جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ مىرزا باستاعان توپ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيجىڭ قالاسىندا وتكەن الەمدىك ساياسي پارتيالاردىڭ I xالىقارالىق فورۋمىنا بارىپ قايتتى. بۇل ساپار تۋرالى بىرقاتار باسىلىمدار جازدى. اسىرەسە قىتايداعى قازاق ازاماتتارىنىڭ جانايقايى جايلى جازىلعان ءۇشبۋ حاتتى ازات پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ قىتاي باسشىلىعىنا تاپسىرعانى جايلى ايتىلعان. ءبىز بۇل تۋرالى ازات مىرزانىڭ وزىنەن سۇراپ بىلگەندى ءجون كوردىك.

- ازات مىرزا، جاقىندا ءسىز باستاعان «اقجولدىقتار» قىتايعا بارىپ قايتتىڭىزدار. بۇل نە ساپار؟

- قىتاي - ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن كورشىمىز، الەمدەگى ءساتتى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت. ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەسىمىز. قىتايمەن قارىم-قاتىناستار قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەلەدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ سىرتقى ساياسات كونتسەپتسياسى بويىنشا قىتايمەن قارىم-قاتىناستارىمىزدى دامىتۋ – باستى باسىمدىعىمىزدىڭ ءبىرى.

«اق جول» مەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا، مەنىڭ ويىمشا، دۇرىس دامىپ كەلە جاتىر. بىرنەشە جىلدار بويى، پارلامەنتكە كىرگەنىمىزدەن كەيىن بىرنەشە رەت قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حالىقارالىق ءبولىمىنىڭ شاقىرۋىمەن پارتيامىزدىڭ دەلەگاتسيالارى قىتايعا بارىپ كەلدى. جاقىندا وسى جىلدىڭ 11-ءشى جەلتوقسانىندا 20 شاقتى ادامنان قۇرالعان تاعى ءبىر ۇلكەن دەلەگاتسيامىز، (قۇرامىندا «اق جول» دەپۋتاتتارى، كاسىپكەرلەرى بار) قىتايعا جول جۇرەيىن دەپ وتىر. مەن «اق جولمەن» قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى اراسىنداعى وسى قارىم-قاتىناستى لايىقتى دەڭگەيدە، ءتىپتى دوستىق دەڭگەيدە دەپ ايتا الامىن.

- وسىعان دەيىن دە ءسىز قىتاي كاسىپكەرلەرىمەن، قىتاي كومپارتياسىنىڭ كەيبىر باسشىلارىمەن كەزدەسكەن بولاتىنسىز. وتاندىق بيزنەستى قورعاۋ، سەرۆيستىك كومپانيالارعا وتاندىق جۇمىسشىلاردى تارتۋ جونىندە ايتساڭىز...

- قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى حالىقارالىق ءبولىم باسشىلارى جاعىنان «اق جول» پارتياسى كوتەرگەن ماسەلەلەرگە قالاي نازار اۋدارىپ وتىرعانىن بايقاپ وتىرمىز. ولار ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى جەرگە تاستاماي، ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى، باستامالارىمىزدى قولداۋعا تىرىسىپ ءجۇر.

- مىسالى؟

- مىسالى، 3 جىل بۇرىن قىتايعا بارعان كەزدە، ماعان مۇناي سالاسىندا ىستەيتىن قازاقستاندىق سەرۆيستىك كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى كەيبىر قىتايلىق مۇناي كومپانيالارىنىڭ ءبىزدىڭ كومپانيالاردى جۇمىسسىز قالدىرىپ، ءبىزدىڭ جۇمىسشىلارىمىزدى قىسقارتىلۋى تۋرالى وكىنىشپەن ايتتى.

مەن قىتايعا بارعان كەزدە، حالىقارالىق بولىمنەن CNPC جانە SINOPEس كومپانيالارىنىڭ باسشىلىعىمەن كەزدەسۋدى سۇرادىم. ولار مەنىڭ مانىزدى ماسەلە كوتەرىپ وتىرعانىمدى ەسكەرىپ، كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرىپ بەردى. ول كەزدەسۋدە مەن وتكىر ماسەلەلەر كوتەردىم.  ولار وسى ماسەلەنىڭ شەشىمىن قاراستىرامىز دەپ ۋادەسىن بەردى.

بىلتىرعى جىلى بارعانىمىزدا SINOPEس-تەگى حالىقارالىق جوبالارمەن اينالىساتىن ۆيتسە-پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋ بارىسىندا تەندەرگە، جەرگىلىكتى مازمۇنعا بايلانىستى ماسەلەنى كوتەردىم. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىزدەن «ەشبىر تەندەر بوسقا وتپەيدى، بارلىعى جەكە بايلانىس ارقىلى ءوتۋ كەرەك» دەگەن اقپارات الىندى. بۇل اقپاراتتى ۆيتسە-پرەزيدەنت العاشىندا مويىنداماي، «ءبارى جالعان» دەدى. «ءبىز تەكسەرۋ جۇرگىزدىك، بىراق ەشتەڭە دالەلدەنبەدى» دەپ جاۋاپ بەردى. سول كەزدە مەنىڭ قاسىمدا حالىقارالىق ءبولىمنىڭ وكىلى بولدى، سول كىسى قىتاي تىلىندە 5 مينۋت شاماسىندا ۆيتسە-پرەزيدەنتكە قاتتى تۇردە ەسكەرتۋ جاسادى.  سودان ۆيتسە-پرەزيدەنت ءبىزدىڭ كوزىمىزشە كىزارىپ، تەرلەپ كەتتى. ول جەردە قازاقستاندىق 18 ادام بولدى.  وسىدان كەيىن عانا اتالعان كەمشىلىكتىڭ سونىڭ ىشىندە كورپوراتيۆتىك جەمقورلىقتىڭ بار ەكەنىن مويىندادى. «بىزدەرگە وسىنى بەرسەڭىزدەر، بىزدەر ناقتى وسى ماسەلەمەن اينالىسامىز» دەدى.

ياعني، وسىدان مەن كومپارتيانىڭ حالىقارالىق ءبولىمىنىڭ بىزگە دەگەن كوڭىلى، كوزقاراسى دۇرىس ەكەنىن كوردىم.

- ءبىر جىل بۇرىن بولدى دەپ وتىرسىز، جاڭاعى تەندەر وتكىزۋ، جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردى تارتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا العا جىلجۋشىلىق بار ما؟ قازىر وزگەرىس بايقالا ما؟

- ءومىردىڭ زاڭى سولاي: ءبىر ماسەلەنى شەشسەك، ونىڭ ارتىنان باسقا پروبلەمالار شىعادى. ولارعا دا ءوز پىكىرىمىزدى ءبىلدىرىپ وتىرساق، بىرتىندەپ ءوز ناتيجەسىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن. قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ، كاسىپكەرلەردىڭ، جۇمىسشىلاردىڭ قۋعىنى تۋرالى، زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ تۋرالى ماسەلەلەرىن ءبىز بارعان سايىن كوتەرىپ وتىرامىز.

- ازەكە، سوڭعى ساپارلارىڭىز جايىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءبىراز اقپاراتتار جاريالانىپ جاتىر. اسەرەسە، سىرتتان كەلگەن قازاقتاردىڭ قاتتى كۇتىپ وتىرعان جاڭالىعى ءجۇردى. سونىڭ ءمانىن اشىپ، حات كىمگە تاپسىرىلدى، قانداي ماسەلە كوتەرىلدى. سول جونىندە تولىقتاي ايتىپ بەرسەڭىز؟

- بەيجىڭدە دۇنيەجۇزىلىك ساياسي پارتيالار كوسەمدەرىنىڭ فورۋمى ءوتتى. فورۋمعا شىعاتىن كۇنى پارتيا مەن پارلامەنتكە ورالمان ازاماتتار كەلدى. "اق جولدىڭ" وفيسىندە ولارمەن قازبەك يسا، ماجىلىستە - مەن كەزدەستىم. ولاردىڭ ايتۋىنشا قىتايدا تۇرىپ جاتىرعان تۋىستارىمەن بايلانىستارى ءۇزىلىپ كەتتى، كەيبىر اقپارات بويىنشا ولاردى  جەرگىلىكتى  قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەشقانداي سەبەپسىز قاماۋعا العان.

ولار مەنەن بۇل ماسەلەنى قىتايدا كوتەرۋىمدى سۇرادى. مەن «ەگەر قىتاي ازاماتتارى جونىندە اڭگىمە بولسا، ولاردىڭ ۇلتى قازاق بولسىن، قىتاي بولسىن، ورىس بولسىن، ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە ارالاسۋعا قۇقىمىز جوق. سەبەبى كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ قانداستارى ءۇشىن باسقا مەملەكەتتىڭ ىشكى-ساياساتىنا ارالاسقاندى جاقتىرمايدى. مىسالى، بىزدە قانشاما ورىستار، ۋكرايندەر، كورەيلەر ت.ب. ۇلت وكىلدەرى تۇرىپ جاتىر. بىراق ولار قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بولعاننان كەيىن، ءبىز ەشكىمدى دە ىشىمىزدەگى ءوزارا قارىم-قاتىناستارعا ارالاستىرمايمىز، ءوزىمىز رەتتەيمىز. سەبەبى، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ول قىتاي بولسىن، قازاقستان بولسىن، باسقا بولسىن، ءار ەلدىڭ ىشكى ساياساتىن وزىنشە جۇرگىزۋگە قۇقىعى بار».

ال، قازاقستانداعى ازاماتتاردىڭ تۋىستارى تۋرالى اقپارات قانشالىقتى راس،  بۇل كىسىلەر نە ءۇشىن ۇستالدى، قازىرگى جاعدايى قانداي ەكەنىن سۇراي الامىن دەپ ايتتىم. جانە ول كىسىلەردىن قولىنان 112 ادامنىڭ ءتىزىمىن الدىم. بەيجىنگە بارعان كەزدە وتە جوعارى دەڭگەيدەگى جينالىس بولدى، وعان  120 مەملەكەتتىڭ دەلەگاتتارى كەلدى، امەريكادان، ەۆروپادان، ازيادان. سول فورۋم باستالۋىننىڭ الدىندا، كازبەك جارىلقاسىنۇلىمەن ەكەۋمىز قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حالىقارالىق ىستەر دەپارتامەنتى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ء(مينيستردىڭ ورىنباسارى دارەجەسىندەگى) شەن بەيلي xانىممەن سويلەستىك.

ءبىز قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپايمىز، بىراق قازاقستاننىڭ ازاماتتارى اعايىندارى ءۇشىن ۋايىمداپ،  بىزگە «اق جول» پارتياسىنا بۇل ماسەلەمەن كەلگەنىن ايتتىم. ءبىز، حالىقارالىق قۇقىقتاردى بۇزباي، ادامگەرشىلىك، گۋمانيستىك پرينتسيپتەردى ايتتىق. بۇل ادامداردىڭ جاعدايى مەن بولاشاعى قانداي – حابار بەرۋدى سۇرادىق. ال شەن بەيلي حانىم بۇل وقيعا شىڭجان اۋدانىندا بولعان شىعار، سونداعى باسشىلارعا تاپسىرامىن، قويعان سۇراقتارىنىزعا جاۋاپ بەرەدى - دەپ قايتاردى. ءوتىنىشىمىزدى مۇقيات قابىلدادى، بىردەن جوق دەمەي، راسىندا بۇل ماسەلەنى تالدايمىز دەدى.

-  جاۋاپ ءسىزدىڭ اتىڭىزعا كەلۋى مۇمكىن بە؟

- ءيا! ءبىز ءتىزىمدى جازبا تۇردە قول-قول تاپسىردىق. ەندى بۇگىن قىتاي ەلشىلىگى ارقىلى سول تىزىمگە قوسىمشا حات جىبەرە الامىز.

- الاش يدەيالارىن ىشتە عانا ەمەس، سىرتتا دا تاراتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرساق دەپ اڭگىمەلەسىپ ەدىك. وسى جولى الەمدىك مىنبەردەن الاش يدەيالارى تۋرالى ايتتى دەپ ەستىپ جاتىرمىز، سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.

- ءيا. فورۋمدا اعىلشىن تىلىندە بايانداما جاسادىم، سوندا بۇكىل الەمنەن جينالعان بەتكە ۇستار ازاماتتارعا الاش تۋرالى از بولسا دا اقپارات بەرسەم ءجون بولار دەپ شەشتىم.  الاشتى ورتالىق ازيانىڭ ىشىندەگى العاشقى ساياسي پارتيا جانە 20-شى عاسىردىڭ العاشقى  ۇلتتىق اۆتونومياسى رەتىندە كورسەتتىم. جانە دە وتانداستارىمىز بەن قازاقستان دوستارىن الاشتىڭ 100 جىلدىعىمەن دۇنيەجۇزىلىك ساحنادان قۇتتىقتادىم. ءاليحان بوكەيحان تۋرالى دا قىسقاشا ايتتىم.

- جالپى رەسەيدە 1917 جىلعى اۆتونوميالار جونىندە دەرەكتى فيلم دايىندادى. سونىڭ ىشىندە ۋكراينانىن اۆتونوميانى قالاي جاساعىسى كەلگەنى تۋرالى، باسقا مەملەكەتتەر تۋرالى كورسەتىلگەن، گرۋزيندەر تۋرالى بولەك-بولەك توقتالىپ وتكەندە، بىراق الاش تۋرالى بىردە ءبىر دەرەك ايتىلماعان. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى، مۇمكىن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن باسقا تىلدەردە شىعارسا، قالاي قارايسىز؟

- بۇل وتە دۇرىس. الاش كوسەمدەرىنىڭ كوبىسى موسكۆادا، سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعاندار، رەسەيدەگى گوسدۋمانىڭ دەپۋتاتتارى بولعان. ولاردىڭ ءبىراز ەڭبەكتەرى ورىس تىلىندە شىققان. ءورىستىلدى اۋديتوريانى الاشتىڭ ماتەريالدارىمەن كوبىرەك تانىستىرۋىمىز كەرەك دەپ سانايمىن. سوندا ولاردىڭ ساناسى اشىق ادامدارى الاشتان قورقاتىنداي ەشتەڭە جوق ەكەنىن تۇسىنەدى، كاۆكاز، ۋكراينا، پريبالتيكاداعى ۇلتشىلدار، رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ ۇلتشىلدارى – اق وفيتسەرلەرىمەن ساناساتىنداي بولادى.

بىزگە ولاردىڭ قولداعانى ەمەس، مويىنداعانى ماڭىزدى. سەبەبى، بۇل شىندىقتىڭ مويىندالعانى بولار ەدى.

- راحمەت!   

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz