ليريكالىق ەسسە

(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: http://abai.kz/post/62096) 

الماتىدا تاعى دا التىن كۇز ەدى. الاتاۋدىڭ ەتەگى سارىالا شاپان جامىلىپ، جەلسىز، جاۋىن-شاشىنسىز ءبىر سارشا تامىز كۇندەر ماۋجىرادى دا تۇردى. ءبىر كۇنى  فرۋنزەدەن قىرعىز راديوسى مۋزىكا  رەداكتسياسىنىڭ  باس  رەداكتورى، وتكەن جىلى عانا الماتى  كونسەرۆاتورياسىن پروفەسسور برۋسيلوۆسكيدىڭ كلاسىنان بىتىرگەن كومپوزيتور دوسىم التىنبەك جانىبەكوۆ كەلە قالدى. التىنبەكتىڭ تىلەگىمەن  ديريجەر ۆاسيلي كاليستراتەۆيچ ليسيتسا “دانياردىڭ ءانىن” ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترگە ءتۇسىرىپ، ءانشى  سۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ ورىنداۋىندا  ماگينيتوپلەنكاعا جازدىردىق. التىنبەك قۋانىپ: “ۇلكەن ءبىر ماقساتتى ءىسىمىز ەدى، جاقسى، ءساتتى  بولدى” دەپ، ءاندى  فرۋنزەگە الا كەتتى.

كەيىن قىس تۇسە ءبىر  جاقسى كۇندەرىم فرۋنزەدە التىنبەكپەن بىرگە ءوتىپ ءجۇردى. سونداي ءبىر جۇزدەسۋ... التىنبەك پيانينودا  شەبەر وينايتىن-دى. رويال كلاۆيشىن سۋشا ساپىرادى. التىنبەك شابىت قۇشاعىندا دۇرىلدەپ وتىرىپ،   بيىك تەنور داۋىسىمەن “دانياردىڭ ءانىن” ءبىر شىرقاپ الدى دا، ماعان بەيمالىم سىردىڭ شەتىن شىعاردى.

ول  جەلپىنە سويلەدى: -مەن سول جولى  الماتىدان وتە كوڭىلدى قايتتىم. ويتكەنى، ءبىزدىڭ باسشىلار ماعان قالايدا”دانياردىڭ ءانىن”  الىپ كەلۋدى تاپسىرعان-دى. وعان ءوزىڭ كومەكتەستىڭ. قوش، سول ءبىر كۇندەردە  ءبىر چەح  كومپوزيتورىنىڭ ء“جاميلا” سپەكتاكلىنە جازعان مۋزىكاسىنىڭ پارتيتۋراسىن الىپ وتىر ەدىك. قولىمىزدا  “دانياردىڭ ءانى” جانە بار. وسى ەكى شىعارما ءۇشىن كوركەمدىك سوۆەت وتىرىسىن شاقىردىق. وعان قىرعىز سسر-ى  عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپەندەنت مۇشەسى ازيز ساليەۆ، بەلگىلى ديريجەر، سسسر حالىق ءارتيسى اسانحان جۇماحماتوۆ جانە باسقا دا  مۇشەلەرى كەلدى. لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ءوزى قاتىستى.

“دانياردىڭ ءانى” تىڭدالدى.  وتىرعاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى  ءاندى  تەبىرەنە سىپاتتادى. ونىڭ كەڭدىگى، تەرەڭدىگى، بيىكتىگى… جان- جۇرەكتى ايالاعان نازىك ءليريزمى، رومانتيكالىق جالىندى لەبى… قىرعىز، قازاق اۋەزىنىڭ  ءبىر-بىرىنە  ەتەنە كىرىگىپ، بىلىنبەي جىمداسىپ كەتكەن تاڭعاجايىپ تىلسىم يىرىمدەرى… دانياردىڭ كىتاپتاعى  بولمىسىنىڭ  ءدال اشىلعاندىعى، جان تەبىرەنتەر ەپيزودتاردى وسى ءاننىڭ قالاي كوتەرگەنى، ءجاميلا بەينەسىنىڭ جارقىراي تۇسكەنى… شىڭعىس پروزاسىنىڭ  مۋزىكالى تىنىسى، ءبارى-ءبارى ءسوز بولدى. ەڭ سوڭىندا ءسوز العان شىڭعىس ايتماتوۆ:  «ءيا، ءان وتە… وتە ءساتتى جازىلعان. ماعان ۇنايدى. ول جاي عانا ءسوز. بۇدان دا قۇدىرەتتى بىردەمە دەۋىم كەرەك ەدى، اۋزىما ورايلى ءسوز تۇسپەي قويدى. مەن الماتىدا بولعان تەلەۆيزيالىق پرەسس-كونفەرەنتسيادا العاش رەت وسى ءاندى  تىڭداعاندا، وي ءبىر، قيالعا بەرىلدىم... دۇنيەدە  قازاق انىنە جەتەتىن نە بار ەكەن دەپ تاڭعالدىم. التىنبەك ءىنىم، سەن بۇگىن “دانياردىڭ ءانىن” قازاقتىڭ  تاعى ءبىر تاماشا  ءانشىسىنىڭ ورىنداۋىندا تىڭداتتىڭ. رازىمىن. بۇل ءاندى ەندى قىرعىز انشىلەرى دە ايتىپ كورسىن! ايتسىن، ءبىزدىڭ انشىلەر! بۇل ءان تىم الىسقا… الىس- الىس جەرلەرگە جەتەتىن ءان!» - دەدى.

التىنبەك مەنى تاعى ءبىر كوتەرىپ تاستادى.

“دانياردىڭ ءانى” سودان  باستاپ قىرعىز ەفيرىنە شىقتى.

كەلەر جىلى، ءيا، 1965-جىلى قىرعىز راديوسىنىڭ  “كۋتماندۋ بولسۋن، كۇنۇڭور” دەگەن ادەبي-مۋزىكالىق حابارىندا “دانياردىڭ ءانى” العاش رەت قىرعىزدىڭ  مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءانشىسى، قوڭىر ءۇندى باريتون سالماربەك شەراليەۆتىڭ ورىنداۋىندا  قىرعىزشا شىرقالدى. بۇل جولى دا  شىڭعىس ايتماتوۆ راديوعا ءوزى كەلىپ،  كوميتەت پرەدسەداتەلى ءاليا باتاحانوۆانىڭ كابينەتىندە  تىڭداپ: “مەنىڭ دانيارىمدى   قىرعىز تاۋلارى مەن قازاق دالاسى تولعانا تىڭداپ جاتىر”، - دەپ جان جۇرەگى ەلجىرەپتى.

قىرعىز مۋزىكاسىنىڭ باعى ءۇشىن تۋعان  تەرەڭ ويلى، سەزىمى سەرگەك، شابىتى ىستىق ديريجەر اسانحان جۇماحماتوۆ “دانياردىڭ ءانىن” قۋاتى زور تولعانىسپەن سيمفونيالىق وركەسترگە ءتۇسىرىپتى. تاماشا پارتيتۋرا جاسالىپتى.

“دانياردىڭ ءانىن” قىرعىزدىڭ تالانتتى تەنورلارى تالاسا شىرقادى. ءان سولاردىڭ ىشىندە ەندى بىردە سسسر حالىق ءارتيسى توقتانالى سەيىتاليەۆتىڭ (الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ پروفەسسورى بەكەن جىلىسباەۆتىڭ شاكىرتى) كەڭ تىنىستى شىرقاۋ ۇنىمەن موسكۆادا ورتالىق تەلەۆيدەنيەدەن بەرىلدى.

شىڭعىس ءوزىنىڭ ءبىر ساپارىندا “دانياردىڭ ءانىن” تاشكەنتتە  ناۆوي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ باس ديريجەرىنا تاپسىرىپتى. كەيىن ول  فارۋح ەسىمدى  ديريجەردىڭ قولىنا ءتيىپ، ول ءوزى باسقاراتىن “ينتەرناتسيونالدىق وركەستردىڭ” تەنورلارىمەن كوپ جەردى ارالاپ، داڭققا بولەنىپتى. كونتسەرت قويعان جەردىڭ ءبارى “دانياردىڭ ءانىن”  وزبەك وپەراسىنان اريا دەپ قابىلداپتى. كەيىنىرەك كەلە-كەلە  وزىبەكستاندا بۇل ءان “قىرعىز ءانى” رەتىندە تاراعان.

“دانياردىڭ ءانى” قىرعىزدىڭ درامتەاترلارىندا  قويىلعان ء“جاميلا” سپەكتاكلىندە تۇراقتى لەيتوماتيۆ بولدى.

قىرعىزدىڭ  “الا توو تاڭشىيت” اتتى  اندەر جيناعىنا  “دانياردىڭ ءانى” قىرعىز ءانى بوپ كىردى.

ءاننىڭ ءورىسى كەڭەيە ءتۇستى. ءان  قىتايدىڭ شىڭجانى مەن مونگوليانىڭ  بايان-ولگيىندەگى قازاقتارعا دەيىن جەتكەن.

“دانياردىڭ ءانى” قىرعىز، قازاققا ورتاق اڭىزعا اينالدى.

ءدال وسى كەزدە  ءوزىمىزدىڭ  اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ  بەلدى ءانشىسى، وتە جارقىن ءۇندى ليريكالى تەنور يۋري ياكۋنين “دانياردىڭ ءانىن” تولەۋ شاحانوۆتىڭ اۋدارماسىمەن ورىس تىلىندە راديوعا جازدىردى.

*      *      *

1972-جىل. 6-قاراشا. سول كۇنى كەشكى ساعات جەتىدە  الماتىدا  اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترى ساحناسىندا وزبەك ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە ارنالعان قورتىندى كونتسەرت بولدى. بۇل كونتسەرتكە مەن قاتىسا المادىم. سونىڭ ەرتەڭىندە جۇمىستا وتىر ەدىم، كابينەتىمە  سسسر حالىق ءارتيسى ەرمەك سەركەباەۆ كىرىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ەركەلەتە سويلەيتىن ىزەتتى ادەتىمەن:- ءما، يليۋشا!-دەپ قولىما بۋكلەت سياقتى جاسالعان كونتسەرتتىك پروگراممانى ۇستاتا بەردى، -ءىشىن اش تا وقى!

بۋكلەتتى اشتىم.  مۇقتار اشرافيدان باستالعان  وزبەكستان  كومپوزيتورلارىنىڭ  ورتا تۇسىندا: “ي.دجاحانوۆ. قىرعىز ءانى – “مەنىڭ ءجاميلاشىم.” ورىنداۋشى- وزبەك  سسر نوۆوي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ  ءانشىسى رايىم جۇماتوۆ، سيمفونيالىق وركەستر” دەگەن سوزدەردى وقىدىم. جىميىپ  ەرەكەڭە قارادىم.

-سولاي، “قىرعىز” ءىنىم، ادام كەيدە تابانىنىڭ استىندا التىن جاتقانىن بىلمەيدى. “دانياردىڭ ءانى” دەيتىن ءانىڭنىڭ شىققانىنا ءبىراز جىل بوپتى، ونى  ءبىزدىڭ وپەرا انشىلەرى دە  ورىنداپ ءجۇر ەكەن. ءمان بەرمەپپىن. كەشە  سول ءانىڭدى وزبەكستاندىق تەنور، وي،  سورعالاتتى ءبىر. زالدىڭ دۇركىرەي قول سوققانىن كورسەڭ سەن! بىراق، ول كونتسەرتتە مەن سەنى كورە المادىم. وح، كاك حوروشو ناپيسانو، سەنىڭ بۇل ءانىڭ! ناعىز بەلكانتو شەبەرلەرىنىڭ ارمانى! داي منە ەتۋ پەسنيۋ! بۇل – مەنىڭ ءانىم! مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ سىرى!

“دانياردىڭ ءانى” – بۇگىندە ەرمەكتىڭ تەڭىزدەي بۋىرقانىپ، نە دالانىڭ كەشىندەي قوڭىرلاعان تولعاۋلى ۇنىندە.

ەرمەكتىڭ  كەڭ تىنىستى، بيىك تە شالقىمالى ءۇنىن تىڭداعان اتاقتى كومپوزيتور سىدىق مۇحامەدجانوۆ: - “دانياردىڭ ءانى” –قازاق پەن قىرعىزدىڭ جانى. سەنىڭ كومپوزيتورلىق اتىڭا وسى  ءبىر ءان دە جەتەدى! - دەدى ءبىر جولى.

*      *       *

1973-جىل. جاز ايى. فرۋنزە قالاسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ  ۇزدىك ونەرلى انشىلەرىنىڭ ايماقتىق كونكۋرسى ءوتتى. وسى بايقاۋدا  “دانياردىڭ ءانىن” ورىنداعان اباي اتىنداعى  مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ  ءانشىسى، تەنور قانات قۇلىمجانوۆ مەنىمەن ءبىر كەزەكتى  رەپەتيتسيا وتكىزىپ وتىرىپ بىلاي دەدى: - ءار ءانشىنىڭ جۇلدىزىن بيىكتەتىن ءبىر ءانى بولادى. سول ءانىڭدى تاپساڭ – باعىڭنىڭ جانعانى. مەن ءۇشىن –“دانياردىڭ ءانى” سونداي ءان! 1970-جىلى قاڭتار ايىندا  پروفەسسور بولات سارىباەۆتىڭ فولكلورلىق انسامبلىمەن ءۇندى ەلىنە باردىق. ونىڭ ءۇش شتاتىندا، سوۆەت ماماندارى سالىپ جاتقان الاحابات گيدروەلەكتروستانتسياسىنىڭ  جۇمىسشىلارى مەن ينجەنەرلەرىنىڭ الدىندا، دەليدىڭ وزىندە  كونتسەرت بەرگەنىمىزدە  “دانياردىڭ ءانى” ورىندالعاندا شىبىننىڭ ىزىڭى بىلىنبەدى. ءۇندى جۇرتى ىستىق سەزىمدى، انگە تەز بالقيتىن شابىتتى جۇرت. سوندا ءبىر ءۇندى ازاماتى: “انىمىزدە دە، ۇنىمىزدە دە ۇقساستىق بار ەكەن. ءسىزدىڭ  جاڭاعى ءانىڭىز سۇيگەن جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى… سونبەيتىن جالىنى!” دەدى، قيىلا مولدىرەپ.

1972-جىلدىڭ قاراشا ايىن سيريا، ليۆاندا وتكىزدىك. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا قۇرامىندا – روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، باقىت ءاشىموۆا، اباي بايتوعاەۆ جانە بيشىلەر توبى بار ەدى. ول ەلدەردە دە قازاق ءانى ەركىن شىرقالدى. سيريادا فرانتسۋز تەلەكومپانياسى مەنىڭ ورىنداۋىمدا “دانياردىڭ ءانىن” كينوعا ءتۇسىرىپ، ساتىپ الدى. سوندا ءبىر رەسمي قاعازداردى تولتىرىپ جاتىپ،  فرانتسۋز رەجيسسەرى: “بۇل “دانياردىڭ ءانى” قاي وپەرادان اريا؟” دەدى. مەن نە دەرىمدى بىلمەي، ساسقالاقتاپ: «عافۋ ەتىڭىز، ەشقانداي وپەرادان ەمەس، ول ءان – الەمگە ايگىلى قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ  ء“جاميلا” پوۆەسىنىڭ  نەگىزىندە جازىلعان ءان. بالكىم، بۇل شىعارمانىڭ  فرانتسۋز تىلىندە شىققانىن بىلەتىن دە شىعارسىز؟» - دەدىم. فرانتسۋز رەجيسسەرى: “وسى ءاندى جازعان كومپوزيتور قاي  كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن؟” - دەدى بايسالدى ۇنمەن. مەن تاعى دا ىڭعايسىزدانىپ: “ەشقانداي كونسەرۆاتوريادا وقىماعان جان”، - دەدىم. فرانتسۋز رەجيسسەرى  كۇلىمسىرەي باس شايقاپ: “جوق، مۇمكىن ەمەس… مۇمكىن ەمەس!”، - دەدى...

جانىمدى جىبەك سامالداي جەلپيتىن مۇنداي وقيعالار كوپ-اق.

*       *       *

“دانياردىڭ ءانى” ءبىر كۇندەرى  اتاقتى تەنور، سسسر حالىق ءارتيسى الىبەك دىنىشەۆتى  تولقىتتى. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە  سوۆەتتىڭ ءان مەكتەبىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن تانىتقان بۇل ءبىر سيرەك ءبىتىمدى عاجايىپ ءانشى ءبىر كۇنى ماعان  تەلەفون سوعىپ: -اعا، سىزدە  “دانياردىڭ ءانى” دەگەن ءان بار، بۇل ءان ماعان - مەچتا! ارمان! ماعان بۇرىنعى  وركەستروۆكالارى ۇنامايدى.  مەن ءبىزدىڭ  سۇيىكتى  ەرەكەڭنىڭ… ءيا، سەركەباەۆتىڭ ورىنداعانىن تىڭدادىم، كامەرالىق وركەسترمەن. گەنيالنو!  باريتوندارعا دا كەلەدى ەكەن. بىراق، بۇل ءاننىڭ قۇدىرەتىن تەك ليريكالىق تەنورلار عانا كورسەتە الادى. ول – مەن! ءسىز رۇحسات ەتىڭىز، بىراق، ارالاسپاڭىز، ديريجەر گۋريانوۆپەن ءوزىم سويلەسەمىن. بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول اناۋ-مىناۋعا كونبەيتىن توڭمويىن دەسەدى، بىراق، وركەستروۆكاعا مىعىم كورىنەدى. مەن كونسە كوندى، كونبەسە  تۋعان ناعاشىم – ريشات ءابدۋلليننىڭ تىزەسىنە باسام. كوندىرەم قالايدا! حا-حا-حا!  - دەپ شەگى قاتا كۇلدى.

