى تاڭبالاردىڭ ساناتىنا جاتادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە تاڭدالعان الىپبيدە 8 ءتول دىبىس بار.
3) بىرگە جازىلاتىن كۇردەلى سوزدەردى ەكى ءسوز ەتىپ وقۋعا ۇرىندىرادى، لەكسيكالىق گرافەمالاردىڭ ءبۇتىن تۇلعاسىن ءار جەردەن جوسىقسىز اجىراتادى. تۇبىرگە جىمداسىپ كەتەتىن جالعامالى ءتىلدىڭ تابيعاتىن بۇزىپ، ءتۇبىر مەن قوسىمشا اراسىندا جىك تۋدىرادى. بۇل ءتىپتى ءتىلدىڭ جالعامالىلىق گەنەتيكالى تابيعاتىن بۇزۋى مۇمكىن.
4) ءسوز تۇرقىن ۇزارتادى، تاڭبا سانىن كوبەيتەدى، جازۋدا، وقۋدا، ۇيرەنۋدە ارتىق ەنەرگيا جۇمسالادى.
5) سوزدە گرافيكالىق تۇلعا بولمايدى. وقۋدا ءسوزدى تۇلعاسىنان (سۋرەتىنەن) تانىپ وقۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل وقۋدا، جازۋدا كوپ قيىندىق كەلتىرەدى. كورۋ قۋاتى ناشار ادامدارعا، قارتتارعا اسا قيىندىق تۋدىرادى.
6) سيىقسىز كورىنەدى جانە قولمەن سيىقسىز جازىلادى. پەرنەتاقتادا ءبىر قازىققا بايلانعان ات سياقتى، ءبىر پەرنەگە (اپوستروفقا) ۇدايى قولىمىز بايلانىپ، ورالىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. جىلدامدىققا ايتارلىقتاي كەدەرگى جاسايدى.
7) اپوستروف تاريحي پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن تىلدەردىڭ (اراب، اعىلشىن) جازۋ مادەنيەتىنە ۇيلەسىمدى، جالعامالى تىلدەرگە، سونىڭ ىشىندە جۋان-جىڭىشكە بۋىندار بىرىڭعاي كەلەتىن قازاق ءتىلى سياقتى تىلدەردىڭ زاڭدىلىعىنا قايشى.
8) تاڭبادا، ەملە ەرەجەلەرىندە شارتتىلىق كوبەيەدى دە، مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى اتتاعان، اقىل-ەسى تولىقپاعان جاس بالاعا ۇيرەتۋگە قيىندىق تۋدىرادى. ساۋاتتىلىق پەن ساۋات اشۋدى باياۋلاتادى.
9) ۆيرۋستىق شابۋىلدارعا ءجيى ۇشىرايدى. سكانەردە دۇرىس كورىنبەيدى، «ABBYY FineReader» ءماتىن تانۋ باعدارلاماسىندا تانىلمايدى نە ءتۇسىپ قالادى.
10) ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن توزاتىن مۇراعات قاعازدارىندا اپوستروف ەڭ الدىمەن وشە باستايدى. قاعازدىڭ ەسكىرۋىنەن بەتىنە تۇسكەن ءتۇرلى كىر داقتارىمەن شاتاسىپ، ءسوزدىڭ تۇپنۇسقالىعى مەن دۇرىستىعىنا كەرى اسەر ەتەدى، تەكستولوگيالىق قاتەلەرگە ۇرىندىرادى.
11) قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق ارەنادا، تسيفرلى تەحنولوگيالاردا، اسا جاۋاپتى سالالاردا، قارجى، بانك جۇيەسىنە قولدانىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
12) اپوستروفتار ۇلت پسيحولوگياسىنا كەرى اسەر ەتەدى. ۇلتتىق الىپپە، ۇلتتىق گرافەما، ۇلتتىق پەرنەتاقتا بولمايدى. قازاق ءتىلىن اعىلشىن ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدىرادى.
بۇل اتالعان كەمشىلىكتەردىڭ ءاربىرى دە وتە ماڭىزدى. شىن مانىندە اپوستروف تاريحي پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن اراب ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى سياقتى جازۋ مادەنيەتى ەرتە قالىپتاسقان تىلدەردىڭ ەملەسىندەگى ەجەلگى ەرەكشەلىكتەردى ساقتاۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. ال ونى فونولوگيالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن قازاق تىلىنە قولدانۋ – ءتىلدىڭ تابيعاتىنا قايشى تاجىريبە. بۇل تۋرالى اقاڭ دا حح عاسىر باسىندا وتكەن «تۇرىكشىلەر قۇرىلتايىندا» ايتقان. دايەكشى اپوستروف ەمەس، ناعىز اپرستروف – اراب جازۋىنداعى حاراكاتتار (ارەكەت). داۋىستى دىبىستار جازىلماي، ءتۇرلى اپوستروفتار (حاراكات) ارقىلى بەرىلەتىن اراب ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىن ۇلتتىق تىلدەن تۇبەگەيلى الاستاتىپ، ءتول داۋىستى دىبىستارعا جەكە-جەكە تاڭبا ارناعان دا اقاڭ بولاتىن. دەمەك، اقاڭ اپوستروفتارعا تۇبەگەيلى قارسى بولعان. سوندىقتان اقاڭنىڭ دايەكشىسىن «ﺀ» اپوستروف دەپ، قارسىلاستارىنا اۋىزباستىرىق ەتەتىن باعدارلاماشىلار بايىپتى بولۋ كەرەك.
2. ا.بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە ديگرافتار (قوسارتاڭبا) بار ما؟
ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق الىپپەسىن ءتۇزۋ تاجىريبەسىندە ەشقاشان ديگراف قولدانباعان. ديگراف سياقتى كورىنەتىن جالعىز تاڭبا بار، ول – سۇيەۋ تاياق (ﺍ). بىراق بۇل ديگراف ەمەس. بۇل تاڭبا تەك ءسوز باسىنداعى داۋىستى دىبىس تاڭباسىنىڭ الدىنا قويىلادى دا («ا» دان باسقا), وزگە ورىندا قويىلمايدى. سۇيەۋ تاياقتىڭ قىزمەتى – ءسوز باسىندا داۋىستى دىبىستىڭ بار ەكەنىن ايقىنداۋ نەمەسە داۋىستى دىبىسقا سۇيەۋ بولۋ. بۇل تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى: ««ا»-دان باسقا داۋىستى دىبىستار – «ﻮ» (و), «ﯗ» (ۇ), «ﻩ» (ە), «ﯼ» (ى) – ءسوزدىڭ باسىندا كەلسە، ولاردىڭ حارفتەرىنىڭ الدىندا سۇيەۋ تاياق «ﺍ» قويىلىپ جازىلادى. مىسالى: ﺁﺮﯨﺱ (ارىس), ﺍﻩﺱ (ەس), ﺍﯗﺮ (ۇر), ﺍﻮﻥ (ون)» - دەپ جازادى [2, 7]. عالىم بۇل جەردە داۋىستى دىبىستار قوسار تاڭبامەن بەرىلەدى دەپ تۇرعان جوق، تەك ءسوز باسىندا عانا داۋىستى دىبىس تاڭباسىنىڭ الدىنا «سۇيەۋ تاياق» (ﺍ) دەگەن بەلگى قويىلاتىنىن ايتادى. بۇل تۋرالى تاعى: «ءسوز باسىندا «ﺁ» دىبىسى جوق جەردە «ﺍ» ءحارفى تۇرسا، ول باسقا داۋىستى دىبىسقا سۇيەۋ ءۇشىن قويىلعان تاياق ەسەبىندە قويىلسا دا ايتىلمايدى»، - دەپ ناقتى ايتادى [2, 9]. ەندەشە سۇيەۋ تاياق ءسوز باسىندا «ا» دىبىسىنان باسقا داۋىستى دىبىستىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.
وسى ارادا وقىرماننىڭ ويىندا «داۋىستى دىبىستاردىڭ جەكە-جەكە تاڭبالار بولا تۇرا بۇل تاڭبالارعا تاعى ءبىر سۇيەۋ تاياقتى قويۋدىڭ جانە تەك قانا ءسوز باسىندا قوساقتاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. مۇنىڭ ءمانى تىم ارىدا. بۇل «سۇيەۋ تاياق» ورتا عاسىر، ءتىپتى ودان بۇرىنعى تۇركى ءتىلدى، اراب جازۋلى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە دە كەزدەسەدى. تۇركىنىڭ تۇڭعىش لينگۆيست عالىمى م.قاشقاري دا مۇنى «تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە» جازۋ ماشىعىندا جۇيەلى تۇردە قولدانعان. م.قاشقاري بۇل سۇيەۋ تاياقتى «حامزا» دەپ اتايدى. سول كەزەڭدە دە تەك ءسوز باسىنداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ الدىنا قويىلعان. بۇل ءسوزىمىزدى ق.جۇبانوۆتىڭ مىنا پىكىرى دە دالەلدەيدى: «سۇيەۋ تاياق بولسا، بۇل بۇرىننان بولاتىن. بۇرىن بولعاندا، بۇل – قوجا احمەت يااسساۋي دا دا، شاعاتاي جازۋلارىندا دا بولىپ وتىرعان» [3, 343]. ق.