Men es bilgeli ol shal sol jerde otyratyn. Kýn úzaqqa tapjylmaytyn. Qay kezde kelip, qay kezde ketetinin de bilmeysin. Tang atysymen kózindi tyrnap ashyp, kóshege shyqsan, kóretining - sol beyne. Auyl júrtshylyghy tipti búl qúbylysqa mәn de bermeytin bolghan, óitkeni kózderi ýirengen, biraq men әr kýni úiqydan oyana sala, kóshening bas jaghynan sol shaldy izdeytinmin. Sebebi ol mening balalyghymnyng temir qazyghyna ainalghan. Eger ony joghaltsam, onymen birge balalyghymdy da joghaltyp alatyn siyaqty bolyp kórinetin de túratyn, sol sebepti men ol shaldy kóz aldymnan bir kýn de tasa etken emespin.

Toqtasyn edi men dәl qazir sóz etkeli otyrghan kóshemizding tiri eskertkishining azan shaqyryp qoyghan esimi. Ózi bir alasa boyly, púshyq múryn, seldir shashty, qalyng múrtty qayystay qara shal-túghyn. Ómirding tauqymetin talay tartqandyghyn mandayyndaghy tereng syzattardan, kózindegi túnghiyq múnnan, qoshqyl jýzin torlaghan әjimderden, qala berdi qoyylghan esiminen de angharu qiyn emes. Sodan bolar, ózining boyyna say jaratylghan qysqalau sausaqtarynyng arasynan erteli-kesh maxorkasy týspeytin. Álgi shylymyn sheksin-shekpesin, әiteuir týtinin budaqtatyp qoyyp, kóshening arghy betindegi aryqtyng aghysyna qaraytyn da otyratyn. Uaqyttyng bir ornynda túraqtap qalmaytynyn sәt sayyn jylghalardan jýitkip aqqan asau aghys san qaytara esine salyp, túnjyraghan ýstine túnjyray týsetin. Janaryn aryqtyng jaghasyndaghy jalbyzgha baylap, ýn-týnsiz oigha shomatyn. Qara shaldyng ne oilap, ne týiip otyrghanyn eshkim de týsinip, bilgen emes. Ózi de eshkimge eshtene aitaypaytyn. Ne bolsa da ishiten tynatyn. Tek, “úghynaryng bar bolsa,janarymnan úghyn” degendey, janarynan ghana syr shertetin. Ókinishtisi sol - búl auylda qart kózinen syr andityn bir de bir jannyng tabylmaghandyghy. Onsyz da jasy seksendi alqymdaghan qara shal endi qansha kýte alsyn? Týbinde janaryna jasyrghan syr sandyghyn o dýniyege ózimen birge әketip tyndy ghoy jaryqtyq...

Bizding tanystyghymyzdyng qalay bastalghany әli esimde. Ol kezde men shybyq minip, kóshe shanyn kókke kóterip jýrgen qara borbay, úzyn siraqtardyng biri bolatynmyn. Jazdyng bir jayma shuaq keshkiliginde jas shybyqty at qyp minip, tómengi jaqtan kele jatyr edim, kenet artqy tústan "Ey, bala, beri kel" degen dauys shyqty. Men selt ete qaldym. Beluardan sәl asatyn alasalau boyymdy ýrey sharpyp, júdyryqtay jýregim sol sәtte-aq alqymyma tyghyldy. Ýreyding túla boydy biylegeni sonshalyq - ne túraqtarymdy, ne tayyp túrarymdy bilmedim. Jaylap artyma búrylyp qarasam, jol jiyeginde ýstine qoiy kók kostum, basyna súr qalpaq kiygen, qolynda maxorkasy bar shókimdey qara shal otyr. Osy uaqytqa sheyin búl kóshening ana basynan myna basyna kýnine on qaytara shapqylap ótsem de, lәm-mim dep kórmegen qara shaldyng dauysy osy joly qatqyl shyqty. Men sәl abdyrap túrghan kýide:

- Men be, ata? - dedim. Dauysymda diril bary anyq sezildi.

- IYә, sen bala, beri kel, - dedi qart sabyrly ýnmen.
Ýlkenning aitqanyn jerde qaldyrmaytyn bala kónilimmen, jýregimning dýrsildey soqqanyna  qaramastan ayaghymdy syltyp basyp  qart qasyna tayadym. Eki keshting arasynda jýzinen angharghanym ashudyng lebi boldy. Yzagha bulyqqannan bolsa kerek eki betinin  úshy narttay janyp, qarsy aldynda túrghan mening basymnan  ayaghyma sheyin kózimen bir sýzip shyqty da:

- Qariyagha nege sәlem bermey ótesin? – dedi qart sózine auyr zil qosyp.

Onsyz da túla boyymdy tolyqtay biylegen ýrey sausaqtarymnyng basynan ayaghymnyng úshyna deyin shyrmaulap, aitar sózim kómeyime tyghylyp, ne derimdi bilmey biraz sasqalaqtap túrym da:

- Kórmey qaldym, ata, - dep basymdy tómen saldym.

- Mandayyndaghy kóz be әlde bóz be ózi? - dedi qart jauabyma qanaghattanbay.

Mende ýn joq. Basymdy tómen salghan kýii әli túrmyn. Sәlden keyin әlgi shal meni keshirdi-au deymin, túnyp túrghan tynyshtyqty ózi týrdi:

- Kimning balasysyn?

- Baqytbektin.

- Baqytbeging kim?

- Qylyshbek atanyng úly

- Ói, jýgermek, Baqytbekting balasymyn degenshe, Qylyshbekting balasymyn dep nege birden aitpaysyn?

- Men atamnyng kózin kórmedim ghoy, ata ,- dedim óz-ózimdi aqtap almaqqa.

Arada taghy ýnsizdik patshalyq qúrdy. Mening búl sózimnen keyin qara shal qolyndaghy týtini budaqtaghan maxorkasyn eki-ýsh qaytara emirene soraptady da, ókpesine tolghan týtindi soghyp túrghan samaldyng baghytyna qosaqtady. Aynalagha bir qarap, qara jerge bir qarap, úzaq oilandy.

- Bilesing be, shyraghym, cening atang erding eri edi ghoy, - dedi qara jerden kózin almastan, - maydan dalasynda bolsyn, auyl arasynda bolsyn Qylyshbekke teng keler azamat bolghan emes. Oiy zerek, aqyly asqaq edi ghoy jaryqtyqtyn,  - dep qos sausaghyna qystyrghan shylymyn qayta auyzyna apardy. Búl kezde kýn de úyasyna batyp qalghan. Baghanaghy búrqyraghan kók týtin týn qaranghylyghyna jasyrynyp ýlgergen. Qara shaldyng qoshqyl jýzi ýiirilgen ymyrtqa túmshalanyp, kórinbeuge ainalghan. Qart taghy biraz oy ýstinde otyrdy da:

- Solay, shyraghym, Qylyshbektey azamattyng nemeresi ýlkendi elemey ótpeui kerek. Qariya kórsen, amandasyp jýr. Bizge ózge eshtene qajet emes. Al endi jolynnan qalma, ýiine bar, - dep ong qolyna qystyrghan shylymymen biz túratyn ýiding tóniregin núsqady.Tek osy sәtte ghana baryp, ózimnen ketken aghattyqtyng auyr salmaghyn sezindim. Ánsheyinde shapqylap ýige kiretin mening búl joly ýige baratyn qúlqym da bolmady.

Sol kýni týn ortasyna deyin úiqysyz jattym. Oiyma әlgi shókimdey qara shal san oraldy. Ájim torlaghan jýzi, múng túnghan janary, kelte tanauy kóz aldymnan bir ketpedi. Qariyalardyng búl ómirden kýteri tek amandyq pen saulyq qana ekendigi janymdy jegidey jedi. Biz qarttardy jasaryn jasady, asaryn asady dep oilap jýrsek, olardyng ómirden әli alynbaghan amandyghy, saulyghy bar eken. Qos janary jәutendep bizderge qarauynyng astarynda da osy amandyq pen saulyq jatqanyn biz qaydan bileyik?! Olargha endigi keregi úzaq ghúmyr, tógilgen shәli-shapan, asta-tók dastarhan desek, qateleskenimiz, janylysqanymyz, jansaq oilaghanymyz. Bizderding olar ýshin tilegen dúgha-tilekterimiz - úzaq ghúmyr, kórsetken qúrmet-qoshemetimiz - iyqtaryna japqan shәli-shapan, meyirimimiz ben keng peyilimiz - asta-tók dastarhan ekenin kim týsingen? Dýniyede úlylardyng barlyghy qarapayym keletinindey, janalyqtardyng barlyghy qatelikten ashylatynynday, qarttardyng jýregine aparatyn jol da osy bir iltipat pen izgilikting tónireginde jatqanyn týsinu adam balasyna qanshalyqty qiyn boldy desenizshi?! Qúddy bir qoy terisin jamylghan qasqyrday talay jyl syr bermegen.

Sol kýnnen bastap kóshemizding tiri eskertkishine ainalghan qara shalgha sәlem bermey ótpeytin boldym. Ary ótsem de, beri ótsem de shylymnyng iyisi terisi týgili etine singen әlgi shalgha amandasyp, saulyghyn súrap ketip jýrdim. Osylaysha ailar ótip, kýnder jyljyp jatty. Bir kýni kezekti sәlem berip qasyna barghanymda, ózine shaqtap kesip qoyghan gazetine maxorkasyn oraghaly otyr eken. Kónili sәl túnjyrau siyaqty edi, mening kelgenimdi kórip quanyp ketti de:

- Kel, bala, otyr qasyma, - dep ózi otyrghan úzyn oryndyqtyng bir shetin iyegimen núsqady.

Men janyna jayghastym. Qara shal janaghy shaqtap qiylghan gazetine jarty uys maxorkany saldy da, tekemetti oraghanday dóngeletip kep jiberdi. “Al kerek bolsa, shylymdy osylay jasaytyn bolghany ma?” dep oiladym. Sóitsem, búl әli bitpegen sharua eken. Sosyn әlgi oralghan gazetting shetinen tilimen jalaqtay ótip, úzyna boylay japsyryp shyqty. Men an-tanmyn. Búl mening shylym oraudyng әdisin alghash kóruim edi, alayda ol onymen bitpedi, artynan janaghy oraghan shylymyn úsh jaghynan búrap-búrap ýshkirlep qoyyp, qaltasyndaghy sirinkesimen tútatyp kep jibergende, kók týtin aspangha qaray búrq ete qaldy. Qara shal kóterilgen kók týtinning ortasynan kózin syghyraytyp maghan qarady da:

- Men bilsem, osy sening shesheng múghalim emes pe? - dedi.

- IYә, múghalim.

- Gәzitke jazyla ma?

- Jazylady.

- Mening mynalarym tausylyp barady, - dep qaltasynan ýsh-tórt gazetting qiqymyn shyghardy. - Búny men býginnen qaldyrmay bitiremin. Al ertenge maxorka oraytyn eshtene bolmay túr. Ýiinde oqylghan nemese eski gәzittering bolsa, maghan әkelseng qaytedi? - dedi qart bar janaryn men otyrghan túsqa tónkerip. Men qara shaldyng shylymsyz otyrghan keypin kóz aldyma elestete almadym. Qolyndaghy temekisining týtini sónse, onymen qosa búl auyldyng týtini de birge sónetindey kórindi. Onsyz da amandyq pen saulyqqa shólirkep jýrgen búl qart endi shylymnan taryqpasa eken dep oiladym. Sóittim de:

- Bolu kerek, ata. Anam qazangha su ysytarynda tamyzdyqqa gazet jaghyp jýrgenin kórgenmin, - dep aitqanym sol-aq eken, qara shaldyng solghyn jýzi jadyrap sala berdi.

- Sen bala, sol gәzitterdi maghan qazir әkelip berseng qaytedi, - dedi qart taghaty tausylarday.

- Jaqsy, ata. Onda siz meni eshqayda ketip qalmay osynda kýtiniz, - dedim de ýige qaray enteley jýgirdim.

Ýige kelsem, rasynda da gazet degen jeterlik. Biri ýstel shetinde, biri sandyq ýstinde, endi biri jerde jatyr. Búl gazet mәselesi sheshildi-au dep quana bergenimde, oiyma qaydaghy joq birdenelerding sap ete qalmasy bar ma? Búlardyng qaysysy oqylghan? Qaysysy kereksiz? Eger de qazir әkem men anam oqymaghan gazetti alyp ketip, erteng izdep qalsa qaytpekpin? Onyng ýstine anamnyng gazet-jurnaldardan aqyn-jazushylardyng suretterin, ólenderin, qanatty sózderin qiyp alyp, jinastyratyny bar edi. Al búlardyng ishinde sol dýniyeler bolyp qalsa, ne istemekpin? Keyde auyl múghalimderining biri jazylghan gazetke ekinshisi jazylmay almasyp oqityny jәne bar. Búl ózi naqty bizding gazet pe? “Qap, jana súraghanda “gazetke jazylmaydy” dep aita salmaghanymdy qarashy,” - dep biltedey úzyn sausaqtarymmen ernimdi bir shymshyp aldym. Endi artqa sheginer jol joq. Qart bolsa kýtip otyr. Onyng ýstine ertenge maxorkasyn oraytyn gazeti de qalmaghan. Jana ghana týsken kónilin bir serpiltip ketip edim. "Joq eken" dep qayta barsam, nalyp qalady-au dep taghy oiladym. Sóittim de, ne de bolsa әlgi gazetterding bireuin almaqqa bel budym. Ary oilanyp, beri oilanyp sandyqtyng ýstindegi jatqan gazetterdi lyp etkizip yshqyryma tyghyp aldym da, kýpәikemmen ýstinen kórinbestey túmshalap, zyp berip ýiden atyla shyqtym. Sol jýgirgennen qara shaldyng qaqpasynyng aldyna kelip biraq toqtadym. Kelsem, qara shal janadan oraghan shylymyn әli budaqtatyp otyr eken.

- IYә, bala, bar ma eken? - dedi qart maghan tesile qarap.

- Bar, ata, әkeldim, - dedim sybyrlay sóilep.

- Bar bolsa, beri әkel.

Úrlyghyn jasyrghan úryday “ýy jaqtan bireu-mireu qarap túrghan joq pa”  dep jaltaqtay qarap baryp, yshqyryma tyqpalaghan "Jas Alash" degen ýlken jazuy bar birneshe gazetti alyp shyghyp edim.

- Ox-ox-ou! - dedi qart marqaya ýn qatyp, - men seni júp-júqa birdene әkeletin shyghar dep otyrsam. Mynauyng bir emes ýsh gәzit qoy. Búl maghan talay kýnge jetedi. Sen bala jaradyn. Mә, ústa mynany, - dep jan qaltasynan bir uys toly qant-kәmpiyt, irimshik-qúrtyn alyp shyghyp, mening qarlyghashtyng qanatynday qos alaqanyma lyq etkizip sala saldy.

Birde janarymdy kәmpitke qadap, birde qúrtqa týsirip, ne derimdi bilmey biraz túryp qaldym. Mening búlay qysylyp-qymtyrylyp túrghanymdy basqasa kerek:

-Ey bala,sen ýitip ynghaysyzdanba, ol sening taza enbegin, - dedi qart qaltasyna gazetti tyqpalap jatyp.

Mening ómirimdegi alghashqy aiyrbas sauda dәl osylay bastalghan bolatyn. Bizding aramyzdaghy aiyrbas sauda búdan keyin de talay jalghasty. Uaqyt ótken sayyn búl kәsipke men de әbden ysyldym. Ýige jana gazet kelse, ol oqylyp bitkeninshe andityndy shyghardym. Tynshylyq barysynda oqylghandary qay tústa, oqylmaghandary qay tústa jatatyny da belgili boldy. Búdan keyin mening boyymdy senimdilik biylep, qara shalgha gazet kerek bolghanynda shimirikpesten sandyq ýstin tazalap ketetin әdet taptym. Bir kýni kezekti gazet aparghanymda qariya qaltasyn ary aqtaryp, beri aqtaryp  beretin dәnene tappaghan son, tós qaltasynan qyzyl tu men qasqabas adamnyng beynesi beynelengen tósbelgini qolyma ústata saldy.

Men sәl kibirtiktep qaldym. Kózime kóne dýniyedey kórindi.

- Ata, mynauynyz qymbat dýnie ghoy, - dedim ózi de qimay túrghan shyghar degen oida.

- Onyng endi maghan keregi shamaly. Qartaydym. Erlik senderge ýlgi bolsyn. Kókiregine taghyp jýr, - dep jýrek túsymnan eki mәrte qaqty.

Batyrlyqtyng belgisine ainalghan tósbelgini men talay oiyngha taghyp bardym. Atyssaq ta, shabyssaq ta, qala berdi tyghylmaq oinasaq ta keudemnen tastamadym. Biraq sol tósbelgi bir kýni joghaldy. Oiyn quyp jýrip qayda týsirip alghanymdy bilmeymin. Ala keshten qara týnge deyin izdedim. Taba almadym. Erlik ýshin berilgen bir tósbelgi qúmgha sindi. Kinәli men.

Bizding auylda tek qara shal ghana emes, erkek ataulynyng barlyghy derlik temekige әues edi. Olardyng qatarynda mening әkem de bar. Júmystan qoly qalt ete qalsa boldy, shylymyn auyzyna qystyryp shygha keletin. Birde kómir qoranyng kólenkesin sayalay temeki tartyp otyr eken. Janyna oinaqshyp keldim de:

- Áke, nege osy Toqtasyn ata shylymdy kóp shegedi? - dep oisyz otyrghan әkeme súraqty tikesinen qoydym.

- Ol atang soghysqa qatysqan, kól bop aqqan adam qanyn kórgen kisi. Sol eski elesterden arylmaqqa tartady da, - dedi súraghyma jauapty әlde qashan dayyndap qoyghan adamday.

- Al siz nege shylym shegesiz? - Men bilsem soghysqa qatyspaghansyz, tógilgen adam qanyn kórmegensiz.

- Men be… Men әskerde boldym ghoy. Al әsker adamgha bәrin ýiretedi. Jamandy da, jaqsyny da. Sondaghy býtkil jaqsyny ýirenip, qalghany osy bolghanday әuestenip kelgenimizdi qaramaysyng ba, - dep jymiyp qoydy.

- Sonda keyin men de әskerge barghanda shylym shegetin bolamyn ba?

- Joq, balam, sen shekpe, - dep alyp alaqanymen mandayymnan sipady. - Sen ana Toqtasyn atannyng soghys kezinde tankist bolghanyn bilesing be? - dedi әkem ýzilgen әngimeni qayta jalghap.

- Jo-o-q, - dedim men tanyrqay.

- Ol atang tankist bolghan. Al nege tankist bolghanyn bilesing be? - dedi anqau balasyn taghyda qyzyqtyra týsip.

- Jo-o-q.

- Soldat tankist bolu ýshin, onyng boyy bir metr jetpis tórt santiymetrden aspauy kerek. Al Toqtasyn atannyng boyy qansha?

- Bilmeymin. Biraq edәuir alasa ghoy.

- Mine, sózime dәlel emes pe? - dep әkem masattanyp qaldy.

Erteninde audannan shyghatyn aptalyq gazetterding birin qoltyghyma qystyryp alyp, qara shalgha taghy keldim. Kóshe boylay maymang basyp bara jatqan qazdargha tesile qarap otyr eken. Mening kelgenimdi bayqaghan da joq. Óz oiy ózinde. Kórshisi Ermekting alty qazy aryqqa bir-bir sýngip shyqty da, temir qaqpasynyng astynan ótip aulasyna kirgende baryp kózine iliner dýnie tappay, janary jyltyndap men otyrghan túsqa týsti.

- Óy bala, sen qashan kelgensin? - dedi qart maghan ýrke qarap.

- Kóp bolmady,ata, - dep qara shaldyng búl qylyghyna syqylyqtay bir kýlip aldym.

- Men, myna Ermekting qazdaryn aitam da...Ne degen semiz ózderi...Ne jeydi eken sonsha búlar...

- Jem beretin shyghar ata.

- Ne berse de dәl búnday semiz qaz kórsem, kózim shyqsyn, - dep tanyrqay basyn shayqady.

- Ata, men sizge gazet alyp keldim, - dep qoltyghyma qystyrghan dýniyelerimdi qartqa úsyndym.

- Osy sening tandayynnyng dәmi ketkende ghana keletining jaman. Ótkende gәzit tappay myna Zulifiyadan aldyrdym. Sozbalamay jiyi-jii kelip túrsanshy, - dep qaltasyndaghy bar jyly-júmsaghyn maghan berdi.

Sol sәtte janaghy denesi maygha bókken súr ala qazdar qoqylday kóshege qayta shyqty. Qart janary taghy sol túsqa audy. Mende moyynymdy qyltyityp qosyla qarap qoyamyn. Sәlden keyin qara shal maghan búrylyp:

- Sen bala, әli osyndamysyn? - dedi dauysyn soza sóilep.

- IYә, ata. Sizden bir nәrse súrayyn degenmin.

- Al,súra! - dedi qart bir iyghyn kóterip qoyyp.

- Sizding soghysqa qatysqanynyz ras pa?

- Ras!

- Sizdi sonda tankist boldy deydi ghoy.

- Boldym!

- Qansha adam óltirdiniz?

- Ne deydi?

- Qansha adam óltirdiniz? - dedim janaghy sózimdi qayta qaytalyp.

- Ony saghan kim aityp jýr?

- Ákem! - dedim kókiregimdi auagha kere toltyryp.

Qara shaldyng janaghy shyrayly jýzi kóz aldymnan lezde ghayyp bolyp, qabaghy qatulanyp, jýzi súrlanyp shygha keldi. Aynalasyna jaltaq-jaltaq qaraylap, jerde jatqan bir shybyqty qolyna aldy da:

-Ottapty, әken! Mening óltirgenim adam emes, fashist! - dep qolyndaghy jas shybyqpen jon arqamnan salyp kep qaldy. Ólerdegi dauysym sonda shyqty. Kósheni basyma kótere, aiqaylay jyladym. Álginde ghana qos qolyma myqtap qysyp otyrghan bar tәttilerim sol jerde shashylyp qala berdi…

Bir kýni shyrt úiqyda jatqanmyn. Anam kelip túr-túrlap qoymaghan song oyandym. Kózimdi ashsam, qasymda basyna jaulyghyn taghynghan anam otyr. Jýzi jabyrqauly. Úiqydan jana oyanghan mening betimnen bar meyirimimen sýidi de:

- Balam,túra ghoy. Shәiindi dayyndap qoydym. Iship al. Týnde Toqtasyn atang qaytys bolypty, men qazir sol ýige kómektesuge baramyn, - dep aituy múng eken, tósekte jartylay jalanash jatqan qalpymmen dalagha jan úshyra atyp shyqtym. Óz kózime ózim sener emespin. Qara shal, orynynda joq.

Kóshe túnghan ynyrsyghan dauys. Ayqaylaghan joqtau. Qarauytqan kópshilik. Maghan búlardyng biri de tanys emes. Kileng jattar. Jaqynymdy joqtaushylar. Tirisinde amandasyp,saulyghyn súray almay, ólgennen keyin kónil aitugha asyqqandar. Auyl aqsaqalynyng aldyndaghy bir mindetin atqarugha jinalghandar. Osy bir kórinis kóz aldymda eles bolyp ótken sәtte, janarymda  móltildegen jas túndy. Jýzimdi suardy. Óksitti. Óitkeni maghan keregi, maghan asa  qymbaty myna asqan abyra-dabyralyq emes, kóshe shanyn kókke kótergen auyl xalqy emes, kýn úzaqqa óz oiyna ózi túnshyghyp otyratyn, balalyghymnyng ainymas bir bólshegine ainalghan shókimdey qara shal edi…

Temirlan Qylyshbekov

Abai.kz