Álemde 1,2 milliard adam temeki shegedi. Sal­da­ry­nan jylyna orta eseppen 4 million adam qaytys bo­la­dy. Eger jaghday ózgermese, jar­ty miyl­li­ard adamnyng týbine temeki jetui mýmkin. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mamandary osylay dep mәlimdep otyr. Kók týtinge tәueldiler bizding elde de az emes. Qazaqstanda qazirgi uaqytta 5 milliongha juyq adam temeki tartady eken.

Dәrigerler temekige qúmartqandardyng basym kópshiligin jas-tar qúraytynyn algha tartyp otyr. Sonday-aq aq jelektiler kóktýtinge túnshyqqandardyng qataryn nәzikjandylar tolyqtyryp jatqanyna alandauly. Ókinishtisi, temekige qúmartqan boyjetkenderding arasynda jýkti әielder de bar. Olardyng biri qyzyq kórip, ekinshisi eliktep, al ýshinshisi kók týtinge tәueldilikten tartady eken. Kónil kóteruge sep bolady dep biletin jas buyn onyng adam aghzasyna qanshalyqty ziyan keltiretini turaly oilana bermeytini ókinishti-aq.

Dәrigerler temekige әuestikting sony qaterge әkeletinin eskertedi. Mәselen, әlemde 13 sekundta 1 adam, әr 65 sekundta 5 adam temekining kesirinen kóz júmady eken. Mamandardyng saraptaulary temeki tartu ókpe ragine, jýrek talmasyna, qan qysymynyng jogharylauyna, dәm men iyis sezu mýshelerining qabynuyna, terining erte qartangyna, bauyrdyng qabynuyna, diabet, qúlaq múryn jәne arqa jәne bel aurularyna әkep soqtyratynyn anyqtaghan. Mәselen, ghalymdardyng zetteuine sýiensek, shylym shegetinderding 95 payyzy ókpening qaterli isigimen auyrady eken. Al, әlemdegi 2 milliard jasóspirimning sanasy nikotinmen ulanghan kórinedi. Ulanghan degennen shyghady, shylym shegushiler ózderin ghana emes, ainalasyndaghy adamdardyng da densaulyghyna keri әserin tiygizedi. Óitkeni, temekining týtini kólikting týtinine qaraghanda 4 ese uly. Al ony jútqan adamnyng denesi nikotinmen ulanady. Dәrigerlerding aituynsha, temeki tartu sonday-aq, omyrau bezinin, kenirdekting jynys mýshelerining qaterli isigine, bedeulikke shaldyqtyrady. Al, jýktilik kezinde temeki shegu anasynan góri, ishtegi sәbiyding densaulyghyna eki ese keri әserin tiygizedi. Nikotiyn, túnshyqtyrghysh gaz, benzopiyren jәne radioaktivti izotoptar qúrsaqtaghy balanyng dúrys jetiluin tejeydi. Saldarynan әiel týsik tastauy, uaqytyna jetpey bosanyp qaluy mýmkin. Aq halattylar temeki shegetin analardyng sәbiyleri tuylghanda kóbine salmaghy az, immuniyteti әlsiz, densaulyghy nashar bolatynyn algha tartyp otyr. Áriyne, temekining saldarynan tuyndaghan auytqushylyqtar barlyq sәbiylerde kezdesedi dep naqty kesip aitugha bolmaydy. Biraq sonda da bolashaq sәbiyding amandyghy ýshin әielder búl jaman әdetten aulaq bolghany abzal.

Ókinishtisi, dәrigerlerding osylay dabyl qaghuy temekisýier qauymgha әser etpey otyr.

Eger temekini tastasanyz:

24 – saghattan keyin jýrek talmasy qaupi azayady.

2 – kýnnen keyin dәm men iyis sezu jaghdayy әdettegi adammen tenesedi.

3 – kýnnen keyin tynys alu qalypty jaghdaygha jetedi.

3 – aidan keyin ókpe әdettegiden 30 payyz artyq júmys jasaydy.

1 – jyldan keyin jýrek auyru qaupi 50 payyzgha azayady.

10 – jyldan keyin ókpe ragine shaldyghu qaupi temeki shekpegen adamdikimen tenesedi.

15 – jyldan keyin jýrek pen qan qysymy eshqashan temeki shekpegen adamdarmen birdey bolady.

Temeki sanyn kýn sayyn azaytyp, aqyrynda ada-kýde arylugha bolady. Temeki tastaghan son, ony qaytadan tartpau kerek. Temeki esinizge týskende basqa bir istermen ainalysqan jón. Qatty qinalsanyz, Alla Taghalagha dúgha etiniz. Ras, islamda temeki kishi kýnәlardyng qataryna jatady. Biraq, alty kishi kýnә qosylyp bir ýlken kýnәni qúraydy eken.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mәlimeti boyynsha ókpe ragy 90%,sozylmaly bronhiytqa shyldyqqandardyng 75% jәne jýrekting iyshemiyalyq auruymen auyratyndardyng 25 % keselderi shylym shegumen baylanysty eken. Shylym shegu – jahandyq problema.

