Lirikalyq esse

(Jalghasy. Basy myna siltemede: http://abai.kz/post/62096) 

Almatyda taghy da altyn kýz edi. Alataudyng etegi saryala shapan jamylyp, jelsiz, jauyn-shashynsyz bir sarsha tamyz kýnder maujyrady da túrdy. Bir kýni  Frunzeden qyrghyz radiosy muzyka  redaksiyasynyn  bas  redaktory, ótken jyly ghana Almaty  konservatoriyasyn professor Brusilovskiyding klasynan bitirgen kompozitor dosym Altynbek Janybekov kele qaldy. Altynbekting tilegimen  diriyjer Vasiliy Kalistratievich Lisisa “Daniyardyng әnin” estradalyq-simfoniyalyq orkestrge týsirip, әnshi  Suat Ábuseyitovtyng oryndauynda  maginitoplenkagha jazdyrdyq. Altynbek quanyp: “Ýlken bir maqsatty isimiz edi, jaqsy, sәtti  boldy” dep, әndi  Frunzege ala ketti.

Keyin qys týse bir  jaqsy kýnderim Frunzede Altynbekpen birge ótip jýrdi. Sonday bir jýzdesu... Altynbek pianinoda  sheber oinaytyn-dy. Royali klavishyn susha sapyrady. Altynbek shabyt qúshaghynda dýrildep otyryp,   biyik tenor dauysymen “Daniyardyng әnin” bir shyrqap aldy da, maghan beymәlim syrdyng shetin shyghardy.

Ol  jelpine sóiledi: -Men sol joly  Almatydan óte kónildi qayttym. Óitkeni, bizding basshylar maghan qalayda”Daniyardyng әnin”  alyp keludi tapsyrghan-dy. Oghan ózing kómektestin. Qosh, sol bir kýnderde  bir cheh  kompozitorynyng “Jәmila” spektakline jazghan muzykasynyng partiturasyn alyp otyr edik. Qolymyzda  “Daniyardyng әni” jәne bar. Osy eki shygharma ýshin kórkemdik sovet otyrysyn shaqyrdyq. Oghan Qyrghyz SSR-y  Ghylym akademiyasynyng korrespendent mýshesi Aziz Saliyev, belgili diriyjer, SSSR halyq artiysi Asanhan Júmahmatov jәne basqa da  mýsheleri keldi. Lenindik syilyqtyng laureaty Shynghys Aytmatovtyng ózi qatysty.

“Daniyardyng әni” tyndaldy.  Otyrghandar birinen song biri  әndi  tebirene sypattady. Onyng kendigi, terendigi, biyiktigi… jan- jýrekti ayalaghan nәzik lirizmi, romantikalyq jalyndy lebi… qyrghyz, qazaq әuezinin  bir-birine  etene kirigip, bilinbey jymdasyp ketken tanghajayyp tylsym iyirimderi… Daniyardyng kitaptaghy  bolmysynyn  dәl ashylghandyghy, jan tebirenter epizodtardy osy әnning qalay kótergeni, Jәmila beynesining jarqyray týskeni… Shynghys prozasynyn  muzykaly tynysy, bәri-bәri sóz boldy. Eng sonynda sóz alghan Shynghys Aytmatov:  «IYә, әn óte… óte sәtti jazylghan. Maghan únaydy. Ol jay ghana sóz. Búdan da qúdiretti birdeme deuim kerek edi, auzyma orayly sóz týspey qoydy. Men Almatyda bolghan televiziyalyq press-konferensiyada alghash ret osy әndi  tyndaghanda, oy bir, qiyalgha berildim... dýniyede  qazaq әnine jetetin ne bar eken dep tanghaldym. Altynbek inim, sen býgin “Daniyardyng әnin” qazaqtyn  taghy bir tamasha  әnshisining oryndauynda tyndattyn. Razymyn. Búl әndi endi qyrghyz әnshileri de aityp kórsin! Aytsyn, bizding әnshiler! Búl әn tym alysqa… alys- alys jerlerge jetetin әn!» - dedi.

Altynbek meni taghy bir kóterip tastady.

“Daniyardyng әni” sodan  bastap qyrghyz efiyrine shyqty.