جۇبانوۆ بۇل سۇيەۋ تاياقتىڭ ارعى تەگى كونە ۇيعىر جازۋىنان (سوعدى جازۋى) كەلگەن بولسا كەرەك دەپ بولجايدى. كونە جازبا مۇرالارداعى جازۋ ەرەجەلەرىن زەرتتەي قاراعانىمىزدا، مىناعان كوز جەتكىزدىك: تۇركى توپىراعىنا كونە تۇركى جازۋىنىڭ ورنىنا اراب جازۋى كەلگەننەن كەيىن تۇركى جۇرتى اراب الىپپەسىمەن قاتار، ونىڭ ەملە ەرەجەلەرىن دە العان. ياعني تۇرىك سوزدەرى اراب تاڭبالارىمەن جانە ونىڭ جازۋ ەرەجەلەرىنەن شىقپاي جازىلعان. ايتالىق، اراب جازۋىندا داۋىستى دىبىستار جازىلمايدى دا، داۋىستىلار ءتۇرلى حاراكاتتار (ارەكەت) ارقىلى بەرىلەدى. حاراكاتتاردىڭ سانى ۇشەۋ، ولار: « ՜ » (فاتحا), «ﹳ » (كەسرا), « ՚ » ء(زامما). بۇل حاراكاتتار ءسوزدىڭ باسى مەن اياعىنان باسقا جەردە كەلەتىن بارلىق داۋىستى دىبىستاردىڭ ءدال تۇسىنا بىردەن قويىلادى. ال ءسوزدىڭ باسى مەن اياعىندا كەلەتىن داۋىستىلار ورنىنىڭ تۇسىنا قويۋعا ىڭعايسىز بولعان. حاراكاتتار ءسوزدىڭ تۇرقىن (گرافيكانى) بۇزباي، ءسوزدىڭ تىك قالپىنان، قاتاردان شىعىپ كەتپەي جازىلعان. سول سەبەپتى ءسوز داۋىستى دىبىستان باستالعان نەمەسە اياقتالعان ساتتە، داۋىستى دىبىس جازىلمايتىندىقتان، ونىڭ ورنى بوس قالادى دا، سول بوس ورىننىڭ تۇسىنا حاراكات قويۋ تۇسىنىكسىز ءارى ءسوز تۇرقىن بۇزاتىن بولىپ شىققان. سوندىقتان ءسوز باسىندا داۋىستى دىبىس بار دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا تاڭبا «ﺍ» (حامزا نەمەسە سۇيەۋ تاياق) قويىلادى دا، ونىڭ ۇستىنە حاراكات قويىلىپ، قانداي داۋىستى ەكەنى انىقتالادى. ال ءسوز اياعىندا «ﺎ»، «ﻮ»، «ﯼ» ءۇش تاڭبانىڭ ءبىرى جازىلادى دا، جول ءۇستى حاراكاتى قويىلادى. بۇل ءۇش تاڭبا، شىن مانىندە، ءۇش ءتۇرلى داۋىستى دىبىستار توبىنا بالاما بولادى. «ﺎ» تاڭباسى «- ا، ءا، ە» داۋىستىلارىن، «ﻮ» تاڭباسى «و، ءو، ءۇ، ۇ» داۋىستىلارىن، «ﯼ» تاڭباسى «ءى/ى، ي» داۋىستىلارىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار بۇل تاڭبالار ءسوز ورتاسىندا دا كەلەتىن بولعان، ءسوز ورتاسىندا كەلگەندە ولار سوزىلىڭقىلىق قىزمەتىن اتقارعان، ياعني ءوزىنىڭ الدىنداعى داۋىسسىز دىبىستى سوزىپ ايتۋ قىزمەتىن اتقارعان. بۇل ءۇش تاڭبانى م.قاشقاري «ماد بەلگى» دەپ اتاپ، ونىڭ قىزمەتىن ارنايى تۇسىندىرەدى [4, 32-43].
ال «قاي داۋىستى قالاي انىقتالادى؟» دەگەنگە كەلسەك، داۋىستىلار ءۇش توپقا بولىنگەن. ءبىرىنشى، «ا، ءا، ە» اشىق ەزۋلىكتەر توبى بولىپ، ءجولۇستى « ՜ » (فاتحا) حاراكاتى قويىلعان. ەكىنشى، «و، ءو، ءۇ، ۇ» ەرىندىكتەر توبىنا ءجولۇستى « ՚ » ء(زامما) حاراكاتى قويىلعان. ال ءۇشىنشى، «ءى/ى، ي» قىساڭ ەزۋلىكتەرگە توبىنا جولاستى «ﹳ » (كەسرا) حاراكاتى ءسوز استىنان قويىلعان.
سۇيەۋ تاياقتىڭ (حامزا) جوعارىدا ايتىلعان فۋنكتسياسىن ودان كەيىنگى ءار عاسىرداعى جازبا مۇرالاردان دا كورۋگە بولادى. ءتىپتى ا.بايتۇرسىنۇلىنا دەيىن بۇل تاڭبانى ي.گاسپارالى (ي.گاسپرينسكي) دا وزگەرىسسىز تاتار ءتىلىنىڭ ەملەسىنە ەنگىزەدى. سول زامانداعى (19-20 ع.) تاتار باسىلىمدارىنىڭ بارىنەن دە «سۇيەۋ تاياقتى» جانە ونىڭ ءدال سول قىزمەتىن كورەمىز. ال ا.بايتۇرسىنۇلى دا مۇنى العاشقى جىلدارى قازاق الىپپەسىنە وزگەرىسسىز ەنگىزەدى. الايدا 1923 جىلعى كەزەكتى جازۋ رەفورماسىنان كەيىن الىپ تاستايدى. سەبەبى داۋىستى دىبىستار جازىلماي، حاراكاتتار ارقىلى بەرىلەتىن اراب ەملەسىن تاستاپ، داۋىستى دىبىستاردىڭ بارىنە جەكە-جەكە تاڭبا ارناعان سوڭ داۋىستى دىبىستاردى ءسوز باسىندا تاعى ايگىلەپ وتىرۋ باسى ارتىق جۇمىس ەكەنىن تۇسىنگەن، ونىمەن قوسا، ءسوز باسىندا داۋىستى دىبىستاردىڭ تاڭبالارى مەن سۇيەۋ تاياق قاتار كەلگەندە داۋىستىنىڭ تاڭبالارى ءبىر ماعىنا، سۇيەۋ تاياق ءبىر ماعىنا («ا» دىبىسى) بەرىپ، وقىلۋ بارىسىندا كوپ شاتاسۋلار، ۇيرەنۋ بارىسىندا قيىندىقتار تۋعىزعان. ا.بايتۇرسىنۇلى كورسەتكەن 15 ءتۇرلى رايدىڭ ءبىرى سانالاتىن ىزالى (ﺍﺯﺍﻟﻰ) راي بىردە «ازالى ىراي»، بىردە «ىزالى راي» بولىپ جاڭىلىس وقىلىپ جۇرگەنى وسى سەبەپتەن. سۇيەۋ تاياقتى الىپ تاستاعاننان كەيىن «توتە جازۋ» كوپ وڭتايلانادى، جەڭىلدەيدى.
شىن مانىندە، «سۇيەۋ تاياقتى» ا.بايتۇرسىنۇلى ۇلتتىق جازۋعا الىپ كەلگەن جوق، كەرىسىندە جات ءتىلدىڭ جازۋ ماشىعىمەن كەلگەن مىڭ جىلدىق تاريحى بار «سۇيەۋ تاياقتى» اقساق ەملەمىزدەن تازارتقان تۇركى تۇقىمىنان شىققان تۇڭعىش عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى بولاتىن. مىنە، بۇدان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ديگرافتى قولداۋ مەن قولدانۋى بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە ودان اۋلاق بولعانىن كورۋگە بولادى. سوندىقتان لاتىنعا كوشۋ تاجىريبەسىندە دىبىستىق ءمانى حالىقتىڭ جادىندا ءسىڭىستى بولعان تاڭبالاردى قوسارلاۋ، ول جازۋ، وقۋ، ۇيرەنۋ بارىسىندا قيىندىق پەن شاتاسۋعا اپارادى.
«سۇيەۋ تاياق» تۋرالى ەڭ سوڭعى ايتۋعا ءتيىس نارسە مىناۋ. شىندىعىندا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ا» دىبىسىنا ارناعان تاڭباسى مەن «سۇيەۋ تاياق» تاڭباسى بىردەي. ول – (ﺍ). بىراق بۇل تاڭبانى ءسوز باسىنان باسقا ورىندا كەلگەن بارلىق «ا» دىبىسىن تاڭبالاۋعا ارناعان. ويتكەنى، «سۇيەۋ تاياق» تەك ءسوز باسىندا عانا قويىلاتىندىقتان، «ا» دىبىسىنىڭ تاڭباسىمەن شاتاسپايدى. ال ءسوز باسىندا «ا» دىبىسى كەلسە شە؟ ونداي جاعدايدا سول سۇيەۋ تاياقتىڭ ۇستىنە «ءمات بەلگى» دەپ اتالاتىن (~) بەلگىنى قويادى دا، سۇيەۋ تاياقتان ەرەكشەلەپ، «ﺁ» تاڭبا جاسايدى، ول ءسوز باسىنداعى «ا» بولىپ وقىلادى. مۇنى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق: ««ا» دىبىسىنىڭ ءھارپى (ﺍ) ءسوز باسىندا ءمات (~) بەلگىسىمەن جازىلادى، باسقا ورىنداردا ءماتسىز جازىلادى» [2, 9].
