الەمدە 1,2 ميلليارد ادام تەمەكى شەگەدى. سال­دا­رى­نان جىلىنا ورتا ەسەپپەن 4 ميلليون ادام قايتىس بو­لا­دى. ەگەر جاعداي وزگەرمەسە، جار­تى ميل­لي­ارد ادامنىڭ تۇبىنە تەمەكى جەتۋى مۇمكىن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ماماندارى وسىلاي دەپ مالىمدەپ وتىر. كوك تۇتىنگە تاۋەلدىلەر ءبىزدىڭ ەلدە دە از ەمەس. قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا 5 ميلليونعا جۋىق ادام تەمەكى تارتادى ەكەن.

دارىگەرلەر تەمەكىگە قۇمارتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگىن جاس-تار قۇرايتىنىن العا تارتىپ وتىر. سونداي-اق اق جەلەكتىلەر كوكتۇتىنگە تۇنشىققانداردىڭ قاتارىن نازىكجاندىلار تولىقتىرىپ جاتقانىنا الاڭداۋلى. وكىنىشتىسى، تەمەكىگە قۇمارتقان بويجەتكەندەردىڭ اراسىندا جۇكتى ايەلدەر دە بار. ولاردىڭ ءبىرى قىزىق كورىپ، ەكىنشىسى ەلىكتەپ، ال ءۇشىنشىسى كوك تۇتىنگە تاۋەلدىلىكتەن تارتادى ەكەن. كوڭىل كوتەرۋگە سەپ بولادى دەپ بىلەتىن جاس بۋىن ونىڭ ادام اعزاسىنا قانشالىقتى زيان كەلتىرەتىنى تۋرالى ويلانا بەرمەيتىنى وكىنىشتى-اق.

دارىگەرلەر تەمەكىگە اۋەستىكتىڭ سوڭى قاتەرگە اكەلەتىنىن ەسكەرتەدى. ماسەلەن، الەمدە 13 سەكۋندتا 1 ادام، ءار 65 سەكۋندتا 5 ادام تەمەكىنىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمادى ەكەن. مامانداردىڭ ساراپتاۋلارى تەمەكى تارتۋ وكپە راگىنە، جۇرەك تالماسىنا، قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋىنا، ءدام مەن ءيىس سەزۋ مۇشەلەرىنىڭ قابىنۋىنا، تەرىنىڭ ەرتە قارتايۋىنا، باۋىردىڭ قابىنۋىنا، ديابەت، قۇلاق مۇرىن جانە ارقا جانە بەل اۋرۋلارىنا اكەپ سوقتىراتىنىن انىقتاعان. ماسەلەن، عالىمداردىڭ زەتتەۋىنە سۇيەنسەك، شىلىم شەگەتىندەردىڭ 95 پايىزى وكپەنىڭ قاتەرلى ىسىگىمەن اۋىرادى ەكەن. ال، الەمدەگى 2 ميلليارد ءجاسوسپىرىمنىڭ ساناسى نيكوتينمەن ۋلانعان كورىنەدى. ۋلانعان دەگەننەن شىعادى، شىلىم شەگۋشىلەر وزدەرىن عانا ەمەس، اينالاسىنداعى ادامداردىڭ دا دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ويتكەنى، تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى كولىكتىڭ تۇتىنىنە قاراعاندا 4 ەسە ۋلى. ال ونى جۇتقان ادامنىڭ دەنەسى نيكوتينمەن ۋلانادى. دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، تەمەكى تارتۋ سونداي-اق، ومىراۋ بەزىنىڭ، كەڭىردەكتىڭ جىنىس مۇشەلەرىنىڭ قاتەرلى ىسىگىنە، بەدەۋلىككە شالدىقتىرادى. ال، جۇكتىلىك كەزىندە تەمەكى شەگۋ اناسىنان گورى، ىشتەگى ءسابيدىڭ دەنساۋلىعىنا ەكى ەسە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. نيكوتين، تۇنشىقتىرعىش گاز، بەنزوپيرەن جانە راديواكتيۆتى يزوتوپتار قۇرساقتاعى بالانىڭ دۇرىس جەتىلۋىن تەجەيدى. سالدارىنان ايەل تۇسىك تاستاۋى، ۋاقىتىنا جەتپەي بوسانىپ قالۋى مۇمكىن. اق حالاتتىلار تەمەكى شەگەتىن انالاردىڭ سابيلەرى تۋىلعاندا كوبىنە سالماعى از، يممۋنيتەتى ءالسىز، دەنساۋلىعى ناشار بولاتىنىن العا تارتىپ وتىر. ارينە، تەمەكىنىڭ سالدارىنان تۋىنداعان اۋىتقۋشىلىقتار بارلىق سابيلەردە كەزدەسەدى دەپ ناقتى كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. بىراق سوندا دا بولاشاق ءسابيدىڭ اماندىعى ءۇشىن ايەلدەر بۇل جامان ادەتتەن اۋلاق بولعانى ابزال.