Keler jyly, iyә, 1965-jyly qyrghyz radiosynyn  “Kutmanduu bolsun, kýnýnór” degen әdebiy-muzykalyq habarynda “Daniyardyng әni” alghash ret qyrghyzdyn  memlekettik opera jәne balet teatrynyng әnshisi, qonyr ýndi bariton Salmarbek Sheraliyevting oryndauynda  qyrghyzsha shyrqaldy. Búl joly da  Shynghys Aytmatov radiogha ózi kelip,  komiytet predsedateli Áliya Batahanovanyng kabiynetinde  tyndap: “Mening Daniyarymdy   qyrghyz taulary men qazaq dalasy tolghana tyndap jatyr”, - dep jan jýregi eljirepti.

Qyrghyz muzykasynyng baghy ýshin tughan  tereng oily, sezimi sergek, shabyty ystyq diriyjer Asanhan Júmahmatov “Daniyardyng әnin” quaty zor tolghanyspen simfoniyalyq orkestrge týsiripti. Tamasha partitura jasalypty.

“Daniyardyng әnin” qyrghyzdyng talantty tenorlary talasa shyrqady. Án solardyng ishinde endi birde SSSR halyq artiysi Toqtanәli Seyitaliyevting (Almaty konservatoriyasynyng professory Beken Jylysbaevting shәkirti) keng tynysty shyrqau ýnimen Moskvada Ortalyq televiydeniyeden berildi.

Shynghys ózining bir saparynda “Daniyardyng әnin” Tashkentte  Navoy atyndaghy opera jәne balet teatrynyng bas diriyjeryna tapsyrypty. Keyin ol  Faruh esimdi  diriyjerding qolyna tiyip, ol ózi basqaratyn “Internasionaldyq orkestrdin” tenorlarymen kóp jerdi aralap, danqqa bólenipti. Konsert qoyghan jerding bәri “Daniyardyng әnin”  ózbek operasynan ariya dep qabyldapty. Keyinirek kele-kele  Ózibekstanda búl әn “Qyrghyz әni” retinde taraghan.

“Daniyardyng әni” qyrghyzdyng dramteatrlarynda  qoyylghan “Jәmila” spektaklinde túraqty leytomativ boldy.

Qyrghyzdyn  “Ala too tanshyit” atty  әnder jinaghyna  “Daniyardyng әni” qyrghyz әni bop kirdi.

Ánning órisi keneye týsti. Án  Qytaydyng Shynjany men Mongoliyanyn  Bayan-Ólgiyindegi qazaqtargha deyin jetken.

“Daniyardyng әni” qyrghyz, qazaqqa ortaq anyzgha ainaldy.

Dәl osy kezde  ózimizdin  Abay atyndaghy Memlekettik opera jәne balet teatrynyn  beldi әnshisi, óte jarqyn ýndi lirikaly tenor Yuriy Yakunin “Daniyardyng әnin” Tóleu Shahanovtyng audarmasymen orys tilinde radiogha jazdyrdy.

*      *      *

1972-jyl. 6-qarasha. Sol kýni keshki saghat jetide  Almatyda  Abay atyndaghy Memlekettik opera jәne balet teatry sahnasynda ózbek әdebiyeti men ónerining onkýndigine arnalghan qortyndy konsert boldy. Búl konsertke men qatysa almadym. Sonyng erteninde júmysta otyr edim, kabiynetime  SSSR halyq artiysi Ermek Serkebaev kirip keldi. Ózining erkelete sóileytin izetti әdetimen:- Mә, Ilusha!-dep qolyma buklet siyaqty jasalghan konserttik programmany ústata berdi, -ishin ash ta oqy!

Bukletti ashtym.  Múqtar Ashrafidan bastalghan  Ózbekstan  kompozitorlarynyn  orta túsynda: “IY.Djahanov. Qyrghyz әni – “Mening Jәmilashym.” Oryndaushy- Ózbek  SSR Novoy atyndaghy Memlekettik akademiyalyq opera jәne balet teatrynyn  әnshisi Rayym Júmatov, simfoniyalyq orkestr” degen sózderdi oqydym. Jymiyp  Erekene qaradym.

-Solay, “qyrghyz” inim, adam keyde tabanynyng astynda altyn jatqanyn bilmeydi. “Daniyardyng әni” deytin әninning shyqqanyna biraz jyl bopty, ony  bizding opera әnshileri de  oryndap jýr eken. Mәn bermeppin. Keshe  sol әnindi ózbekstandyq tenor, oi,  sorghalatty bir. Zaldyng dýrkirey qol soqqanyn kórseng sen! Biraq, ol konsertte men seni kóre almadym. Oh, kak horosho napisano, sening búl әnin! Naghyz belikanto sheberlerining armany! Day mne etu pesnu! Búl – mening әnim! Mening jýregimning syry!

“Daniyardyng әni” – býginde Ermekting tenizdey buyrqanyp, ne dalanyng keshindey qonyrlaghan tolghauly ýninde.

Ermektin  keng tynysty, biyik te shalqymaly ýnin tyndaghan ataqty kompozitor Sydyq Múhamedjanov: - “Daniyardyng әni” –qazaq pen qyrghyzdyng jany. Sening kompozitorlyq atyna osy  bir әn de jetedi! - dedi bir joly.

*      *       *

1973-jyl. Jaz aiy. Frunze qalasynda Orta Aziya men Qazaqstannyn  ýzdik ónerli әnshilerining aimaqtyq konkursy ótti. Osy bayqauda  “Daniyardyng әnin” oryndaghan Abay atyndaghy  Memlekettik opera jәne balet teatrynyn  әnshisi, tenor Qanat Qúlymjanov menimen bir kezekti  repetisiya ótkizip otyryp bylay dedi: - Ár әnshining júldyzyn biyiktetin bir әni bolady. Sol әnindi tapsang – baghynnyng janghany. Men ýshin –“Daniyardyng әni” sonday әn! 1970-jyly qantar aiynda  professor Bolat Sarybaevtyng foliklorlyq ansamblimen Ýndi eline bardyq. Onyng ýsh shtatynda, sovet mamandary salyp jatqan Alahabat gidroelektrostansiyasynyn  júmysshylary men injenerlerining aldynda, Deliyding ózinde  konsert bergenimizde  “Daniyardyng әni” oryndalghanda shybynnyng yzyny bilinbedi. Ýndi júrty ystyq sezimdi, әnge tez balqityn shabytty júrt. Sonda bir ýndi azamaty: “Ánimizde de, ýnimizde de úqsastyq bar eken. Sizdin  janaghy әniniz sýigen jýrekting lýpili… sónbeytin jalyny!” dedi, qiyla móldirep.

1972-jyldyng qarasha aiyn Siriya, Livanda ótkizdik. Bizding delegasiya qúramynda – Roza Baghlanova, Biybigýl Tólegenova, Baqyt Áshimova, Abay Baytoghaev jәne biyshiler toby bar edi. Ol elderde de qazaq әni erkin shyrqaldy. Siriyada Fransuz telekompaniyasy mening oryndauymda “Daniyardyng әnin” kinogha týsirip, satyp aldy. Sonda bir resmy qaghazdardy toltyryp jatyp,  fransuz rejisseri: “Búl “Daniyardyng әni” qay operadan ariya?” dedi. Men ne derimdi bilmey, sasqalaqtap: «Ghafu etiniz, eshqanday operadan emes, ol әn – әlemge әigili qyrghyz jazushysy Shynghys Aytmatovtyn  “Jәmila” povesinin  negizinde jazylghan әn. Bәlkim, búl shygharmanyn  fransuz tilinde shyqqanyn biletin de shygharsyz?» - dedim. Fransuz rejisseri: “Osy әndi jazghan kompozitor qay  konservatoriyany bitirgen?” - dedi baysaldy ýnmen. Men taghy da ynghaysyzdanyp: “Eshqanday konservatoriyada oqymaghan jan”, - dedim. Fransuz rejisseri  kýlimsirey bas shayqap: “Joq, mýmkin emes… mýmkin emes!”, - dedi...

Janymdy jibek samalday jelpiytin múnday oqighalar kóp-aq.