ءبىر اپتادان كەيىن ديريجەر گۋريانوۆ كەلدى دە دىنىشەۆكە وركەستروۆكا جاساعانىن، ونىمەن رەپەتيتسيا وتكىزگەنىن  ايتتى. ءسويتتى دە وقىس كۇلىپ جىبەردى: - ءوزىڭىز بىلەسىز، كونتراباستا  وينايتىن الگى جالتىر باس، قىلي كوز ەۆرەي…  سول ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن ارىز جازىپ،  جۇيكەمىزدى قۇرتىپ ءجۇر. جالىقپايتىن جالاقور. ءبىزدىڭ وعان ايتاتىن جالعىز عانا ءسوزىمىز: “فالش ويناما”  دەيمىز. وعان يلانبايدى ول. ءبىر ءوزى  ءبىر وركەستردى شارشاتتى مۇلدە. دىنىشەۆ العاش رەت بىزگە رەپەتيتسياعا كەلگەندە  وركەستردى تىڭداپ تۇردى دا: “وتليچنايا وركەستروۆكا! ۆەليكولەپنو!” دەدى. وركەستر ەكىنشى رەت قايتالاي باستاعاندا دىنىشەۆ ءبىزدىڭ الگى   “ماەستروعا” ء“سىز كونتروباسىڭىزدى دۇرىستاپ كەلتىرىڭىزشى! فالش جىبەرىپ وتىرسىز!” دەدى. قۇداي ساقتاسىن، ءدال سول ساتتە وركەستردىڭ نە كۇيگە تۇسكەنىن ەلەستەتىپ  كورىڭىزشى! ەشكىمنىڭ ءسوزىن ەلەڭ قىلمايتىن كونتراباسيست جىنى باسىلىپ، جىم بولدى.  دىنىشەۆتىڭ سۇسى كەرەمەت ەكەن! جانە قانداي نازىك سەزىمدى مۋزىكانت! الىبەك ەكەۋىمىز “دانياردىڭ انىمەن” وسىلايشا تابىستىق. تەرەڭىرەك شۇيىركەلەسە كەلە  ءبىلدىم دىنىشەۆ كونسەرۆاتورياعا دەيىن فورتەپيانودا جانە حور-ديريجەرلىق بولىمدە وقىپتى. ال، بۇل ءبىلىم قاي  ۆوكاليستتە بار؟ اھا، ەرمەك سەركەباەۆ تە سولاي ەكەن عوي. ەكەۋى دە تەڭدەسى جوق بەلكانتو! ءسىز باقىتتىسىز، “دانياردىڭ ءانى” وسى ەكى ءانشىنىڭ ورىنداۋىندا ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭى - اپوگەيىنە جەتتى. ءسىزدىڭ وسى انىڭىزگە الەمدى تاڭعالدىرعان  “ۆەرنيس، ۆ سوررەنتو!” ءانىنىڭ داڭقتى جولىن تىلەيمىن،  - دەدى، قولىمدى قاتتى-قاتتى قىسىپ.

كوپ ۇزاماي  “دانياردىڭ ءانى” ەفيردەن بەرىلە باستادى. الىبەكتىڭ ءۇنىن تىڭداعان سايىن ىشىمنەن “ادامعا قانداي عانا ءۇن بىتەدى؟” دەپ تاڭعالا بەرەم، تاڭعالا بەرەم. الىبەك بولسا،  كەزدەسكەن سايىن “پەرەد ۆامي يا ۆ دولگۋ، اعاشكا!” دەپ، ەركە- نازبەن قۇشىپ، سۇيەدى. مەن دە وعان ءسۇيىنىپ: “وي، الىبەك، ول قانداي قارىز؟ قايتا  وسى ءاننىڭ بار  قۇپياسىن اشقان… ونى  تالاي جۇرەككە ءتاتتى سىر عىپ جەتكىزگەن ساعان قارىزدارمىن، مەن!” دەيمىن.

وسىنداي تەبىرەنىستى لەبىزدى شىڭجانداعى تاماشا تەنور  حاميت تا ايتتى.

“دانياردىڭ ءانىنىڭ” جىرى تاۋسىلمايدى. ونىڭ قيلى-قيلى حيكاياسىن  اقتىق دەمىم بىتكەنشە ەستيتىن شىعارمىن…

(جالعاسى بار)   

Abai.kz