وكىنىشتىسى، دارىگەرلەردىڭ وسىلاي دابىل قاعۋى تەمەكىسۇيەر قاۋىمعا اسەر ەتپەي وتىر.

ەگەر تەمەكىنى تاستاساڭىز:

24 – ساعاتتان كەيىن جۇرەك تالماسى قاۋپى ازايادى.

2 – كۇننەن كەيىن ءدام مەن ءيىس سەزۋ جاعدايى ادەتتەگى اداممەن تەڭەسەدى.

3 – كۇننەن كەيىن تىنىس الۋ قالىپتى جاعدايعا جەتەدى.

3 – ايدان كەيىن وكپە ادەتتەگىدەن 30 پايىز ارتىق جۇمىس جاسايدى.

1 – جىلدان كەيىن جۇرەك اۋىرۋ قاۋپى 50 پايىزعا ازايادى.

10 – جىلدان كەيىن وكپە راگىنە شالدىعۋ قاۋپى تەمەكى شەكپەگەن ادامدىكىمەن تەڭەسەدى.

15 – جىلدان كەيىن جۇرەك پەن قان قىسىمى ەشقاشان تەمەكى شەكپەگەن ادامدارمەن بىردەي بولادى.

تەمەكى سانىن كۇن سايىن ازايتىپ، اقىرىندا ادا-كۇدە ارىلۋعا بولادى. تەمەكى تاستاعان سوڭ، ونى قايتادان تارتپاۋ كەرەك. تەمەكى ەسىڭىزگە تۇسكەندە باسقا ءبىر ىستەرمەن اينالىسقان ءجون. قاتتى قينالساڭىز، اللا تاعالاعا دۇعا ەتىڭىز. راس، يسلامدا تەمەكى كىشى كۇنالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. بىراق، التى كىشى كۇنا قوسىلىپ ءبىر ۇلكەن كۇنانى قۇرايدى ەكەن.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا وكپە راگى 90%،سوزىلمالى برونحيتقا شىلدىققانداردىڭ 75% جانە جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىمەن اۋىراتىنداردىڭ 25 % كەسەلدەرى شىلىم شەگۋمەن بايلانىستى ەكەن. شىلىم شەگۋ – جاھاندىق پروبلەما.

ستاتيستيكا بويىنشا الەمدە كۇندە 82 مىڭنان 99 مىڭ جاستار تەمەكى تارتۋدى باستايدى ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە 10 جاسقا جەتپەگەن بالالار كوپ ەكەن. بولجام بويىنشا الداعى 25 جىلدا تەمەكىگە تاۋەلدىلەر سانى دۇنيەجۇزى بويىنشا 1,6 ميللياردقا وسەدى. شىلىم شەگۋدەن باس تارتۋ حالىقارالىق كۇنى امەريكاندىق ونكولوگيالىق قوعاممەن 1977 جىلى بەكىتىلسە، 1988 جىلدان بەرى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ۇيعارىمىمەن اتالىپ كەلەدى.

قازاقستان حالقىنىڭ 27 پايىزى (4 ميلليون ادام) تەمەكi شەگەدى. 4 ميلليوننىڭ 600 مىڭنان استامى قىز-كەلiنشەك بولسا، 120 مىڭى - 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر. وتانداستارىمىزدىڭ باسىم بولiگi 20-عا تولماي جاتىپ، شىلىمنىڭ «ءدامiن» تاتادى ەكەن. سوراقىسى سول، ەلiمiزدە جىلىنا - 25 مىڭ، كۇن سايىن 70 پەندە تەمەكiنiڭ كەسiرiنەن تۋىنداعان دەرتتەردەن كوز جۇماتىن كورiنەدi. ەگەر شىلىم شەگۋشىلەر كۇنىنە 20 تال تەمەكى شەكسە، ولاردىڭ وكپە راگى اۋرۋىنا شالدىعۋ قاۋپى وزگەلەرگە قاراعاندا 10-15 ەسە ارتىپ، ال بۇيرەك دەرتىنە 5 ەسە كوپ شالدىعادى ەكەن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ تاعى ءبىر مالىمەتىندە قازاقستاندا 12 جاستان اسقان بويجەتكەندەردىڭ 9,8% تەمەكىمەن اۋەستەنسە، 20 مەن 50 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەر اراسىندا نيكوتينگە ءمۇل-دەم تاۋەلدىلەر كوپ ەكەن.