Statistika boyynsha әlemde kýnde 82 mynnan 99 myng jastar temeki tartudy bastaydy eken. Olardyng ishinde 10 jasqa jetpegen balalar kóp eken. Boljam boyynsha aldaghy 25 jylda temekige tәueldiler sany dýniyejýzi boyynsha 1,6 milliardqa ósedi. Shylym sheguden bas tartu halyqaralyq kýni Amerikandyq onkologiyalyq qoghammen 1977 jyly bekitilse, 1988 jyldan beri Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng úigharymymen atalyp keledi.

Qazaqstan halqynyng 27 payyzy (4 million adam) temeki shegedi. 4 millionnyng 600 mynnan astamy qyz-kelinshek bolsa, 120 myny - 13-15 jas aralyghyndaghy jasóspirimder. Otandastarymyzdyng basym bóligi 20-gha tolmay jatyp, shylymnyng «dәmin» tatady eken. Soraqysy sol, elimizde jylyna - 25 myn, kýn sayyn 70 pende temekining kesirinen tuyndaghan dertterden kóz júmatyn kórinedi. Eger shylym shegushiler kýnine 20 tal temeki shekse, olardyng ókpe ragy auruyna shaldyghu qaupi ózgelerge qaraghanda 10-15 ese artyp, al býirek dertine 5 ese kóp shaldyghady eken. Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng taghy bir mәlimetinde Qazaqstanda 12 jastan asqan boyjetkenderding 9,8% temekimen әuestense, 20 men 50 jas aralyghyndaghy әielder arasynda nikotinge mýl-dem tәueldiler kóp eken.

Shylym kópshilik oilaghanday, suyqta jylytpaydy, midyng júmysyna serpilis әkelmeydi. Kerisinshe, adamdy úzaqqa sozylatyn tәueldilikke dushar etedi. Áser etu kýshi jaghynan ishimdik pen esirtkiden әlsizdeu bolsa da, tiygizetin ziyany asyp artylady desek te qate bolmas. Óitkeni temeki týtini adamnyng barlyq mýshelerine, әsirese tynys joldaryna qauipti әser etedi. Qazirgi tanda auanyng qúramynda ottegining kemuine jәne kómirtegining artuyna qatysty (oghan temeki týtini men avtomobili gazyn qosynyz) mәseleni esepke alsaq, tynys joldaryn zaqymdaytyn aurulardyng artqandyghy jayly belgili boldy. Qasiyetti Qúranda: «Ózderindi óz qoldarynmen qaterge iytermender!», «Ózderindi ózdering óltirmender!» delinedi. Al shylym shegetin adam –densaulyghyna ziyan tiygizip, óz qolymen ózin qaterge iytermeleydi, әri óz-ózin «bayau óltiredi» .

Shylym sheguden bas tartu halyqaralyq kýni 17-qarasha bolsa, 16-qarasha Sozylmaly ókpe auruynyng býkilәlemdik kýni bolyp sanalady. Statistikalyq mәlimetter búl dertpen dýniyejýzinde 600 million adam auyratynyn, jylyna 2 million 500 mynnan astam adam kóz júmatynyn algha tartady.

Shylym sheguden payda bolatyn aurular:

•Asqa degen tәbetti qaytarady.

•As qorytudy qiyndatady.

•Tisti sarghaytyp, auyzdy sasytady.

•Asqazanda jara payda bolady.

•Erin, til jәne ónesh ragyna jol ashady.

•Jótel jәne qaqyryq payda bolady.

•Sozylmaly tynys joldary qabynuyna әkelip soqtyrady.

•Kómekey jәne ókpe ragyna tap bolushylardyng 90 payyzynyng sebebi temekiden.

•Tamyrdy qataytady (atereskleroz).

•Qol - ayaq tamyrlary bitedi, gangrena (tәn talshyqtarynyng jansyzdanuy, shirui) payda bolyp, qol - ayaq kesilip, kemtarlyqqa deyin aparady.

•My qyzmetin retteytin tamyrlardy da qataytyp, saldanugha sebepshi bolady.

•Jýrek aurularyna, әsirese jýrek búlshyq eti infarktine (jýrek ústamasy) qolaylylyq tughyzady.

•Este saqtau qabiletin azaytady.

•Kónilsizdikke dushar etedi.

•Úiqyny azaytady.

•Terige әjim týsiredi.

•Er - әielding jaqyndasuyna enjarlyqtyng basty sebebining biri.

Abai.kz