Jaqynda Mәjilis deputaty Azat Peruashev myrza bastaghan top Qytay Halyq Respublikasynyng Beyjing qalasynda ótken әlemdik sayasy partiyalardyng I xalyqaralyq forumyna baryp qaytty. Búl sapar turaly birqatar basylymdar jazdy. Ásirese Qytaydaghy qazaq azamattarynyng janayqayy jayly jazylghan ýshbu hatty Azat Peruashev myrzanyng Qytay basshylyghyna tapsyrghany jayly aitylghan. Biz búl turaly Azat myrzanyng ózinen súrap bilgendi jón kórdik.

- Azat myrza, jaqynda siz bastaghan «Aqjoldyqtar» Qytaygha baryp qayttynyzdar. Búl ne sapar?

- Qytay - bizding eng jaqyn kórshimiz, әlemdegi sәtti damyp kele jatqan memleket. Bizding strategiyalyq seriktesimiz. Qytaymen qarym-qatynastar Qazaqstan ýshin óte manyzdy dep esepteledi. Tipti, bizding syrtqy sayasat konsepsiyasy boyynsha Qytaymen qarym-qatynastarymyzdy damytu – basty basymdyghymyzdyng biri.

«Aq jol» men Qytay kommunistik partiyasy arasyndaghy qarym-qatynastarda, mening oiymsha, dúrys damyp kele jatyr. Birneshe jyldar boyy, parlamentke kirgenimizden keyin birneshe ret Qytay kommunistik partiyasynyng Halyqaralyq bólimining shaqyruymen partiyamyzdyng delegasiyalary Qytaygha baryp keldi. Jaqynda osy jyldyng 11-shi jeltoqsanynda 20 shaqty adamnan qúralghan taghy bir ýlken delegasiyamyz, (qúramynda «Aq jol» deputattary, kәsipkerleri bar) Qytaygha jol jýreyin dep otyr. Men «Aq jolmen» Qytay kommunistik partiyasy arasyndaghy osy qarym-qatynasty layyqty dengeyde, tipti dostyq dengeyde dep aita alamyn.

- Osyghan deyin de Siz Qytay kәsipkerlerimen, Qytay kompartiyasynyng keybir basshylarymen kezdesken bolatynsyz. Otandyq biznesti qorghau, servistik kompaniyalargha otandyq júmysshylardy tartu jóninde aitsanyz...

- Qytay kommunistik partiyasy Halyqaralyq bólim basshylary jaghynan «Aq jol» partiyasy kótergen mәselelerge qalay nazar audaryp otyrghanyn bayqap otyrmyz. Olar bizding sózimizdi jerge tastamay, bizding ótinishimizdi, bastamalarymyzdy qoldaugha tyrysyp jýr.

- Mysaly?

- Mysaly, 3 jyl búryn Qytaygha barghan kezde, maghan múnay salasynda isteytin qazaqstandyq servistik kompaniyalardyng ókilderi keybir Qytaylyq múnay kompaniyalarynyng bizding kompaniyalardy júmyssyz qaldyryp, bizding júmysshylarymyzdy qysqartyluy turaly ókinishpen aitty.

Men Qytaygha barghan kezde, Halyqaralyq bólimnen CNPC jәne SINOPES kompaniyalarynyng basshylyghymen kezdesudi súradym. Olar mening manyzdy mәsele kóterip otyrghanymdy eskerip, kezdesudi úiymdastyryp berdi. Ol kezdesude men ótkir mәseleler kóterdim.  Olar osy mәselening sheshimin qarastyramyz dep uәdesin berdi.

Byltyrghy jyly barghanymyzda SINOPES-tegi Halyqaralyq jobalarmen ainalysatyn Viyse-Preziydentpen kezdesu barysynda tenderge, jergilikti mazmúngha baylanysty mәseleni kóterdim. Bizding kәsipkerlerimizden «eshbir tender bosqa ótpeydi, barlyghy jeke baylanys arqyly ótu kerek» degen aqparat alyndy. Búl aqparatty viyse-preziydent alghashynda moyyndamay, «bәri jalghan» dedi. «Biz tekseru jýrgizdik, biraq eshtene dәleldenbedi» dep jauap berdi. Sol kezde mening qasymda Halyqaralyq bólimning ókili boldy, sol kisi qytay tilinde 5 minut shamasynda Viyse-preziydentke qatty týrde eskertu jasady.  Sodan Viyse-preziydent bizding kózimizshe kyzaryp, terlep ketti. Ol jerde qazaqstandyq 18 adam boldy.  Osydan keyin ghana atalghan kemshilikting sonyng ishinde korporativtik jemqorlyqtyng bar ekenin moyyndady. «Bizderge osyny bersenizder, bizder naqty osy mәselemen ainalysamyz» dedi.

Yaghni, osydan men kompartiyanyng Halyqaralyq bólimining bizge degen kónili, kózqarasy dúrys ekenin kórdim.

- Bir jyl búryn boldy dep otyrsyz, janaghy tender ótkizu, jergilikti júmysshylardy tartu mәseleleri boyynsha algha jyljushylyq bar ma? Qazir ózgeris bayqala ma?

- Ómirding zany solay: bir mәseleni sheshsek, onyng artynan basqa problemalar shyghady. Olargha da óz pikirimizdi bildirip otyrsaq, birtindep óz nәtiyjesin beretinine senimdimin. Qazaqstandyq kompaniyalardyn, kәsipkerlerdin, júmysshylardyng qughyny turaly, zandy mýddelerin qorghau turaly mәselelerin biz barghan sayyn kóterip otyramyz.