شىلىم كوپشىلىك ويلاعانداي، سۋىقتا جىلىتپايدى، ميدىڭ جۇمىسىنا سەرپىلىس اكەلمەيدى. كەرىسىنشە، ادامدى ۇزاققا سوزىلاتىن تاۋەلدىلىككە دۋشار ەتەدى. اسەر ەتۋ كۇشى جاعىنان ىشىمدىك پەن ەسىرتكىدەن السىزدەۋ بولسا دا، تيگىزەتىن زيانى اسىپ ارتىلادى دەسەك تە قاتە بولماس. ويتكەنى تەمەكى ءتۇتىنى ادامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە، اسىرەسە تىنىس جولدارىنا قاۋىپتى اسەر ەتەدى. قازىرگى تاڭدا اۋانىڭ قۇرامىندا وتتەگىنىڭ كەمۋىنە جانە كومىرتەگىنىڭ ارتۋىنا قاتىستى (وعان تەمەكى ءتۇتىنى مەن اۆتوموبيل گازىن قوسىڭىز) ماسەلەنى ەسەپكە الساق، تىنىس جولدارىن زاقىمدايتىن اۋرۋلاردىڭ ارتقاندىعى جايلى بەلگىلى بولدى. قاسيەتتى قۇراندا: «وزدەرىڭدى ءوز قولدارىڭمەن قاتەرگە يتەرمەڭدەر!»، «وزدەرىڭدى وزدەرىڭ ولتىرمەڭدەر!» دەلىنەدى. ال شىلىم شەگەتىن ادام –دەنساۋلىعىنا زيان تيگىزىپ، ءوز قولىمەن ءوزىن قاتەرگە يتەرمەلەيدى، ءارى ءوز-ءوزىن «باياۋ ولتىرەدى» .

شىلىم شەگۋدەن باس تارتۋ حالىقارالىق كۇنى 17-قاراشا بولسا، 16-قاراشا سوزىلمالى وكپە اۋرۋىنىڭ بۇكىلالەمدىك كۇنى بولىپ سانالادى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بۇل دەرتپەن دۇنيەجۇزىندە 600 ميلليون ادام اۋىراتىنىن، جىلىنا 2 ميلليون 500 مىڭنان استام ادام كوز جۇماتىنىن العا تارتادى.

شىلىم شەگۋدەن پايدا بولاتىن اۋرۋلار:

•اسقا دەگەن تابەتتى قايتارادى.

•اس قورىتۋدى قيىنداتادى.

ء•تىستى سارعايتىپ، اۋىزدى ساسىتادى.

•اسقازاندا جارا پايدا بولادى.

•ەرىن، ءتىل جانە وڭەش راگىنا جول اشادى.

•جوتەل جانە قاقىرىق پايدا بولادى.

•سوزىلمالى تىنىس جولدارى قابىنۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.

•كومەكەي جانە وكپە راگىنا تاپ بولۋشىلاردىڭ 90 پايىزىنىڭ سەبەبى تەمەكىدەن.

•تامىردى قاتايتادى (اتەرەسكلەروز).

•قول - اياق تامىرلارى بىتەدى، گانگرەنا ء(تان تالشىقتارىنىڭ جانسىزدانۋى، ءشىرۋى) پايدا بولىپ، قول - اياق كەسىلىپ، كەمتارلىققا دەيىن اپارادى.

•مي قىزمەتىن رەتتەيتىن تامىرلاردى دا قاتايتىپ، سالدانۋعا سەبەپشى بولادى.

•جۇرەك اۋرۋلارىنا، اسىرەسە جۇرەك بۇلشىق ەتى ينفاركتىنە (جۇرەك ۇستاماسى) قولايلىلىق تۋعىزادى.

•ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ازايتادى.

•كوڭىلسىزدىككە دۋشار ەتەدى.

•ۇيقىنى ازايتادى.

•تەرىگە ءاجىم تۇسىرەدى.

•ەر - ايەلدىڭ جاقىنداسۋىنا ەڭجارلىقتىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى.

Abai.kz