ءمات بەلگى دەمەكشى، وسى يرەك سىزىقتى (~) دا ا.بايتۇرسىنۇلى توتە جازۋدا سوزىلىققىلىقتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانعان دەپ پىكىر ايتۋشىلار دا بار. بۇل مۇلدە جاڭساقتىق. ا.بايتۇرسىنۇلى «ادەبيەتتانىتقىش» كىتابىندا: «سوزدەن ولەڭ جاساپ شىعارۋ جاعىنان ءتىل ۇشكە بولىنەدى: 1. داۋىستى دىبىستاردا ۇزىن-قىسقالىعى بار تىلدەر; 2. ەكپىن بۋىنى بىرىڭعاي كەلەتىن تىلدەر; 3. ەكپىن بۋىنى بىرىڭعاي كەلمەيتىن تىلدەر. ءبىرىنشى تۇردەگى تىلدەردە، ماسەلەن، اراب، لاتىن، يۋنان سياقتى ەسكى جۇرتتاردىڭ تىلدەرىندە داۋىستى دىبىستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى سوزىلىپ ۇزىن ايتىلادى. ونداي دىبىستار قالىپتى دىبىستاردىڭ ەكەۋىنە بارا-بار»، - دەيدى [5, 96]. عالىم ءبىرىنشى توپتاعى تىلدەرگە قازاق ءتىلىن قوسپايدى، ەكىنشى توپتاعى تىلدەرگە قوسادى دا، فراتسۋز، پولياك، چەح تىلدەرىمەن ءبىر توپقا جاتقىزادى. اتالعان ەڭبەكتە تاعى: «قازاق تىلىندە داۋىستى دىبىستاردىڭ قاتارىنان ءبىر ءسوزدىڭ ىشىندە كەلۋى ءتىپتى بولمايدى. قاتارىنان كەلەتىن سوزدەر قوس سوزدەر، نە ەكى ءسوزدىڭ ءبىرىنىڭ اياعى ءبىرىنىڭ باسى داۋىستى دىبىس بولىپ كەلەتىن جەردە بولادى»، - دەپ ناقتى ايتادى [5, 75]. جوعارداعى سىلتەمەلەردەن ءبىز ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق تىلىندە سوزىلىڭقى داۋىستى دىبىس جوق دەپ ناقتى ايتقانىن تۇسىنەمىز. ەندەشە قازاق تىلىندە «سوزىلىڭقى دىبىس جوق» دەپ ايتا تۇرا «ءمات بەلگىسىن» قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ سوزىلىڭقىلىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانباسا كەرەك. راس، «ءماد بەلگى» دىبىستاردىڭ سوزىلىپ وقىلۋىن بىلدىرگەن. بىراق ا.بايتۇرسىنۇلى بۇنى ول قىزمەتىندە قولدانباعان. قولداندى دا دەلىك. توتە جازۋدا «ءماد بەلگى» (~) تەك ءسوز باسىنداعى «ا» دىبىسىن تاڭبالايتىن سۇيەۋ تاياقتىڭ (ﺍ) ۇستىنە قويىلادى (ﺁ). ولاي بولسا، وسى جازۋ قاعيداسى بويىنشا قازاق تىلىندە تەك ءسوزدىڭ باسىندا جانە تەك «ا» دىبىسىندا سوزىلىڭقىلىق قاسيەت بار بولىپ شىعادى دا، باسقا داۋىستى دىبىستاردا ونداي قاسيەت جوق، ءوز قالپىنشا وقىلاتىن بولىپ شىعادى. مۇنى لينگۆيستيكالىق ساۋاتى تولىق زەرتتەۋشى دۇرىس جازۋ قاعيداسى دەپ تانىماسا كەرەك.
ا.بايتۇرسىنۇلى رەفورماسىنان بۇرىن قازاقتىڭ حات، سۇلتانداردىڭ جارلىعىن جازاتىن ەسكىشە، مۇسىلمانشا وقىعان مولدالار اراب ءتىلىنىڭ ەملەسى بويىنشا جازىپ، وسى بەلگىنى سول رەتپەن سوزىلىڭقىلىق ءۇشىن قولداندى دەۋ قيسىنعا كەلەدى. ال ا.بايتۇرسىنۇلى الىپپەسىندە دىبىستاردىڭ سوزىلىڭقىلىعىن بىلدىرەتىن بەلگىلەر، ديگراف مۇلدە قولدانىلمايدى. بۇل رەتتە عالىم داۋىستى، داۋىسسىز دىبىستاردى بارىنشا دارالاۋ، بولەك تاڭبا ارناۋ «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ءپرينتسيپىن قاتاڭ ۇستانعان.
3. ا.بايتۇرسىنۇلى الىپبيىندە دياكريتيكالى تاڭبالار قولدانعان با؟
ا.بايتۇرسىنۇلى الىپپە جاساۋ تاجىريبەسىندە دياكريتيكالىق بەلگىنى پايدالانعان. دياكريتيكانى جالپى اراب جازۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشىلىگى دەسە دە بولادى. ا.بايتۇرسىنۇلى تۇزگەن «توتە جازۋدىڭ» 1912-1914 جىلدارداعى الىپپە نۇسقاسىندا 24 دىبىسقا ارنالعان تاڭبالاردىڭ 13 تاڭباسىندا دياكريتيكا بار. ولار: (ب (ب), پ (پ), ت (ت), ج (ج), ݘ (ش), ز (ز), ﻍ (ع), ق (ق), ك (ك), گ (گ), ڭ (ڭ), ن (ن), ۏ ء(ۇ/ۇ), ي (ي) تاڭبالارى. 9 دىبىستىڭ تاڭباسىندا ەشقانداي دياكريتيكا جوق. ولار: د (د), ر (ر), س (س), ل (ل), م (م), و ء(و/و/ۋ), ى ء(ى/ى) تاڭبالارى. ەكى دىبىس تاڭباسى بىردە دياكريتيكالى، بىردە دياكريتيكاسىز. ولار: «ﺁ ، ﺎ» ء(ا/ا), «ﻩ، ﻪ، ﻴ» (ە). ياعني ءسوز باسىندا «ءا/ا» دىبىسى دياكريتيكالى (ﺁ), باسقا بۋىندارىندا دياكريتيكاسىز (ﺎ). ءسوز باسىنداعى «ە» دىبىسى دياكريتيكامەن (ﻴ) جازىلادى، باسقا بۋىندارىندا دياكريتيكاسىز (ﻩ، ﻪ) جازىلادى. شىن مانىندە بۇل تاڭبالاردىڭ كوپشىلىگىن ا.بايتۇرسىنۇلى جاساماعان، اراب الىپپەسىندە بۇل تاڭبالار بۇرىننان بار. ا.بايتۇرسىنۇلى بۇرىننان بەلگىلى وسى تاڭبالاردى قازاق دىبىستارىنا سايكەستەندىرىپ ارناعان. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن اقاڭنىڭ ءوز ءسوزىن كەلتىرەيىك: «داۋىسسىز دىبىستار قازاق تىلىندە ون جەتى. ولارعا تۋرا كەلەتىن اراب الىپپەسىندەگى حارىفتەر ون ءۇش. دەمەك، تورتەۋى جەتپەيدى. بۇل ءحارىف جەتپەيتىن داۋىسسىز ءتورت دىبىس ءۇشىن حارىفتەر بۇرىن ارنالعان. ارنالعان حارىفتەر ءبارىبىر اراب حارىفتەرى، بىراق ولاي-بۇلاي شەت پۇشپاقتارى عانا وزگەرتىلگەن. ماسەلەن، ب (ب) ءحارفىنىڭ نۇكتەسىن وزگەرتىپ پ (پ) جاساعان. ج (ج) ءحارفىنىڭ نۇكتەسىن وزگەرتىپ ﭺ (ش) جاساعان، ﻛ (ك) ءحارفىنىڭ ءۇستىن قوسارلاپ گ (گ) جاساعان، ك (ك) ءحارفىنىڭ ۇستىنە ءۇش نۇكتە قويىپ ڭ (ڭ) جاساعان. وسى دايار حارىفتەردى ءبىز دە قابىل ەتەمىز» [6, 32]. اراب الىپپەسىندە 29 تاڭبا بار. بۇل تاڭبالار قازاقتىڭ 24 دىبىسىن تاڭبالاۋعا تولىق جەتكىلىكتى بولسا دا، ا.بايتۇرسىنۇلى ونىڭ 13 تاڭباسى عانا جارامدى ەكەنىن ايتادى. ال تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ تىلىنە يكەمدەلىپ كەيىننەن جاسالعان وزگە 4 داۋىسسىزدىڭ تاڭباسى مەن 2 جارتى داۋىستى جانە 5 داۋىستىنى قوسقاندا 11 تاڭبا جاساندى تاڭبا بولىپ شىعادى. ا.بايتۇرسىنۇلى تاڭبالار دىبىستاردى تاڭبالاۋعا جەتكىلىكتى بولا تۇرسا دا، تەك دىبىستالۋ جاعىنان قازاق تىلىنە سايكەس كەلەتىن تاڭبالاردى عانا الىپ، وزگەسىن قالدىرعان. بۇل نەنى تۇسىندىرەدى؟ بۇل ارادا الىپپە جاساۋعا قۇلشىنىپ جۇرگەن الىپپەشىلەردىڭ ۇعىنىپ الۋىنا ءتيىستى ۇلكەن ءبىر پرينتسپ جاتىر. بۇل – فونولوگيالىق پرينتسيپ. ونى اقاڭنىڭ ءوز تىلىمەن ايتساق، «الىپپە دىبىس جولىمەن ءتۇزىلۋى كەرەك». ياعني تاڭبا الىناتىن تىلدەردەگى سول تاڭبانىڭ دىبىستىق ءمانى قازاق تىلىندەگى دىبىستارعا جاقىن، سايكەس كەلۋى كەرەك. سانادا دىبىستىق ءمانى ەجەلدەن ءسىڭىستى بولعان تاڭبالاردى اۋەلگى مانىنەن مۇلدە بولەك دىبىستاردى تاڭبالاۋعا قولدانۋ وقۋدا، جازۋدا قيىندىق تۋدىراتىن، شاتاستىراتىن ەڭ ۇلكەن قاتەلىك بولماق. بۇل تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى بىلاي دەيدى: «بۇلايشا ءتىلدى بۇزۋعا سەبەپ بولعان نارسە – جازۋ. اراب الىپپەسىندەگى حارىپتەر تۇرىك تىلىندەگى كەيبىر دىبىستارعا تۋرا كەلمەگەن. ول دىبىستاردى جازۋعا باسقا دىبىستاردىڭ حارىپتەرى جۇمسالعان. مىسالى، تۇرىك تىلىندە «ﻭ» («و») دىبىسى بار، اراب الىپپەسىندە وعان حارف جوق. تۇرىك تىلىندە «ﻳ» (ە) وعان تۋرا كەلەتىن اراپتا حارف جوق. سوندقتان «و» دىبىسىن «ۋ» مەن جازعان، «ە» دىبىسىن «ﻳ» مەن جازعان. بۇل دىبىستار ايتىلۋىنشا وقىلماي، جازىلۋىنشا وقىلعان. «ﺁ» (ا) دىبىسى «ﻳ» (ي) دىبىسىنا الماسۋىنا سەبەپ بولعان نارسە. تۇرىك سوزدەرىن دە اراپ ەملەسىمەن جازامىز دەگەن. مىسالى، قاراماي – قارامي» [7, 112 ]. عالىمنىڭ بۇل سوزىنەن دىبىستىق ءمانى سايكەس كەلمەيتىن جەكە تاڭبا نەمەسە ديگرافتاردى ءتول دىبىستاردى تاڭبالاۋعا قولدانۋ نەمەسە ءبىر تاڭبامەن بىرنەشە دىبىستاردى بەرۋ سول دىبىستى جوعالتۋعا سەبەپ بولاتىن جول ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءارى مۇندا دا «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ءپرينتسيپىن ۇستانعانىن بايقايمىز. عالىم لاتىن الىپپەسىندە قازاق تىلىنە تەك 15 تاڭبا سايكەس كەلگەنىن ايتادى [8].
اقاڭ بۇگىنگى ءبىزدىڭ لاتىنشىلار سياقتى وزگە جۇرتتىڭ قىسقا كورپەسىنە ارىس ءتىلدىڭ الىپ بويىن بۇكتەپ، قاباتتاپ اكەپ زورلىقپەن تىقپاعان، كەرىسىنشە جارامسىز كوگىن كۇڭىرەنتە سوگىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بويىنا ارناپ قايتا تىككەن. ە.تىلەشوۆ مىرزا جۇگىنگەن: «ءبىزدىڭ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولىپ «اپوستروف» دەپ ءارىپتىڭ ءبىر شەكەسىن شەرتىپ ساندەپ، «دياكريتيكا» دەپ ءارىپتى توبەسىنە سىزىقشا قويىپ شەندەپ، و ءارپىنىڭ بەلىن تارتىپ ءو جاساپ ماندەپ، اە-ءنى قوساقتاپ ءا دەپ ەگىزدەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى اقاڭنان قالعان ۇلگى» ء(ا.جۇنىسبەك) دەگەن ساندەۋىك سىلتەمەدەگىدەي ەمەس [9]. بۇلاردىڭ ءبارى اقاڭا جات. ءبىز بۇل سىلتەمەنى تەرىستەيتىن تۇجىرىمدى بۇل ماقالانىڭ ون بويىنان تابا الامىز.
جوعارىداعى دايەكتەردەن 17 داۋىسسىز دىبىستىڭ تاڭباسىندا اقاڭنىڭ ەنشىسى جوق ەكەنىن بايقايمىز. سوندا اقاڭنىڭ جاساعان تاڭبالارى قايسى؟ ول تومەندەگىدەي:
1) ورتا عاسىردان بەرى بەلگىلى داۋىستىنىڭ مانىندە جۇرەتىن (ﺍ، ﻮ، ﯼ) تاڭبالاردى جەتىلدىرىپ، سايكەستەندىرۋ ارقىلى بەس داۋىستى دىبىستىڭ تاڭباسىن جاسايدى.
2) بىرنەشە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تاڭبالارىنداعى باسى ارتىق دياكريتيكالىق بەلگىلەردى الىپ تاستايدى.
3) جىڭىشكە داۋىستىلار مەن جىڭىشكە داۋىسسىزداردى دايەكشى «ﺀ» ارقىلى اجىراتادى.
ا.بايتۇرسىنۇلىنا الىپپە رەفورماسىندا نە تيەسىلى دەگەندى اشىپ ايتار بولساق: قازاقتىڭ 24/28 ءتول دىبىسىن انىقتاۋ، وسى دىبسىستارعا تاڭبا ارناۋ، باسى ارتىق كىرمە دىبىستار مەن تاڭبالاردى قىسقارتۋ، داۋىستىلاردى جەكە تاڭبامەن تاڭبالاي وتىرىپ، جازۋ ماشىعىنا ەنگىزۋ، ءىشىنارا تاڭبالارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى بويىنشا ورفوگرافيالىق پرينتسيپتەردى، ەملە-ەرەجەلەردى جاساۋ ت.ب.
ال تاڭبالاردىڭ جەكە وزىنە كەلسەك، 1912-1922 جىلدارى «و» دىبىسىن تاڭبالاۋ ءۇشىن جارتى داۋىستى «ۋ» دىبىسىنىڭ «ﻭ» تاڭباسىن قولدانادى. 1923 جىلعى كەزەكتى رەفورمادان كەيىن «ۋ» جارتى داۋىستى دىبىستى تاڭبالاۋ ءۇشىن «ﻭ» تاڭبانىڭ ۇستىنە ءۇش نۇكتە قويادى دا، «ﯞ» (ۋ) تاڭباسىن جاسايدى. جىڭىشكە داۋىستى «ە» دىبىسىمەن قوسا بىرنەشە دىبىستى قاتار تاڭبالايتىن ۇستىندە دياكريتيكالىق بەلگىسى بار «ﻴ» تاڭباسىن قىسقارتىپ، دياكريتيكاسىز ««ﻩ، ﻪ» ەكى ءتۇرىن قالدىرادى. داۋىسسىزداردان «ﻍ» (ع) تاڭباسىنىڭ ۇستىندەگى نۇكتەنى الىپ، «ﻉ» تاڭباسىنا وزگەرتەدى. «ش» دىبىسىن تاڭبالايتىن بارلىق تۇركى تىلدەرىنە ورتاق «ﭺ» تاڭباسىنىڭ ورنىنا «ﺵ» تاڭباسىن الادى. بىراق كەيىن «ﭺ» تاڭباسىنىڭ ورنىنا «ﺵ» تاڭباسىن الادى. « كىرمە سوزدەردە كەلەتىن «ﺨ» (ح) تاڭباسىنىڭ ۇستىندەگى نوقاتىن الىپ «ﺤ» (ح) تاڭباسىنا وزگەرتەدى. باس-اياعى وسى.
بۇدان ءبىز ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ دياكريتيكالىق بەلگىلەردى قولدانعانىمەن، ونى اسا قۇپتاماعانىن، مۇمكىندىك بولسا، ونداي تاڭبالاردى ازايتىپ وتىرعانىن كورەمىز. جانە دىبىستاردىڭ تاڭبالارىن مەيلىنشە دارالاعانىن، ۇقساس ەلەمەنتتەردى ازايتقانىن كورەمىز.
ءسوزىمىزدى قورىتا كەلگەندە، ا.بايتۇرسىنۇلى الىپپە ءتۇزۋ تاجىريبەسىندە ديگراف تا، اپوستروف تا قولدانباعان، دياكريتيكادان مۇمكىندىگىنشە اۋلاق بولعان. ءتىلدى تاڭباعا ەمەس، تاڭبانى تىلگە يكەمدەگەن. سوندىقتان جاڭا قازاق الىپپەسىن جاساۋ تاجىريبەسىندە دۇرىستى دا، بۇرىستى دا «اقاڭ جولى» دەپ ەلدى اداستىرۋ ازاماتتىق ەمەس. اقاڭنىڭ جولى – اردىڭ جولى. اردىڭ جولى – اۋىر. الىپپە جاساۋشىلار وسىنى سەزىنۋ كەرەك، سوندا عانا توزىق ەمەس، شىن وزىق الىپپە قازاقتىڭ باعىنا بۇيىرادى. اقاڭنىڭ الىپپەگە قويار تالابى مىناۋ: «ءالىپبي دەگەن – ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەنۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قۇرالدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپ-بي جاقسى بولماقشى» [8]. ولاي بولسا، اقاڭنىڭ وسى ايتقانىن تولىق ورىندايتىن الىپپە عانا قازاق ءتىلىن ماڭگىلىك ەتەنىن، ۇلت قالاۋىنان شىققان الىپپە بولماق.
ادەبيەتتەر:
- بايتۇرسىنۇلى ا. جازۋ ءتارتىبى. ايقاپ. №4-5
- بايتۇرسىنۇلى. «ءتىل – قۇرال»، 1-جىلدىق، 3-باسىلۋى. –ورىنبور. «قاز.م.ب»، 1923ج. 46 ب.
- جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. – الماتى: عىلىم، 1999. -581.
- قاشقاري م. تۇركى تىلدەر سوزدىگى. –الماتى: «حانت»، 1997. I-588 ب، II-585 ب، III-597 ب.
- بايتۇرسىنۇلى ا. ادەبيەت تانىتقىش. – قىزىلوردا: «قاز.مەم.باس». 1926. 284 ب.
- بايتۇرسىنۇلى ا. «ءتىل – قۇرال». 1-جىلدىق/. ورىنبور،1914ج. 53 ب.
- ا.بايتۇرسىنۇلى. «قازاقشا ءسوز جازۋشىلار نازارىنا ءسوزىن جازۋشىعا». «شورا» جۇرنالى. 1913 ج. №4, 110-113.
- بايتۇرسىنۇلى اقىمەتتىڭ اراب ءالىب-ءبىيىن جاقتاعان بايانداماسى // «الىپپە ايتىسى». – قىزىلوردا: قاز.مەم.باس. 1927
- https://informburo.kz/interview/razrabotchik-alfavita-na-latinice-kogda-pravila-pravopisaniya-budut-vsyo-vernyotsya-na-krugi-svoya.html
- سىزدىق ر. «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى». –استانا: ەلوردا، 2000, -532 ب.
ە.مارالبەك، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى تىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورانت
Abai.kz