*       *       *

“Daniyardyng әni” bir kýnderi  ataqty tenor, SSSR halyq artiysi Álibek Dinishevti  tolqytty. Tek Qazaqstanda ghana emes, býkil әlemge  Sovetting әn mektebining klassikalyq ýlgisin tanytqan búl bir siyrek bitimdi ghajayyp әnshi bir kýni maghan  telefon soghyp: -Agha, sizde  “Daniyardyng әni” degen әn bar, búl әn maghan - mechta! Arman! Maghan búrynghy  orkestrovkalary únamaydy.  Men bizdin  sýiikti  Erekennin… iyә, Serkebaevtyng oryndaghanyn tyndadym, kameralyq orkestrmen. Genialino!  Baritondargha da keledi eken. Biraq, búl әnning qúdiretin tek lirikalyq tenorlar ghana kórsete alady. Ol – men! Siz rúhsat etiniz, biraq, aralaspanyz, diriyjer Guriyanovpen ózim sóilesemin. Bireulerding aituyna qaraghanda, ol anau-mynaugha kónbeytin tonmoyyn desedi, biraq, orkestrovkagha myghym kórinedi. Men kónse kóndi, kónbese  tughan naghashym – Rishat Abdullinning tizesine basam. Kóndirem qalayda! Ha-ha-ha!  - dep shegi qata kýldi.

Bir aptadan keyin diriyjer Guriyanov keldi de Dinishevke orkestrovka jasaghanyn, onymen repetisiya ótkizgenin  aitty. Sóitti de oqys kýlip jiberdi: - Óziniz bilesiz, kontrabasta  oinaytyn әlgi jaltyr bas, qyly kóz evrey…  sol bizding ýstimizden aryz jazyp,  jýikemizdi qúrtyp jýr. Jalyqpaytyn jalaqor. Bizding oghan aitatyn jalghyz ghana sózimiz: “falish oinama”  deymiz. Oghan ilanbaydy ol. Bir ózi  bir orkestrdi sharshatty mýlde. Dinishev alghash ret bizge repetisiyagha kelgende  orkestrdi tyndap túrdy da: “Otlichnaya orkestrovka! Velikolepno!” dedi. Orkestr ekinshi ret qaytalay bastaghanda Dinishev bizding әlgi   “maestrogha” “siz kontrobasynyzdy dúrystap keltirinizshi! Falish jiberip otyrsyz!” dedi. Qúday saqtasyn, dәl sol sәtte orkestrding ne kýige týskenin elestetip  kórinizshi! Eshkimning sózin eleng qylmaytyn kontrabasist jyny basylyp, jym boldy.  Dinishevting súsy keremet eken! Jәne qanday nәzik sezimdi muzykant! Álibek ekeuimiz “Daniyardyng әnimen” osylaysha tabystyq. Terenirek shýiirkelese kele  bildim Dinishev konservatoriyagha deyin fortepianoda jәne hor-diriyjerlyq bólimde oqypty. Al, búl bilim qay  vokalistte bar? Aha, Ermek Serkebaev te solay eken ghoy. Ekeui de tendesi joq belikanto! Siz baqyttysyz, “Daniyardyng әni” osy eki әnshining oryndauynda ózining shyrqau shyny - apogeyine jetti. Sizding osy әninizge әlemdi tanghaldyrghan  “Vernisi, v Sorrento!” әnining danqty jolyn tileymin,  - dedi, qolymdy qatty-qatty qysyp.

Kóp úzamay  “Daniyardyng әni” efirden berile bastady. Álibekting ýnin tyndaghan sayyn ishimnen “Adamgha qanday ghana ýn bitedi?” dep tanghala berem, tanghala berem. Álibek bolsa,  kezdesken sayyn “Pered vamy ya v dolgu, aghashka!” dep, erke- nazben qúshyp, sýiedi. Men de oghan sýiinip: “Oy, Álibek, ol qanday qaryz? Qayta  osy әnning bar  qúpiyasyn ashqan… ony  talay jýrekke tәtti syr ghyp jetkizgen saghan qaryzdarmyn, men!” deymin.

Osynday tebirenisti lebizdi Shynjandaghy tamasha tenor  Hamit ta aitty.

“Daniyardyng әninin” jyry tausylmaydy. Onyng qily-qily hikayasyn  aqtyq demim bitkenshe estiytin shygharmyn…

(Jalghasy bar)   

Abai.kz