- Azeke, songhy saparlarynyz jayynda baspasóz betterinde biraz aqparattar jariyalanyp jatyr. Áserese, syrttan kelgen qazaqtardyng qatty kýtip otyrghan janalyghy jýrdi. Sonyng mәnin ashyp, hat kimge tapsyryldy, qanday mәsele kóterildi. Sol jóninde tolyqtay aityp berseniz?

- Beyjinde Dýniyejýzilik sayasy partiyalar kósemderining forumy ótti. Forumgha shyghatyn kýni partiya men Parlamentke oralman azamattar keldi. "Aq joldyn" ofiysinde olarmen Qazbek Isa, Mәjiliste - men kezdestim. Olardyng aituynsha qytayda túryp jatyrghan tuystarymen baylanystary ýzilip ketti, keybir aqparat boyynsha olardy  jergilikti  qúqyq qorghau organdary eshqanday sebepsiz qamaugha alghan.

Olar menen búl mәseleni Qytayda kóteruimdi súrady. Men «eger Qytay azamattary jóninde әngime bolsa, olardyng últy qazaq bolsyn, qytay bolsyn, orys bolsyn, bizding búl mәselege aralasugha qúqymyz joq. Sebebi kez-kelgen memleket ózining qandastary ýshin basqa memleketting ishki-sayasatyna aralasqandy jaqtyrmaydy. Mysaly, bizde qanshama orystar, ukrainder, koreyler t.b. últ ókilderi túryp jatyr. Biraq olar Qazaqstannyng azamattary bolghannan keyin, biz eshkimdi de ishimizdegi ózara qarym-qatynastargha aralastyrmaymyz, ózimiz retteymiz. Sebebi, kez kelgen memlekettin, ol Qytay bolsyn, Qazaqstan bolsyn, basqa bolsyn, әr elding ishki sayasatyn ózinshe jýrgizuge qúqyghy bar».

Al, Qazaqstandaghy azamattardyng tuystary turaly aqparat qanshalyqty ras,  búl kisiler ne ýshin ústaldy, qazirgi jaghdayy qanday ekenin súray alamyn dep aittym. Jәne ol kisilerdin qolynan 112 adamnyng tizimin aldym. Beyjinge barghan kezde óte joghary dengeydegi jinalys boldy, oghan  120 memleketting delegattary keldi, Amerikadan, Evropadan, Aziyadan. Sol forum bastaluynnyng aldynda, Kazbek Jarylqasynúlymen ekeumiz Qytay Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetining Halyqaralyq ister departamenti mengerushisining orynbasary (ministrding orynbasary dәrejesindegi) Shen Beyly xanymmen sóilestik.

Biz Qytaydyng ishki sayasatyna aralaspaymyz, biraq Qazaqstannyng azamattary aghayyndary ýshin uayymdap,  bizge «Aq jol» partiyasyna búl mәselemen kelgenin aittym. Biz, halyqaralyq qúqyqtardy búzbay, adamgershilik, gumanistik prinsipterdi aittyq. Búl adamdardyng jaghdayy men bolashaghy qanday – habar berudi súradyq. Al Shen Beyly hanym búl oqigha Shynjan audanynda bolghan shyghar, sondaghy basshylargha tapsyramyn, qoyghan súraqtarynyzgha jauap beredi - dep qaytardy. Ótinishimizdi múqiyat qabyldady, birden joq demey, rasynda búl mәseleni taldaymyz dedi.

-  Jauap sizding atynyzgha kelui mýmkin be?

- IYә! Biz tizimdi jazba týrde qol-qol tapsyrdyq. Endi býgin Qytay elshiligi arqyly sol tizimge qosymsha hat jibere alamyz.

- Alash iydeyalaryn ishte ghana emes, syrtta da taratudyng joldaryn qarastyrsaq dep әngimelesip edik. Osy joly әlemdik minberden Alash iydeyalary turaly aitty dep estip jatyrmyz, sol turaly aita ketseniz.

- IYә. Forumda aghylshyn tilinde bayandama jasadym, sonda býkil әlemnen jinalghan betke ústar azamattargha Alash turaly az bolsa da aqparat bersem jón bolar dep sheshtim.  Alashty Ortalyq Aziyanyng ishindegi alghashqy sayasy partiya jәne 20-shy ghasyrdyng alghashqy  últtyq avtonomiyasy retinde kórsettim. Jәne de otandastarymyz ben Qazaqstan dostaryn Alashtyng 100 jyldyghymen dýniyejýzilik sahnadan qúttyqtadym. Álihan Bókeyhan turaly da qysqasha aittym.

- Jalpy Reseyde 1917 jylghy avtonomiyalar jóninde derekti filim dayyndady. Sonyng ishinde Ukrainanyn avtonomiyany qalay jasaghysy kelgeni turaly, basqa memleketter turaly kórsetilgen, Gruzinder turaly bólek-bólek toqtalyp ótkende, biraq Alash turaly birde bir derek aitylmaghan. Osydan shyghatyn qorytyndy, mýmkin olardyng enbekterin basqa tilderde shygharsa, qalay qaraysyz?

- Búl óte dúrys. Alash kósemderining kóbisi Moskvada, Sankt-Peterburgte oqyghandar, Reseydegi Gosdumanyng deputattary bolghan. Olardyng biraz enbekteri orys tilinde shyqqan. Orystildi auditoriyany Alashtyng materialdarymen kóbirek tanystyruymyz kerek dep sanaymyn. Sonda olardyng sanasy ashyq adamdary Alashtan qorqatynday eshtene joq ekenin týsinedi, Kavkaz, Ukraina, Pribaltikadaghy últshyldar, Reseyding ózining últshyldary – aq ofiyserlerimen sanasatynday bolady.

Bizge olardyng qoldaghany emes, moyyndaghany manyzdy. Sebebi, búl shyndyqtyng moyyndalghany bolar edi.

- Rahmet!   

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz