Keshegi Kenes ýkimeti taramay, ýy de kýy de ornynda túrghan shaqtarda búl Jar­qynbek qanday edi... Jarqyldap jýrgeni-ay, qarqyldap kýlgeni-ay... Auyl-aymaqqa sózi ótti, sózi ótpegen jerde ózi ótti... Alystan kelgender Jarqynbekting ýiine týsti. Et jep araq ishti. Qondy. Jaqyn jýrgender de Jarqynbekpen otyrystas bolugha asyq edi. Jarqynbek maqtasa mәrtebe kórip, kýldi. Júmsasa quanyp jýgirdi. Ózining de baghy tym erte janyp ketti me nemene... Almatydaghy zootehnikalyq-maldәrigerlik institutty bitirip kelgenine eki jyl toldy ma, tolmady ma, fermabastyq bolyp shygha kelgeni. Sol-aq eken “fermabastyq bolyp ta kóp otyrmaydy eken, sovhoz diyrektory bolyp ketedi-mish", "audandyq auyl sharuashylyghy basqarmasyna bastyq bolyp ketedi-mish” degen ósek quraghan shópke tiygen órttey gu-u ete qalghany... Oipyrmay, basylsayshy. Qysta da sol guil... Jazda da sol guil... Jauyn jausa da, qar jausa da basylmaydy. Ári-beriden song sovhoz diyrektorlyghyn da, audandyq auyl sharuashylyghy basqarmasyn da qoyyp, basqa audannyng basqa sovhozyna diyrektor etip, basqa audannyng auyl sharuashylyghy basqarmasyna bastyq etip jatady. Basqa audanda Jarqynbek siyaqty zootehnik qúryp, Jarqynbek siyaqty fermabastyq joqtay. Sol guil sóz basyludyng ornyna jel tiygen órttey apta, ay ótken sayyn qayta gulep bara ma nemene... Osy guil sóz de Jarqynbekting bedelin tym kóterip jiberdi-au shamasy. Astanadan mansaby bar tuysy qydyryp kelgender de, mansaby bar jekjat-júraghattary alystan qydyryp kelgender de qonaqqa Jarqyn­bekti qosa shaqyryp jatqandary... Sol qonaqtar tau aralap, su jaghalap qydyrsa da Jarqynbekti algha salyp, bastaushy etip jatqandary. Moldabay degen bir qoyshysy “balam Taldyqorghan oblysynan, bir fermabastyqtyng qyzyn alyp kelip edi. Baratyn bas qúda da fermabastyq dә­re­­jesinen tómen bolsa, jaramas eken” dep qolqalap, kýndiz-týni jalynyp jýrip, son-a-au Taldyqorghan oblysyna múny basqúda etip jiberdi emes pe? Oipyrmay sol kýnderdegi Jarqyn­bek­ting bedeli-ay! Bir qora adam búl jaqtan poyyzgha shygharyp saldy. Bir qora adam ol jaqtan kýtip aldy. Otyrsa da Jaqa-a... Túrsa da Jaqa-a... Araq ishse de Jaqa-a... bәldenip ishpey qoysa da Jaqa-a... Sondaghy aitatyndary “Sizben bir ret rumke soghystyru armanymyz edi... Keyinirek, keyin­gilerge aita jýretin” deydi. “Bizben rumke soghystyryp ishpese­niz, ókpelep teris qarap qalamyz. Namystan jarylyp, ózimizdi ózimiz jazym etuimiz de mýmkin. Tipti bar ghoy, sizder jaq kelin etip, qyzyghyn kórip otyrghan kórikti qa­ryndasymyzdy qaytyp әketip qaluymyz da kәdik” degender de boldy-au. Amalsyz Jarqynbek rum­kesin alyp jiberedi... Sonymen qútyldym eken-au dep otyrghanda podnosqa salghan rumke­lerin syldyr-syldyr etkizip taghy bir ekeudin, әlde ýsheuding kelip, móliyip ótinish aityp otyrghandary... Erkek­terdi... Jә olardan óitip-býitip qútylyp jatty-au. Múnda kelinshekter (kelinshekter dep oilady, biraq solardyng birazy qyzdar-au) qiyn bolghany... Olar rumkelerindegi araqtaryn ghana ishkizip qoymay, betterinen de sýidirip jatty. Tәiiri qyz-kelinshekter­ding qy­zara bórtken alabúrtqan betteri ýshin araq ishpey qoyatyn Jarqynbek pe edi. Iship jatty... Sýiip jatty... Sonynan taghy iship jatty... Óitkeni әlgi kelin­shekteri týspegir (әlde qyzdar) “biz­ding betimizdi sýigennen keyin taghy bir alyp jiberuiniz kerek” dep erke­leydi emes pe? Oipyrmay, Jarqynbek myrzamyzdyng sol jolghy sasqany-ay. Taghy bireulerding “Biz sizdi әuelde raykomnyng birinshi hatshysy eken dep qaldyq. Qúryghanda ýlken bir sovhozdyng diyrektory eken dep oiladyq” dep esin shygharghanyn aitsayshy. “Esin shyghardy” deytindey de bar. Olar da qarap ketpey Jarqynbekke eki-ýsh rumkeni aldyryp jiberdi emes pe?! Sharshap-shaldyghyp týnning bir uaghynda salynghan tósekke qisaya bergeni sol edi, alakólenkede “Jaqa-a, Jaqa-a onasha jerde taghy bir-r...” dep sybyrlap jýrgen paqyrlar. Tanerteng әzer oyanyp, jastyghynan basyn kótergeni de sol edi... O, qúdanyng qúdireti... taghy da Jaqa-a-lap jaghalap jýrgen bireuler. Moldabay qoyshynyng qúdalyghy bir әlekting basy eken. Sodan keyin-aq búl auyldyng alyspen qúda bolghandardyng da, jaqynmen qúda bolghandardyng da bas qúdasy Jarqynbek bolyp aldy. Tipti bas qúdalyq ókimet taghayyndaghan qyzmeti sekildi. Qúdalyqty bylay qoyghanda búl auyldyng bәtualy әngimesin bastaytyn da, ayaqtaytyn da osy Jarqynbek... Kenbay auylynyng Jarqyn­bek­siz tany atpay, Jarqynbeksiz kýni batpay qaldy. Jarqynbek kelmese dastarqandar jayylmay, Jarqynbek shyqpay, dastarqandar jiylmay qaldy. Keyde adamgha, úryssang da, úrsang da, tipti tepseng de ketpeytindey osynday da baq qonady eken-au. As mәzirimen qosa júrttyng osynday qoshemeti fermebastyqty semirtpey de qoymady. Bir jyl istedi me, әlde eki jyl istedi me, denesi tolyp, betine qany tepken, qyzyl shyrayly, óte rendi jigit bolyp shygha kelgeni. Onyng ýstine boy qanday, eki iyghyna eki týiening etin kóterip jýre bererdey. Sol ren-poshymy da ózine sor bolyp jabyspady ma? Auyldaghy jeti­jyldyq mektepte múghalim bolyp istep jýrgen bir qyz búghan hat jazyp, ol haty jolay kelinshegi Meyizding qolyna týsip, ýi-ishilik ashu-daudan endi qútylyp boldym dey bergende, jaylauda ótken shopandar toyynda aupartkomnyng hatshysy bolyp isteytin kelin­shekting Jarqynbekke kózi týsip qalyp, tipti ol kýieuining kózinshe Jarqynbekti qúshaqtap sýiemin dep, artynsha au­part­komnyng burosyna týsip, qyzmetsiz qanghyryp qalghany. Aupartkomnyng burosy “jazyghy joq” dep sheshkenimen, Jarqynbekting de jetiskeni shamaly. Kelinshegining shay ýstindegi, as ishu kezindegi, jatardaghy, tóseginen túrardaghy tausylmaytyn burolaryna týsip jýrip, әzer qútyldy-au. Jarqynbekting basyna jyldar boyy onbay qonghan sol baq kýnderding kýni bolghanda birneshe aptanyng ishinde-aq shashylyp qalghany... Shashylyp qaldy demeske amaly qansha, sol aralyqta baghyp jýrgen qoyynan aiyrylyp, tayaghyn qúshaqtap qalghan qoyshyday shoshayyp qalsa, ulap-shulaghan kólinen aiyrylghan qústay sandalyp qalsa... Sovhoz diyrektory әueli “Alghan qúrylys materialdarynyng barterine ketti” dep, sosyn “Kórshi sovhozdardan alghan qaryzymyzdyng barterine ketti” dep, eki soghyp ótkende-aq on eki myng qoydan – eki otargha da jetpestey qoy qalghan. Al jylqylardyng qalghanyn sanaugha on sausaqtyng ózi de jarap jatty. Mal ketken son-aq fermebastyqtyng asyp-tasyp túrghan abyroy-bedeli de sol malmen birge erip ketkendey, adyra qaldy. Al abyroy-bedeli malymen birge ere ketken fermebastyqty sovhoz diyrektory op-onay-aq jýndey salady eken. Mal mamandarymen ótkizip otyrghan bir mәjilis ýstinde-aq “Basqa bir júmystyng retin qarastyrarmyz, bolmasa ózin-aq qarastyrarsyn... fermandy qysqartyp jiberdik” degeni qinalmastan-aq. Sóitti de bólmesinen aidap shyqty. “Aydap shyqty” dep oilamaghanda qaytsin, “Myna mal mamandarymen taghy bir әngimem bar edi, sen bara ber” degen son. Oida joqta qyzmetinen aiyrylghan jan da bir týnde jemisi tógilip qalghan aghashtay soydiyp qalady eken. Júrt salqyndau amandasyp, salqyndau sóilesetin boldy. Japa-tarmaghay qonaqqa shaqyru tyiyldy. Búrynghy tómenshiktegender endi teng sóilesetin boldy. Teng sóilesken de ainalayyn eken, biyikten qarap, biyiktep til qatatyndar da tabyldy. Múnday jaghday boldym toldym dep jýrgen kisining de minezin ózgertedi eken. Óz-ózinen kishik bolyp, búrynghy “sen” deytinderge endi “siz” deytindi shyghardy. Minezi salmaqty, sabyrly-aq edi, endi jenil qozghalyp, asyghys sóileytindi shyghardy. Jenil qozghalayyn da, asyghys sóileyin de demeydi... әiteuir ózi de, sózi de óz-ózinen jenildep ketkendey... Áriyne, Jarqynbek qoyshy bolugha arlandy. Búrynghyday fermanyng qoyy bolsa da ainalayyn ghoy... Jeke ba­yyghan bireuding malyn baghugha qalaysha namysy jibersin. Degenmen ózimen qatar qyzmet istegen, keybir fermabastyqtarday kesek qúiyp, tam sylap ta ketpedi. Qyzmet izdestirgen kezderi bolghan, biraq sovhoz bitken tarap, maldyng bәri jekeshelengen kezde qanday onghan qyzmet tabyla qoysyn. Biraz jýrip qaldy. Bir qoyyn óngerip baryp, bal ashtyrghanda atyshuly balgerding ózi de “Shyraghym, әli de jýre túrasyn-au­dan” aspady. Eptep ishetindi shyghardy. Búryn da iship jýrdi ghoy búiyrghanyn. Búl jolghy ishisining tәrizi bólekteu edi. Óz araghy bitip, әieli shu shyghar­ghanda kórshilerinen súrap ishudi de әdetke ainaldyrdy. Áyel degennen shyghady, búryn keyde jense de, keyde jenilip qalyp jýrgen Meyiz endi múny ýnemi jenetin boldy jәne qalay bolsa solay, shay qúiyp otyryp-aq, bala emizip otyryp-aq jenetindi shyghardy. Al әielden jenilu degen býkil auyldan, el-júrttan jenilu eken. El-júrty degende... búrynghy “tuyspyz, óte jaqynbyz” dep et bauyry elji­rep jýrgender qarsy kele jatyp-aq, búrylyp ózge kóshege týsip kete baratyndy shyghardy. “Osy ýige kirip shygha qoyayynshy” dep múnyng bet týzey bergenin kórip-aq, әlgi ýiding әieli, әlde balasy syrtqy esikterin tars jauyp alghanyn Jarqynbek Qúday bas­qa salghan song talay kórdi... kuә boldy. Esigin qoyshy, búl kele jatqanda sol ýiding terezeleri de qosa jabylyp, qymtanyp alatynyna ne aitarsyn. Jarqynbek әlgi ýiding jabylghan esigine de, terezesine de anqayyp, jol ýstinde bir sәt qarap túrady da, sosyn keri qaytady. Áyteuir, әieli men balalary ghana әzirge búl kele jatqanda esik-terezelerin jappaydy. Basyna týskende kisi osyghanda shýkirshilik etip, tәubasyna keledi eken. Bayaghyda “Qúdam fermabastyq eken, baratyn bas qúdanyng da dәrejesi fermabastyqtan tómen bolsa, úyat bolar eken” dep, jalynyp-jalpayyp múny Taldyqorghan oblysyna aparatyn Moldabay qoyshy jaqynda sol qúdalary qydyryp kelgende múny meymandaryna arnaghan dastarqanyna qosyp shaqyrmady da. “Bizben bir rumke araq ishpeseniz ókpeleymiz... Teris qarap jatyp qalamyz” deytinderding biri imantarazylyq tanytyp “Jaqang qayda?” degen eken Moldabay shimirikpesten “Oybay-au, Jarqynbekti aityp otyrsyz ba? Ol bolmay qaldy ghoy. Ony sizderdey syily kisilerge qosudy ynghaysyz kórdim” depti. Sosyn Jarqynbek búl sózge qalaysha kýiinbesin... Estigen boyda erege­sip, sol Moldabaydyng ýiine kirip barugha da bekinip edi, namysy jibermedi. Esesine ashumenen әieli men balalarynan jasyrynyp, malqorada otyryp bir bótelke araqty bir ózi ishti. Qa­pelimde tiske basaryn úmytyp ke­tip, ýiine qayta barugha әielinen bata almay, әr staqan araqtan keyin siyrdyng kepken japasyn iyiskegenin qay­tersin... O, qayran Jarqynbek... búl pә­ny jalghanda ne istemedi, ne kór­medi, jarandar-au. Áyelden jenilu degennen shyghady... myna fәny jalghanda búryn malynyng sanymen de sharuasy bolmaghan jannyng malgha qaraghanynan asqan azap bar ma eken, sirә? Ánsheyinde Meyizding aitqanyn istemeytindigi, estimegen bola salatyny, tipti sol Meyizding kerek bolsa keyde ózin de mensinbey qalatyn sәtteri adyra qaldy. Júmys istemeytin, onyng ýstine araq ishetin erkek әielining qalayynsha op-onay qúly bolyp shygha kelgenin bilmey de qalady eken. Ári-beriden son, 1meni qanday júmysqa salsang da kóndim... sonynan jartylyqqa jetetin birdene...” dep túrady eken ishinen. Óitkeni kelin­shegining múny júmysqa әbden salyp, sonynan bir tiyn da bermey, bedi­reyip túratyn sәtteri bar. Sondayda Jarqynbek óz әielinen bezip te ketkisi keldi. Qaytyp kórmeske, tósekte janyna jatpasqa da bekingen... Ishtey “Qúdayym-au, osy Meyizdi nege aldym, qyzdardyng ózderi tiyisip, mazamdy ketirip jýrgende. Oibay-au,  aupartkomnyng hatshysynyng ózi esi ketip... Kelinshek bolghanda qanday, shirkin, qysyr qalghan qúnanday júlqynyp túrghan” dep ókindi de ghoy. Biraq ol ókinishten ne payda? Mal jayghau degen er adamgha bylayynsha soraqy da kәsip emes qoy. Mal jayghaghandy mise tútpay, kelinshegi keyde oghan oshaq sylatyp, oshaqtan shyqqan kýldi tasugha qolyna eski shelek ústatyp masqara etti emes pe? Qor bolghan azamat-ay, baghy tayghan keshegi fermabastyq-ay deseniz­shi... Tyndaymyn degen kisige búl Jar­qynbekting kókiregi tolghan múng men sher ghoy. Biraq “osyny da bir tyndayynshy, kónilin aulap, júbatayynshy” deytin kisi bar ma? Kisi deydi-au, kisi týgili jay baqyr basty pende bar ma deshi... Shirkin, dýkennen bir bótelkeni qo­yyngha tygha shyghyp, (tiske basugha tәiiri eki týiir qúrt ta jarar edi) ózi fermabastyq bolyp túrghan zamanda qorshat­qan baqtyng ishine kirip, bir alma aghashynyng kólenke­sine jantayar ma edi. Bylaysha úly arman deuge kelmes te... biraq osynyng ózi de keyde oryndalyp, keyde oryndalmay qalyp jatady ghoy, tәiiri. Eki kýn qatarynan iship, ertengilik basyn kótere almay jatqan sәti edi. Fermabastyq bolyp jýrgen zamanda egerәky osynday hal keshe qalsa, Meyiz ertemen zyr jýgirip jýrip, kespe kóje jasaytyn da, búl betine piyaz turap, qyzylbúrysh sepken kespeni iship, borsha-borsha terlep baryp, jan shaqyryp, kiyinip, júmysyna jinalatyn. Endi kespe kóje de, júmys ta joq. Ózining jayrap jatqany mynau. Áyteuir әielimning janynda jatyrmyn degeni bolmasa, astyna kórpeshe dep tósegeni balalarynyng eski jayalyghy ma nemene... basyna jastaghany da jastyq deuden góri eski jýn, maqta týiir­shikterin salghan qalta siyaqty bir­dene... Syrttan shelek toly sýt kótere kirgen әieli ashuly. – Áy, maskýnem, ana siyrlardy óriske shygharmaysyng ba? Astyn tazalamaysyng ba? Áli de osy auyldyng fermabastyghyna úqsap jayrap jatyrsyng ghoy. Ol zaman ótken... Endi sen bar bolghany – osy auyldyng maskýnemisin... bilding ba-a... Meyiz “maskýnem” degen sózdi qaytalap aitqan kezde ýshinshi klasty bitirgen qyzy Zira kirjing etip, oqyp otyrghan kitabyn jaba sala, sheshesine jaratpay qarady. “Sheshesining myna sózine namystanyp qalghany – erjetip qalghany ghoy, qaraghymnyn” dep oilady Jarqynbek ózinshe әieline berilmegen bolyp, tóseginde jayrap jatyp-aq. Meyiz odan әri ýndegen joq. Shelek­tegi sýtin qazangha qúidy da, peshke ot jaqty. Zirasy da sheshesine bolys­qan bolyp, samauryngha su qúiyp, oshaq manayyn sypyrghan boldy. Áyeline berilmegen bolyp Jarqynbek taghy birauyq jatqanymen, týbi bir beriletinin de esine alghanday, basyn kóterip jinala bastady. Syrtqa shyghyp, jol-jónekey ústay kelgen kýregimen mal­qoragha da kirdi. Jaydan jay da kirmedi. Qolyndaghy kýregimen dәl auyzgha baylanghan Mәnbas ógizdi bir salyp ótti. Aymýiiz ben Qasqabas siyrdy ayaghysy joq edi, olar aqyrdaghy shópten bastaryn kótermey túr eken. Áriyne, “senderden-aq kórdim ghoy, kóresini” dep ashulanghandaghysy. Sosyn qorany tazalaugha kirisken. Ashumen istelgen is te belgili ghoy. Ayaq astynda jatqan shópterdi japagha qosty. Taghy bir jerde jatqan japalardy shópke qosty. Sosyn әielining tapsyrmasyn oryndap boldym-au degen kezde qaraghaydan jasatqan úzyn aqyrdyng bir shetine kýregining sabyna sýienip, otyra bergeni sol-tyn. Ishtey fermabastyq bolyp dýrildep túrghan kezinde, aqyr jasaytyn qaraghaylardy audan ortalyghynan qalay aldyryp, ústagha qalay jasatqanyn, oghan qansha aqy tólegenin esine alyp, az uaqyt oigha shomghanday bolghan. Kenet: – Bay­ghús balam-ay, sorlap qaldyn-au... – degen dauys estigeni. Ákesining dauysy... Qúday biledi sol... “Oybay-au búl dauys qaydan shyghyp túr ózi?” dep mal­qoranyng tóbesine, quys-quysyna qarady. Jan balasy kórinbeydi. Kóri­netin jóni de joq. “Bireu shópke jasyrynyp jatqan joq pa?” degen oimen búryshta ýili jatqan shópti de kýre­gining sabymen týrtkilep kórdi. Eshkim de, eshtene de joq. “Alla-au, osy meni jyn qaqqannan sau ma?” degen oy da keldi. Biraq “Jyn qaghatynday dәrejege jetip te qalghanym ba?” dep óz oiyna ózi senbestik te jasady. “Araqty menen búryn bastap, menen de kóp ishetinder sap-sau jýr ghoy osy, jyn qaghatynday ne bolypty?” – dep kenet ýsti-basyn qaghyp, jinaqtaldy. Múnysy әlgi dauys qayta shyghyp, kina­laytynday bolsa, ózin-ózi aqtaugha dayyndaghan amaly-tyn. Abdyraghan se­bebi, keshe me, әlde aldyn­gýni me, әie­lining shapyldap sóilegen kóp sózi­nen qashyp, tamynyng kólenke­sinde ensesi týsip otyryp: “Kókem osy qalpymdy kórse “Bayghús balam-ay, sorlap qaldyn-au...” der edi” dep oilaghany bar-dy, әkesining sol sózi әlginde qúlaghynda óz-ózinen kýngirle­geni. Biraq qaytyp ol dauys estilmedi. Osy kezde baryp Jarqynbekting kózi ózine әlgiden beri qarap túrghan Aqbas ógizge týskeni. “Biraq Aqbas ógizding búl oqighagha qanday qatysy bar” dedi ishtey әldekimge qarsylasa ketuge әzirlen­gendey. Kónili sol Aqbas ógizden kýdik aldy. Sóilegen aqiqat sol sekildi. Óitkeni ógiz kózin búdan әli de almay túr. “Oy, búl adam emes ógiz ghoy. Mal-l” dey berip, Jarqynbek Aqbas ógizding basyna qolyndaghy kýregimen taghy bir salyp jiberuge oqtala berdi de, kýregin qaytadan jerge týsirdi. Ol Aqbas ógizding ózine qaraghan kózderinen seskendi. Maldyng emes, adamnyng kózderindey... Alla-au, әkesining kózderine úqsap ketti me nemene. Áyelinnen jenilgende ainalayyn eken. Qorandaghy ózinning baghyp jýrgen ógizinnen jenilip, ensesi týsken osynday kýidi basymnan ótkeremin dep Jarqynbek búryn-sondy oilady ma, sirә. Tipti “Ózgelerdi sendiru mýmkin be?” dep oilady ol osy haline qatty tanyrqap túryp. Aqbas ógiz búdan әli de kózin alar emes. “Al men aittym... Sóidedim... Sonda ne istey qoyar ekensin” degendey. Aqbas ógizden shyn jasqanghany shyghar, endigi jerde Jarqynbek siyrlardyng basy baylanghandaryn arqannan bosatyp, shu-shulep syrtqa aiday bastady. Nede bolsa olardy óriske aidap qútylghysy kelgendey. Siyrlardy aidap bara jatyp ta Jarqynbekting kónili oida bolghanymen, kózi Aqbas ógizde boldy. Óitkeni Aqbas ógiz jol-jónekey de búghan taghy bir búrylyp, úzaq qaraghany... Tipti ózinde bir tәkapparlyq, múny biylep-tóstep alghanday menmensu bar... Sonda Jarqynbek oghan qolyndaghy tayaghyn shoshaytyp kótergeni­men, qaharyn tógip “shu-uu!” deuge jaramady. Óz-ózinen juasyp, dausy shyqpay qaldy. Osy kýiine ózi de airan-asyr bolyp túryp, ishtey “Oy Alla-ay!” – dedi. Ózge sózdi aitugha kýshi jetpedi, әlde batyly jetpedi. Ýiine qaytyp kelgen song da kelinshe­gining shekesi tyrysyp otyryp, qúiyp bergen shayyn iship jatyp ta, shay iship bolghan song samauryngha otyn bútap otyryp ta Aqbas ógizben arada bol­ghan tanertengi oqighany oilay berdi. Týs kezinde de kelinshegining shekesi tyrysyp otyryp (kýieui iship ketken әielding shekesi tyryspaytyn kýni bolmaytyn da shyghar) qazannan qúiyp bergen kespe kójesin iship otyryp ta, kójeden keyin emizuli balasyn birauyq oiynshyqtarmen oinatyp otyryp ta Aqbas ógizdi esinen shygharghan joq. Qúlaghynda әli de әkesining dauysy. “Bireulerge aitsam “Jarqynbek sonday halge dushar bolypty. Jyn-periler ainaldyrady eken” deydi-au” dep te shamalady. Biraq aitpasqa da bolmaytyn sekildi. Túrsa da, jýrse de oiynan keter emes. Aqyry esine Bershýkir degen múghalim dosy týskende baryp, jany jay tapqanday boldy. Bershýkir kitaptyng da neshe aluanyn oqyp, teledidar men radiony da tyndap tauysqan... sonday bir jan edi. Myna dýniyede onyng bilmeytini joq shyghar. Jarqynbek ol turaly “Myna ghalamdaghy búryn-songhy tarih pen neshe aluan tylsym syrlardy ghalymdardyng ózi bilmese, bilmey qalar bәlkim... biraq Bershýkir biletin shyghar-au” dep oilaytyn. Audandyq gazetke ólenderi shyghyp túratyn dәrejede aqyndyghy da bar. Fermabastyq bolyp dýrildep túrghan shaghynda “Respublikalyq gazetter ólenderimdi baspay jýr. Respublikagha tanylmay bәribir bolmaydy. Eki qoy bersen, sony satyp, Almatygha baryp, gazet redaksiyalaryna ólenderimdi oqytar edim” degen song Jarqynbek eki qoydy jýk mashinasynyng kuzovyna tiyep jibergen-di. Sodan arada ay ótti me, әlde eki-ýsh ay ótti me, bir búryshyna eki ólenin qystyr­ghan “Leninshil jastyn” bir sanyn әkelip túr, “Sizding arqanyzda respublikagha tanylyp qaldym” dep... “Oybay-au, әr qoygha bir ólenindi jariyalaytynyn bilgende bes qoydy... tipti jeti-segiz qoydy bir-aq artatyn edim ghoy, mәshiynene” dep qaldy Jarqynbek te shyn tilektestigin bildirgendey bolyp. Qazir ekeui bótelkeles dos. Jar­qynbek fermabastyq bolyp dýrildep túrghan shaghynda qorshatqan baqqa anda-sanda baryp bir shyny, keyde eki shynyny bosatyp qaytady. Sonda ekeui jarysyp myljyndasyp keyde kýn batqansha, keyde ay batqansha otyratynyn qaytersin... “Sonda ekeui ne aitady eken?” der-au keybir bi­limnen maqúrym kesheler. Al Bershýkir myna dýniye-jaratylys turaly da, búryn sondy jasaghan orystyn, aghylshyn, fransuzdardyng ataqty ghalymdary, sayahatshylary turaly da ay tughanda bastap, kýn shyqqansha da aita alar edi-au. Sonda tyndaugha shydamy jeter jan tabylsa. Ábden jalyghyp, sharshaghan Jarqynbek auzyn kere ashyp, esinep qalady. “Esinemeyinshi, syr bermey, bar ynta-yqylasymmen-aq tyndayynshy” dep otyryp-aq esinep qalghanyn andamay qalady. Búl esi­negen son-aq Bershýkir asyp-sasyp ornynan túrady da: – Jaqa, qaytamyz. Men bayqamay úzaqqa siltep ketken ekenmin. Keshirim ótinemin, – deydi әueli ózining ýstin qaqqyshtap, sosyn Jarqyn­bekting de ýstin qaghyp berip jatyp. “Áne ol sonday taqua, sypayy jan. Jәne әngimening mayyn tamyzyp qanday aitady desenizshi, shirkin. Bershýkir­dey bilimdar jan búl atyrapta joq shyghar. Tipti oblys, respublikada... Bershýkir bireu-aq bolar-au”. Jarqynbek sol ayauly dosyn oilay otyryp “Menimen әngimele­suge ózining uaqyty bolsa deshi. Aytpaqshy, qazir jazghy demalys kezi eken-au” dedi ishinen. Ertengilik Bershýkir kólenkedegi sәkining ýstinde jalghyz ózi shemishke shaghyp, birjaghynan tekemetting ýstinde alshysynan jayylghan ýlken gazetting búryshynan birdene oqyp otyr eken. Jarqynbek kelgen song gazet oquyn dogharghanymen, shemishke shaghuyn doghar­ghan joq. Jarqynbek bolghan oqighany aityp otyrdy da, Bershýkir shemishkesin shaghyp otyrdy. Jarqynbek әngimesin aityp bolghan kezde, ol da shemishkesin shaghyp bitir­di-au. Bitirgeni shyghar... gazet betin­degi shemishke qiqymdaryn alaqanymen asyqpay jinady da, gazetting bir shetin tórtbúryshtap jyrtyp qiqymdardy soghan saldy da, býktep-býktep uysynda ústap biraz otyrdy da, sosyn baryp Jarqynbekke búrylyp: – Óte paydaly nәrse, – dedi qalayy tostaqtaghy әli de shaghylmaghan shemish­ke­lerdi iyegimen núsqap. – Múnyng qanshalyqty paydaly ekendigin medisina әli tolyq dәleldey almay otyr. Demek әlemdik medisinanyng dengeyi әli tómen degen sóz. Aqbas ógizding mәselesine әli oralar emes. Kenet ornynan túryp әlgi shemishke qiqymdary oralghan gazetti jeroshaqqa aparyp tastady da, eki qolymen ong jaq balaghynyng tizesi oiyl­ghan shalbarynyng yshqyryn kóterip jatyp, balalary kirip-shyghyp jatqan aulanyng esigine qarap túrdy: – Ana-a jaqqa-a – dedi iyegimen baq jaqty núsqap. Jarqynbekting de kýtip otyrghany osy sóz edi. Ángimening sony osymen biterin sezip, bir bótelkeni kostumining ishki qaltasyna tyghyp, syrtqy qaltasyna tiske basargha eki týiir qúrtyn da sala kelgen. Baqtyng qaq ortasynda ýlken alma aghashy bar. Jaz bolsa ekeuining kólenkelep otyryp, әngime-dýken qúratyn, әkelgen bótelkelerin de qylday bólip ishetin jerleri. Tiske basar eshtene­leri bolmay qalghan kezderi sol aghashtyng kók almasyn jeytin kezderi de bar. Býgin de ekeui sol aragha ayaldady. Bershýkir alyp kelgen gazetin tósep, Jarqynbek qoynynan bótelkesin, jan qaltasynan tiske basar qúrtyn shyghardy. Sosyn arbanday basyp, alma aghashynyng bir quysynan ýnemi tyghuly túratyn qanyltyr rumkelerin alyp, ishin ýrledi, súq sausaghyn tyghyp, tazalaghan boldy. Ángime bastamas búryn, әueli ekeuining elu gramnan alyp jiberetin­deri bolushy edi. Sol әdetpen Jar­qynbek rumkelerge araq qúidy da, ekeui soghystyrmastan alyp jiberdi. Jarqynbek tiske basu ýshin óz qúrtyna úmtyldy da, Bershýkir de “saghan jalynbaymyn” degen ynghaymen jan­qaltasyna qol saldy. Ózining de tiske basary qaltasynda jýr eken. – Vot, chto shal, – dedi Bershýkir (fermabastyq kezinde Jaqa dep jaqauratatyn) aqyry manyzdy bir әngimeni bastaghanday... Sosyn qaydaghy bir Tiybet taulary, halqy, olardyng medisinasy jayly aityp kelip, adam ólgen song janynyng maqúlyqtar­gha, jan-januarlargha berile­tindigi jayly kósilip ketkeni... Bershýkirding aituy boyynsha maqúlyqtar men jan-januarlar ólse, olardyng jany adamdargha berilui, adam ólse de, olardyng jany jan-januarlargha berilui әbden mýmkin eken. Jar­qynbek әuelde ishinen “Áy, ózimiz ólgen song mening janym men Bershýkirding janynyng kimge, nege berilgeni neme kerek? Búl ózi ne myjyp ketti” dep oilaghan. Biraq Bershýkirge eshtene aita alghan joq. Onyng әngimesin bóluge de batyly jetpedi. Taghy bir elu grammnan tastap, qaltasynan alghan qúrtynan qyrt etkizip bir tistegen song baryp, әngimesin týiin­dey berip: – Vot, chto, shal, sening Aqbas ógizing qay jyly tuyp edi? – degeni. “Búghan mening ógizimning qay jyly tughany nege kerek?” degendey әueli Jar­qynbek anqayyp otyrghanda, Bershýkir búghan tiktele qarap otyryp, taghy bir súraq berdi. – Jyly ghana emes, kýni de qajet. – Ou, endi... Aqbas-s... bir kýni tudy ghoy, әiteuir. Onyng tughan jyly men kýnin kim esine saqtapty. – Saqtau kerek edi... Bershýkir suyq qarap otyryp, búghan súq sausaghyn shoshaytyp ta ýlgerdi: – Saqtau kerek, sh-shal! – Malynyng shejiresin jazyp jýr­gen kim bar, osy kýni. Kimge kerek, onday shejire? – dep Jarqynbek kýmiljip edi, Bershýkir taghy da qazymyrlanyp ketkeni. – ...Ghylymgha kerek, shal. Jara­tylys­tyng san million qúpiyalaryn ashugha kerek. Ózing býgin maghan tanghajayyp janalyq aityp keldin... Tang atpay... Al kerek qúpiya ekendigin bilmeysin. Bilging de kelmeydi. Myna ómirde esh­nәrse, eshuaqytta úsaq-týiek bolmaq emes. Al әkeng qashan ólip edi? – Kókemdi aitasyng ba? – IYә, ózinning әken. – Endi kókem óldi ghoy. Dәl j-jylyn. – Ákenning ólgen kýni ghana emes, kýni, saghaty, minuty da kerek,– dedi Ber­shýkir naq bir búdan sabaq súrap túr­ghanday taqylday sóilep. – Kókemning ólgen jyly... kýni... Jarqynbek birauyq tóbege qaraghan. Tóbege qaraghanda kórgeni alma aghashynyng japyraqtary. Sosyn kók almalar. Aytpaqshy japyraqtardyng arasynan aspandy da kórdi. Búlttar ýiirile bastaghan eken. “Osy búlt bir jauyp berse jarar-aq edi-au” dep oilady ol ishinen, my qaynatqan ystyqtan da zapy bolghany esine týsip otyryp. Sodan tómen qarasa, Bershýkir búghan tesireyip әli qarap otyr eken. – Kókemning ólgen kýni, sonsha nege kerek? – Kerek bolghanda qanday! Ghajayyp janalyq ashylghaly otyr, shal. Sensasiya! Búlay demeske amalym joq. Bershýkir ýshinshi elu gramdy qanyltyr rumkelerge ózi qúidy da, múnyng ilese rumkesine jarmasuyn kýtpesten, ózi alyp jiberdi. Tiske basaryn da teris qarap túryp shaynady. Ol solay tiske basaryn shaynap túryp taghy da Tiybetting әngimesin bastap jibergeni. – Biy-biy-siyde bas redaktor bolyp júmys isteytin aghylshyn jurnaliysi Tiybettegi adamnyng tegin, búrynghy ómirinde kim bolghandyghyn anyqtaytyn ortalyqqa ózining tughan jylyn, kýnin, tipti kýnning qay mezgili ekeni turaly mәlimet bergen son, belgili bir uaqytta әlgi ortalyq qanday әngime aitqanyn bilesing be? – Qaydan bileyin... – Áriyne, bilmeysin. Bilmeytin sebe­bin, teledidardan sonday habarlardy aiday әlemge tegin taratyp jatqanda qaramaysyn. Kitap oqymaysyn. – Sonda әlgi Biy-biy-siyinning jigitin aitshy. – Biy-biy-siyding bas redaktoryna әlgi ortalyq bergen mәlimet boyynsha, ol jigit búryn pil bolghan. – Pil-l? – IYә, pil-l. Pil ólgen kezde, sol sәtte tughan balagha, yaky men aityp otyrghan jurnaliske berilgen. Al búl jigit ólgen song jany europalyq bir baydyng qyzyna berilmek eken. Demek odan әri әiel bolyp ómir sýredi. – Búrynghy erkek, endi әiel-l? – Nesi bar әiel bolyp-aq ómir sý­redi. Al adam mal bolyp ómir keshedi. Mal adam bolyp... Senen Aqbas ógizinning tughan kýni men әkeng Botash aqsaqaldyng ólgen kýnin nege qadalyp súrap otyrghanymdy endi týsinding be? – Endi... Sh-shamalap. – Shamalap deydi. Shal... sen әli týk te týsingen joqsyng jәne týsinbey-sing de. Bizding qoghamnyng mesheuligining airyqsha belgisi - osy! Sening eshteneni de týsinbey otyrghandyghyn. Bershýkir shalt qimylmen ózining qanyltyr rumkesine araq qúidy da, Jarqynbektikine qúighan joq. “Menimen birge ishuge jaramaysyn” degendey búghan aibattana qaray berip, rum­kesin tartyp jiberdi de, búdan kóz almay qarap otyryp, tiske basaryn da úzaq shaynady. Mynaday ýreyli әngimeden song Jarqynbekting zәresi úshyp, qoryqqany sonday, birjola tilden qaldy da, Bershýkir onyng osy halin angharyp, ornynan oqys kóterilip, ekeuine de araqty ózi qúidy. Búl joly teng jandarday qanyltyr rumkelerin soghystyryp baryp ishti... Keshkisin әieli siyrlardy sauyp bolghannan keyin Jarqynbek malqoragha kirgen. Búl joly birden Aqbas ógizine qarady. Biraq Aqbas ógiz búghan qaraghan joq. Tipti “Kelip túr ekensin-au” dep kózine ilmesten auzyndaghy shóbin kýisep túra berdi. Aqbas ógizge erekshe iltipat kór­set­kisi kelip, sonyng ghana aldyna bir bau shóp әkelip salyp edi, Aqbas ógiz oghan da asa mәn bermedi. Biraq aldyndaghy aqyrgha týsken shópti jedi. Sәlden song jan-jaqtan jiylyp kelip Maubas ógiz, Qasqa siyr, Aymýiiz, Qonyr ógizsheler de sol shópten jey bastap edi. Aqbas ógiz oghan da mәn bermedi. “Bәrimizge әkelgen shóbi bolar” degendey bir manghaz keng minezben auyzyndaghy shóbin kýisep túra berdi. Jar­qynbekting әkesi Botash marqúm da tipti keng kisi edi-au. Ýlkenge de, kishige de qayyrymdy, baryn bazar etip otyratyn darhandyghyn aitsayshy... Tanertengi shaylary kónildi ishildi. Shay ýstindegi kónil-kýy qay kezde de Jarqynbek pen Meyizge baylanysty ghoy. Osynday sәt kópten beri bolmaghandyqtan әke-sheshelerining býgingi tatulyqtaryna balalary da erekshe quanysyp, mәre-sәre bolyp otyrysty. Olardyng da oilaryn ortagha salyp qalatyn sәti de osynday kez bolghandyqtan, altynshyny bitirgen Býbigýli: – Jazghy demalysymyzdy osylay úilyghysyp otyryp ótkizemiz be, na­ghashym­dikine baramyz. Ángelek, qiyar-qyzanaqtary pisipti – deui-aq múng eken, besinshini bitirgen Baybatyr men tór­tinshini bitirgen Jaybatyry – O, onda bәrimiz de baramyz. Sugha týse­miz. Ol auylda oinaytyn balalar da kóp, – dep duyldasa qostay jónelgen­deri. “Naghashylarymyz” dep otyrghandary osy aradan bes shaqyrym jerdegi Úzynaryq degen jerde túratyn Meyiz­ding aghasynyng ýii. Meyiz “búlargha ne aitasyn?” degen kópten bolmaghan bir úyang minez tanytyp, Jarqynbekke búrylyp edi, Jarqynbek te osy ýiding basshysyna úq­sap, kópten beri jarqylday sóilegeni shyghar. – E barsa, barsyn... Ózing aparyp qayt, – dedi әieline sonday meyirim­men búrylyp. Mynaday әngimeden song er balalar “uralap” aiqaylap, qyz balalary jarysa qol soqty. Meyiz sәskege deyin dәu qazan kespe kóje pisirdi de, “Artylghanyn múzdat­qyshqa salyp, erteng de, arghy kýni de ishesin... Siyrlardy Bershý­kirding әie­li sauatyn boldy” dedi de balalarymen jinalyp, shulasyp avtobus ayaldamasyna ketti. Meyizding balalarymen shulasyp tórkinine ketui bir búl emes. Talay ret ketken. Biraq sonyng bәrinde úrys-keris, jylau-syqtau aralasatyn da, әieli men bala-shaghasy ketken song jalgh­yz ózi jyn soqqan baqsyday ýiine syimay, “әieli ketip qalypty” degen sózding namysymen әri ashumen úrynyp, әielinen tyghyp jýrgen jartylyqtyng auzyn ashyp jatar edi... bolmasa jartylyqqa jetetin tiyn-teben súrap, kórshilerin jaghalar edi... Búl joly tipti basqasha. Ketkender de, ýide jalghyz qalghan Jarqynbek te kónildi. Quanyshty. Quanghany – balalarynyng naghashylarynikine kónildi attanuynan ghana emes-ti. Keshegi Bershýkir aitqan jaylardy týnimen qayta oilas­tyrghanda sheshkeni – onashada Aqbas ógiz ben әkesining ólimine baylanysty zert jasamaq niyeti edi. Endi mine, sol onashalyq óz-ózinen tudy. Terezeleri kólenke betke qaraghan eng ýlken bólmede aq mayki men úzyn balaq ala dambalynan ózgesin sheship tastap, eki qolyn artyna ústap әrli-berli jýrumen boldy. Múnysy “zert júmysyn neden, qalay bastasam eken” dep oilanghan-tyn. Fermabastyq kezinde “ony-múny jazuyma kerek bolar” dep oblys ortalyghyna ýlken jinalysqa qatysqan joly alyp kelgen múqabasy qalyng torkóz dәpterin shyghardy. Ol dәpterge eshtene jazylghan joq-ty. Jazylmaghany osy dәpterdi әkelgennen keyin eki aidan song júmysynan bosady ghoy. Zert júmysyn osy dәpterimen jýrgizgisi kelgendey qalamsabyn da qosa shyghardy. Sosyn dәpterding birin­shi betin ashty da, qalamsabyn kóldeneng tastady. Sodan song úzynbalaq ala dambaldyng etegin delendetip, eki qolyn artyna ústap, keng bólmede taghy da әrli-berli jýrumen boldy. Múnysy “zertti qalay ghana bastasam eken” dep qatty oilanghany edi. Onyng dәl osy sәttegi kónil kýiin ishtey kýii­nu deuge de keler edi. Ózinshe әlekke týsip, әrli-berli damylsyz jýrgende, endigi aqyly anyq jetpegen bir nәrse – múnyng kiriskeli otyrghan zertine qalam-qaghazdyng qanshalyq qatysynyng bolatyndyghy edi. Jarqynbekting taghy bir kórshi auylda túratyn Janbiyke deytin apasy bolatyn. Sol Janbiykening bir qasiyeti – ýidegiler týgili býkil auyldaghy balalardyng qay jyly, qay kýni tughandaryn, al ýlkenderding qay kýni qay jyly ólgenderin jatqa aita beretin. Janbiyke apasy esine týskende Jarqynbek ýlken bólmening ortasynda erbiyip túryp qaldy. Búl onyng qoryqqany emes – quanghany-tyn. “Mәsele sheshildi” dep oilady ol qara telefongha jaqyndap kele jatyp “Qúday biledi... sheshildi...” Jarqynbek apasymen әngimeni birden Aqbas ógizden bastaghan joq. Áueli ózinin, sosyn jezdesining densau­lyghyn súrady. Jiyenderin de úmytqan joq. Meyizding balalardy alyp aghasynyng ýiine ketkenin aityp, dәu qara qazan kespe kójening jayyna da toqtalyp alghan song baryp: – Janbiyke, sen bilushi eng ghoy... aityp jýrushi eng ghoy... osy bizding kókem qay jyly qaytys bolyp edi? – Nemene әkeng jayly kitap jaza­yyn dep pe edin? – dedi arjaqtan Janbiyke apasy. – Endi jazbasaq ta... bilgenimiz-z... – Aynalayyn, sonymnan ergen jalghyzym, sening osylay әkenning ólgen ký­nin súraghanyna da quanyp otyrmyn,–dedi apasy kónili bosap... – Esinning kireyin degeni ghoy. Búghan da shýkir. Ákesining ólgen kýnin, tughan kýnin de bilgisi kelmeytinder tolyp jatyr ghoy osy kýni. Aynalayyn, esing kireyin degen eken. Kiretin kezi de bop qaldy ghoy. Osylay dep túryp Janbiyke jylady. Sosyn biraz jylap alghan son: – Kókem seksen jetinshi jyldyng jiyrma toghyzynshy qantarynda óldi ghoy. “Oypyrmay, kókem qiyn kýni-aq ketken eken... Jiyrma toghyzynshy qantar degen kýn... bir jyly bolyp bir jyl joghalyp kete me, әlde eki jyl joghalyp kete me, ózi sonday bir jyl ghoy...” degendi ishtey oilap túryp, apasyna: – Sonda kókem týnde qaytyp pa edi osy? – dedi. –Tanda... Saghat beste – dedi apasy. – Men sol týni kókemning janynda boldym emes pe? – Esimde ghoy, apa-au... Sening dausyndy estip, sonda ornymnan atyp túrdym emes pe? – IYә, kelding ghoy, ainalayyn... Sosyn apam keldi, dauys salyp. Apamnyng dau­sy qanday zarly edi. Sonda ýsheulep qatar túryp dauys salghanda... auyldyng ana shetindegiler esitipti ghoy. – Sol kýni siyrymyz tuyp qalghan joq pa osy? – Jazatyn kitabyna ony da kiris­tireyin dep pe edin? – Joq, apa-a.. Biraq sonday birdene esimde-e... – Jarqynjan-au, onyng bәri esimde ghoy. Siyrymyz tughan... Qazirgi Aqbas ógizing bar emes pe? Áy tyndap túrsyng ba, ózin... – Tyndap túrmyn, apa... – Sol ógizin, sol tanda tudy ghoy. Ony da anyq biletinim, Meyiz kele bas­taghan kisiler men ózge de sharualardan bosamaytyn bolghan son, siyrlardy sauugha men bardym emes pe? She­lekti qolyma ústaghan kýii malqoranyng tabaldyryghynan attay bersem, aqbas búzau ayaqtaryn tәltirektey basyp aldymnan shyqty ghoy. Keyinnen apam ekeumiz onasha kýnkildesip otyryp, múny da jaqsylyqqa balaghanbyz. Kó­kem malymyzgha mal qosyp, bosaghamyzgha qút syilap ketti dep... Ángimeni aityp bola berip, Janbiyke apasy telefonnan taghy jylady da, Jarqynbek ony úzaq júbatty. Ákesining janynyng Aqbas ógizge berilgendigin bilu Jarqynbekke quanysh qana bolmady. Ol ýreylendi de... Ýlken bólmede eki qolyn artyna ústap, әrli-berli jýrgende elegizigen­dey de boldy. Terezeden Aqbas ógiz qarap túrghanday, esik tyqyrlaghanday bolyp... Sosyn ýrey basylyp óz-ózine kelgen sәtte “Janbiykening osy aitqandaryn úmytyp qalyp... masqara bolar ma ekenmin” dep oilap, stolgha otyryp, múqabasy qalyng dәpter men qalamsabyn qolyna aldy da, dәpterding birinshi betine “1987 jyldyng 29-shy qantary Kókem jәne Aqbas búzau” dep jazdy. Taghy birdeneler jazghysy kelip, sausaqtary da, qalamsabynyng úshy da ontaylanyp edi, odan әri ne jazaryn bilmey daghdaryp otyrdy da “20-shilde. Meyiz balalaryn alyp aghasyni­kine ketti” dep taghy da jazdy. Biraq osy songhy jazghanynyng nemenege kerek ekenin ózi de bilgen joq. Keshkisin qúdyqtan siyrlar ishetin su tartyp, nauany toltyrghan song búryn sondy jasamaghan bir әdet bastap, óristen qaytqan siyrlarynyng aldynan shyqty. Aqbas, Mәnbas ógizderining basynan, Qasqa siyr men Aymýiizining sauyrynan sipady. Biraq siyrlary iyelerining búl qylyghyna elen-qúlang etpedi. Ádetterinshe qúdyq janyndaghy temir nauagha qúiylghan sudan úzaq simirip, әdetterinshe malqoragha qaray úmtylysty. Qonyr ógizshesi ghana nauadaghy sudan basyn kótergen sәtte jaqyndap kelip Jarqynbekting omyrauynan iyiskep, tanyp, bilip túrghanyn an­dat­qanday bolyp edi, múnyng kónili bosap qaldy. Kónili bosap túryp, ógiz­shening moynynan, arqasynan sipady. Siyrlaryn malqoragha kirgizdi. Biraq Jarqynbek siyrlaryn malqoragha kirgizgennen song da ýige ketkisi kelmey, ainalsoqtap jýrgende bir­auyq malqorasynyng jýdeu qalpyna nazary aughany. Fermabastyq bolyp, dýrildep túrghan shaghynda qarauyndaghy júmysshylargha ýsh kýn kesek qúidyryp-aq salghan malqorasy edi. Kezinde júrt “mal qorasynyng ózin ýidey etip saldyrdy-au” dep gu-gu әngime etken. Audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysynyng atyna aryz da jazylghan. Kezinde auyldy shulatqan sol malqorasy endi qarap túrsa – anghal-sanghal birdene. Sylaqtary týsken. Tóbesine salghan aghashtarynyng da aralary ashylyp, qamystary salbyrap qalghan. “Bәse, Meyiz jauyndy kýni tamshy aghyp túrady dep talay zarlap edi-au”. Tó­besi ashyq jazdyq bóligindegi sylaghy ketip, kesegi kóringen qabyrgha qat­tyraq iyterseng qúlayyn dep túr deuge de keledi. Qorasynyng osy qalpyna Jarqynbek dәl qazir ózge eshkimnen emes, siyrlarynan qysyldy. Áke-sheshesi­nen, ata-әjesinen de úyalghanday bolyp, bir sәt olardyng tiri kezderindegi jýz­derin elestetip, dauystaryn estigen­dey boldy. Malqoradan ýnsiz shyqty. Ýiine qaray da ýnsiz ayandady. Dәl osy sәtte Jarqynbekting kim ne dedi, ne oilady deytindey de uaqyty joq edi. Saraydaghy biri qajet, biri qajetsiz zattardy audarystyryp jý­rip, ketpenin tauyp, ýstine eski shalbar, eski kóilegin auystyryp kiyip al­dy da malqoragha qaray bettedi. Alty qanat kiyiz ýiding aumaghynday topyraghy ýiilgen bir jerdi ketpenmen qopsytyp, betine qoradan shygharyp eski saban, sanaltyrlardy tósedi de, qúdyqtan tasyp su qúya bastady. Kóp­ten múnday beynet kórmegendiginen shyghar, ózi de borsha-borsha bolyp ter­ledi. Biraq alghan betinen qaytar emes. Búl jolghy Jarqynbekting yqylas-qarqyny bólek. Eki shelekpen qúdyq pen malqoranyng arasynda otyz ret qatynady ma, әlde qyryq ret qatynady ma, anyghy esinde joq. Bar maqsaty – keshke deyin malqoranyng ishi-syrtyn sylap, siyrlaryn týnemege jana qoragha jatqyzu ghana boldy. Keshkisin óristen qaytqan siyrlaryn kýtip alyp, qúdyq janyndaghy nauadan suardy. Sosyn olardy ishi-syrty su jana malqoralaryna kirgizip jatyp, siyrlarynyng jýzine, kózderine qaraghan. Eshqaysysy da múnyng isine esteri shygha quanbaghan sekildi. Renish­terin de bayqamady. Pang jýristeri­men: “E, sen-daghy jaqyndyghyndy bildi­rip, bir jaqsylyq jasay qoyghan eken­sin...” degendey ghana salghyrt emeurin bayqalady. Ata-anasynyng aldynda perzenttik paryzynyng bolmashysyn ghana aqtaghan bezókpe baladay elpendep túryp-aq Jarqynbek quandy. Tipti qatty quandy deuge de keler edi... sol alapat quanyshyn barynsha jasyryp, sabyr saqtap túrghany bolmasa... Jarqynbek malqoranyng syrtyn bir aqtap bolyp, “týs aua ekinshi ret aqtap shyghamyn” dep sәkining ýstinde shalqasynan jatqanda auyl arasynyng tәksiy-mәshiynesimen zyr-r etip Meyizding kele qalghany. Bir qolynda emizuli balasy, ekinshi qolynda kisi әzer kótererdey qara sómke. Jarqynbek ýsh kýnning qalaysha tez bitip qalghanyna da tan­ghaldy. Tәksiy-mәshiyneden týsken boyda Meyiz birden ózi joqta maltamnyng sylanyp, aqtalghanyn kórdi. Kýieuining sap-sau aldynan shyqqanyna da quandy. Ne degenmen әiel emes pe, qolyndaghy balasy men sómkesin Jarqynbekke ústata bere, aldymen ashanagha kirgen. Stol ýstinde airap-jayrap jatqan ydys-ayaqtardy jinastyrghan bolyp, kese, shәinekterdi sýrtken bolyp jý­rip, samauryngha, qazangha su qúidy. Ánsheyinde “ men joqta anany shashypsyn, mynany tógipsin” dep tabaldyryqtan attaghannan shataq salyp, tepsinip sóilep jýrer edi. Búl joly óitpegeni – әsirese Jarqynbekting aldynan sap-sau shyghuy sebebinen edi... Sosyn malqorasynyng jana keypi. Tandanuynyng da airyqsha boluynan shyghar, birazgha deyin kýieuine bir, endi boy kótergen jana ýidey malqoragha bir úrlanyp qaraumen boldy. Ishtey shýkirshilik etkeni bolar, bir sәt erni jybyrlap kýbirlegendey de edi, biraq onysyn Jarqynbek esty almady. Bir kýni búghan Bershýkirding ózi keldi. Malqorada otyrghan. Birazdan keyin... ekinshi rumkeden keyin búl da qyza bas­taghan. Bershýkir bolsa da ýiinen-aq qyzyp kelgen jan. Ekeui de kónildendi. Kónildenulerining bir sebebi – malqoranyng salqyndyghynan da edi. – Shal, men saghan qyzyq aitayyn. Qyzyq bolghanda kәdimgi filosofiyalyq oilar ghoy. Bayqaysyng ba, men múnday oilarymdy tek qana saghan aityp jýrmin. Ózgelerge aitpaymyn da. Óitkeni olar týsinbeydi. Mine, bizding qoghamnyng dengeyi... Áriyne, shal, sen de týsine bermeysin. Biraq qúlaq qaqpay otyryp tyndaysyng ghoy. Mine, múnyng ózi de jaqsy. Ózgeler tyndaghysy da kelmeydi! Áne, topastyq! Jaqa, sen ol topqa jatpaysyn. Olardyng beti aulaq... Osy kezde Bershýkir óz rumkasyn qolyna ala berip: – Jә, mynany alyp jibereyikshi... Sosyn men bir keleli әngimege kiriskeli otyrmyn – dedi. Jarqynbek qarsylasqan joq. Rum­kelerin soghystyryp ekeui de alyp ji­berdi. Al endi keleli әngimege keleyik, – dey berip Bershýkir búghan qaray qolyn kóterip qoydy. Múnysy “sózimdi bólme” degeni. Jarqynbek basyn iyzedi. Múnysy “ból­meymin” degeni. – Shal, sen qaysykýni aittyng ghoy, Aqbas ógiz sóiledi dep... – Beke, sózing auzynda – dedi Jar­qynbek siyrek bolatyn batyl minez tanytyp, Bershýkirding sózin bólip,– Anyqtady ghoy. – Neni? – Ákemning janynyng Aqbas ógizge berilgendigin. Bershýkir eki qolynyng alaqandaryn qatar jayghan kýii auzy ashylyp, anqa­yyp qaldy. – Sonda? – Janbiyke apammen sóilestim ghoy. – Sosyn? – Kókem bir myng toghyz jýz seksen jetinshi jyldyng 29-shy qantarynda tanda ólgen, artynsha Aqbas ógiz tughan... – Mәssaghan bezgeldek-k – dedi Bershýkir eki alaqanyn bir-birine shart soghyp. Sensasiya! Ana joly aitpadym ba sensasiya dep... Aytqanym aiday keldi ghoy. – Ony az deseng Janbiyke apam Otash atam men Mәnbas ógizdin, Qasqa siyr men Zeregýl anamnyn, Aymýiiz ben Bipaz әjemnin, Qonyr ógizshe men Balmyrzanyng arasynda da osynday baylanys bar ekenin dәleldedi ghoy... – Qoyshy-әi, osy aityp túrghanynnyng bәri ras pa? Janbiyke apamyz naghyz әulie eken ghoy. Aytpaqshy, ol kisi mening әke-sheshemning de qaytqan kýnderin aityp jýretin. – Nan ústayyn... Qúran ústayyn... – Boldy-y... boldy... sende ótirik te, artyq sóz de joq ekenin bilemin ghoy, Jaqa-au. Artyq súraq myna mening qazymyrlyghymnan bolyp otyr. Al endeshe, shal-l, búl mәsele sensasiyadan da asyp ketti! Múnday janalyqtargha ghalymdar Nobeli syilyghyn alady. Nobeli syilyghy degendi estuing bar ma? Jarqynbek ýndegen joq. Onyng birdene deuin Bershýkir de kýtpesten sózin jalghap ketti. – Ýsh kýn boyy men ne istedi deysing ghoy, shal. Men de qarap jatpadym. Qansha kitaptardy aqtardym. Qay­sy­bir maqalalardy qayta oqydym. Aruaqtar úrpaqtarynyng týsine kiredi. Týsinde sóileydi nemese jay kórinedi, olar belgili. Al siyr bolyp túryp-aq sóileu... Búl sening malqorannan shyqqan janalyq... Men múny qatty oilandym. Oilandym da mynaday traktovka jasadym, shal... Jan-januar bolyp jýrsin, maqúlyq bolyp jýrsin... ol úrpaghyn biledi... tanidy... Tipti ol úrpaghynyng qanday halde, qanday qoghamda ómir sýrip jatqanyn da sezinip, úrpaghyn ayap, qanday da bir janashyrlyq tanytqysy keledi. Aqbas ógizding saghan sóileui – osynday tújyrymnyng dәleli. Biraq búl jaghday ómirde jappay kórinis bermeydi. Ghylymda onday pikir joq. Búl ómir sýrip otyrghan qoghamy әbden azyp-tozyp otyrghan, sodan sharshaghan adamgha jasalynyp otyrghan erekshe jaghday... erekshe qúbylys әlde qamqorlyq dep topshyladym... Qysqasha qorytyndylasam, Allanyng keremeti! Jarqynbek abdyraghan kýii otyryp basyn iyzedi. – Taghy bir syr aitayyn, – dedi endi Bershýkir jýzin jylytynqyrap. – Bizding ýidegi qara aighyr bar ghoy. Bilesing ghoy. – Bilemin, – dedi Jarqynbek onyng ózine týsinikti әngime aita bastaghanyna da quanyp. – Sol aighyr keyde meni kórgende kisineydi. Ádette aighyr biyege ghana kisineui kerek qoy, solay emes pe? – Áriyne, solay... – dedi Jarqynbek tap bir Bershýkirding qara aighyryna shyn renjigendey. – Eng qyzyghy, maghan kisinegen kezde Qara aighyrdyng kózinde jas bolady. Múnysy ne? – Beke, múnysy ne ekenin men de týsinbedim. Fermabastyq bolyp qan­­­sha jyl istegenimde... – dep Jar­qyn­bek ómirinde birinshi ret fermabastyq bolghanyn bedel qylghan bolyp edi, Bershýkir onysyna elen-qúlang da etpedi. – Demek, Qara aighyr maghan birdene aityp túr. Maghan úrsyp, әlde ayap túr, solay emes pe? Osy oiymdy Aysaragha aitsam “Sen qiyalisyn, araq shatys­tyr­ghan” deydi. Shatysayyn, shatyspa­yyn, Qara aighyr men mening aramda da demek bir baylanys bar. Men de Janbiyke apama jolyghuym kerek. Sodan keyin ekeui bir alyp jiberdi me, әlde eki ret... Áyteuir ekeui emen jarqyn sóilesip, malqoranyng ishin bas­taryna kótere kýlip, ózderinshe tasyp-tógilip, asyp-shashylyp otyrghanda ýsterine Meyizding kirip kelgeni... – Ekeuing bastaghan ekensinder ghoy jynoynaqtaryndy, – dep ol birden kókbettene sóilegende, ózderinshe elirip sóilep otyrghan eki batyrdyng da jyny basylyp qaldy... Qyrkýiekte Jarqynbekting eski bauyr auruy qaytalap, jatyp qaldy. Ótken jyly da auyryp, audandyq auruhanada jiyrma eki kýn jatqany bar-tyn. Áuelde kvotamen Almatygha, bolmaghanda oblys ortalyghyna jiberemiz, bizding shamamyz kelmeytin kesel eken” dep dәrigerler biraz dauryghysyp jýrdi de, sonynan ózderi-aq emdeytin bolyp sheshti. Keselding beti beri qaraghan song ishetin dәrilerin bir uys qaghazgha jazyp berip, “endi ishkilikti qoymasanyz bolmaydy, ólip qalasyz” dep qorqytyp, auruhanadan shygharghan. Áriyne, “ólip qalasyz” degen sózge Jar­qynbek biraz uaqyt qorqyp ta kór­di. Ózi ghana qorqyp, jayyna jýrmey, osy sózben әieli, bala-shaghalarynyng da zәresin aldy. Dәrigerler aitqan sózdi teris ainaldyryp jiberip, “Anda-sanda araq iship túrmasang ólip qalasyn” dedi dep aitqan kezde, Meyizding ózi kórshilerdi aralap araq izdep ketken kezderi bolghan. Altynshy klasty bitirgen qyzynyng ózi, ústazdary men qúrbylary kórip qoymas ýshin kóilegi­ning jenine jasyryp, talay ret dýkennen araq satyp әkelgen. Sóitken Jarqynbek әuelde Bershýkirding ait­qan em-domyn (dәrilik shópterdi oqyp paydalanatyn óneri de bar) jasap bir aiday ýide jatty da, kesel boy bermegen song aqyry audandyq auruhanagha qayta bardy. Búl joly dәrigerler kvota izdep әure bolghan joq. “Kesel әbden-aq dendep ketken eken” dep sheshti de, ózderinde emdey berdi. Sonynan Meyiz eki ret, Bershýkir bir ret kelip, kónilin súrady. Jetinshi, altynshy, besinshi, tórtinshi klastarda oqityn balalary da tobyn jazbay bir soqty. Balalarynyng keluining Jarqyn­bekting airyqsha esinde qalatyn sebebi – audan ortalyghyndaghy bazardan búghan gýl satyp alypty. Tórtinshi klas­ta oqyp jýrgen balasy “orystardyng kinolarynda auyryp jatqan kisige gýl aparady ghoy, biz de solay etkendi dúrys kórdik” dep taqpaqtady. Jar­qynbek kýldi. Sosyn ishinen “keseli mendep, qabaghy ashylmay jatqan kisini kýldiru de em shyghar-au” dep oilady. Jarqynbek ózine kelushilerdi bú­ryn­ghyday auruynyng jayyn, ishetin dәrilerin aityp ta mazalamady. Meyiz alghash kelgeninde “Siyrlaryng jelin­dedi me” dep súraghan-dy. Múnysy ózining janynyng qay siyrdyng búzauyna beriletindigin bilip qong bolatyn. Oiynda bóten eshtene joq Meyiz anqyldap: – Qasqa siyrdyng jelindegeni qa­shan... Ózi erte sualdy. Alla amandyq berse qystyng basynda-aq tuyp qalar, – dep salghan. Jarqynbek odan әri eshtene súramady. Sheshesi marqúmnyng búzauy bolyp jýru kóniline az-kem qanaghat úyalat­qanday edi. Jәne ishinen bir adamnyng anadan eki ret tughany sekildi boldy-au” dep oilap, jaratylystyng osy qúpiya­syna qatty tandanyp otyrdy. Biraq qoryqpady. Boyyn әldeqalay ýrey de biylegen joq. Sodan Meyiz artynyp-tartynyp ekinshi ret kelgende baryp, Jarqynbek syrdy әieline ashynqyrap ait­qanday boldy. – Meyiz, mende kóp ómir qalghan joq. Qasqa siyr jelindedi dep quanyp jýrsing ghoy. Siyr búzaulaghan kýni sen mynaghan mәn ber. Qasqa siyr men ólgen sәtten birneshe minut keyin búzau­laydy. Bәlkim, mening ólimimmen qabattasa... Jәne ol búzau erkek bolady. Sen ol búzaugha kóp tiyispe. “Taghy da erkek búzau tudyn” dep Qasqa     siyrgha da ashulanba... bilding be? Óitkeni ol búzau myna men bolamyn. “mynau Jarqynbek eken” dep jariyagha jar salyp ta jýrme... Jaratylystyng qúpiyasyn, ózinning malqorannyng qúpiyasyn jýre­gine týi. Balalargha ghana aitsang da, erjetken song baryp... Meyiz kýieuining sózine asa sengen joq. Biraq kónilin de jyqpady. – Sen de qaydaghyny aitasyn-au – dey berip, onyng ysyrylyp ketken kórpesin keudesine deyin japty. Edende jatqan bir dәrisin kóterip stol ýstine qoydy. Auruy jayly әngimege barmady. Shyghardaghy qoshtasuy da әdettegidey ghana edi. Qaytar jolda avtobus ishinde kele jatyp qana “әi, osy bayghústyng auruy shyn mendegen-au, “mening janym Qas­qa siyr tuatyn búzaugha beriledi degeni nesi?” dep esine aldy. Biraq kýieuining osy әngimesine bәribir sengen joq. ...Jeltoqsannyng ortasyna jeter-jetpeste, tangha tayau audandyq auruhanadan telefon soghyldy. Ornynan shoshyp túryp, trubkany kótergen Me­yizge arjaqtaghy әiel taudan tas domalaghanday etip: – Kýieuiniz әlginde ghana óldi. Kelip alyp ketiniz...– dedi. Meyiz esengirep qaldy. Shyn esengiregeni shyghar, qapelimde jylay da almay, qystyghyp túryp “osy habar ónimde emes, týsimde bolyp jatqan shyghar” degen dalbasa oigha da maldandy. Sosyn birining basy, ekinshisining sirisi jyrtylghan eski kәleshti sýirete basyp malqorasyna qaray úmtylghany. Ondaghy oiy “Siyrlardy óriske aida­yyn. Oghan deyin balalar da oyanyp qalar... Ákelerinen aiyrylghandaryn da sonan song aitarmyn...” edi. Jerge izdik qar jaughan eken. Búl – qystyng alghashqy qary bolatyn. Sol qardy eski kәleshimen daq-daq basyp kelip, ol malqoranyng syrtqy esigin endi asha bergende, aldymen tәltiyip túrghan jas búzaudy kórgeni. Ózi jana ghana ornynan kóterilgen-au, shamasy, symday nәzik ayaqtaryna әli tolyq mine almay, tәltirektep túr eken. Qayghysy ensesin basyp túrsa da, songhy baruyndaghy kýieuining aitqandary esine týsip ketkeni: – Oi, әukeshim-ay, – dep Meyiz búzaudyng basynan sipap edi, búzau symday ayaqtaryn birer basyp, búghan jaqyndady da, әielding kóilegining etegin jalady. Qolyna túmsyghyn tiygizdi. “Alla-au, sol ghoy. Sonyng ózi bolmasa tumay jatyp meni qaydan tanidy” dep oilaghan әiel sol­qyldap jylap jiberuge әzer shydap túryp, búzaudy syrt ainalyp qarap, onyng erkek ekenin de bildi. Endigi jerde Meyiz shyday alghan joq. – Áukeshim-ay, aqiqat ózing ekensing ghoy, – dey berip, búzaudyng moynynan qúshaqtay alyp, óksip jylap jiberdi. – Aytqanyng aiday keldi, Jarqynym, aibatym, sýienishim, endigi jerde kýdigim joq. Sen qanday meyirimdi edin... Aqkónil, mәrt edin... Jar tandaudan janylmaghanyma quanushy edim... Átten, sening zamanyng bolmady. Álde bolsa da onbady, qayteyin... Áuelde sening eteginnen ústaghanyma da mәz bolghan, quanysh pen shattyqtan ayaghymdy basa almay qalghan mening ózim, bar qasiyetindi ólgen kýni әzer aityp otyrghanda ózge seni qaytsin... neghylsyn... “Dýnie shyn opasyz eken” dep endi sen aityp qansha mónireseng de jarasar... Meyiz búzaudy qúshaqtap aghyl-tegil jylap jatqanda búlargha Qasqa siyr ghana búrylyp, jaqyndady. Ózi tughan búzaugha ma, әlde Meyizding osynsha bosap aghyl-tegil jylauyna ma, әiteuir aqyryn ynyrsyp emirenip túryp, әli sharanasy da keppegen búzauynyng denesin asyghys jalay bastady. Ózge siyrlar dýniyede eshtene bolmaghanday, bolsa da tandanbaghanday teris qaraghan kýileri biri shóp, ekinshisi sanyltyr shaynap, aidalagha qarap, menireyip túr. Alaqanday tilimen ýsti basyn enesi­ning kósip jalauyna da qúlap keterdey bolyp, tәltirektep әzer shydap túrghan jas búzaudyng móldiregen kózderinde jýrekjardy quanyshtarynyng ózin júpyny qarsy alghan myna mal­qora ishindegi januarlargha tandanys nyshany da bar sekildi edi.

Ángime yqshamdalyp berildi

Derekkózi: http://adebiportal.kz sayty