Keler jyly elimizding tәuelsizdik alghanyna jiyrma jyl tolady. Osy uaqyt ishinde Qazaqstannyng ghylymy qanshalyqty damydy? Qanday jetistikterge jettik? Shetelde jýrgen qazaqstandyq ghalymdardy elge qaytaru mýmkin be? El ghalymdary shetelge ketuge nege qúmar?

Juyrda kezekti kezdesuin akademik Asqar Júmadildaevpen ótkizgen «Qazaq jurnalisteri klubynyn» jiynynda osy jәne ózge de kýrdeli mәseleler talqygha týsti.

Asqar Júmadildaev: «Qa­zaq­standa bilim ghana emes, bú­ghan qosa jogharghy bilimning diplomy da devalivasiyagha úshy­ra­dy», - dep mәlimdedi. Belgili matema­tiyk-ghalymnyng pikirin­she, ýkimet­ting búl salada jasap jatqan reformalarynan nәtiy­je shyghyp jatqan joq. Qansha ministr auyssa da, ghylymgha tiyisti dengeyde kónil bólin­beydi. Sol sebepti bolashaghy zor jastardyng deni shetelge ketuge úmtylady. Reforma jasaymyz dep, shetel ýlgisimen «doktor» atauyn «Piy-eych-di» (PNd) etip ózgert­ken­men, bilim men ghylym damyp ketpeydi, atyn auystyrghanmen, zaty sol qalpy qalady. Mate­matikting pikirinshe, kez kelgen salada, onyng ishinde sayasat pen biylik salasynda reformany fiziyk-matematikter jasaytyn kóri­nedi. «Qazaq jurnalisteri kluby­nyn» moderatory Janbolat Ma­maydyn: «Ministr Baqyt­jan Júmaghúlovtyng sheteldegi gha­lym­dardy qaytaru niyeti jýze­ge asuy mýmkin be, olardy elge qa­lay qaytarugha bolady?» - degen saualyna akademiyk-mate­­matik bylay jauap berdi:

Keler jyly elimizding tәuelsizdik alghanyna jiyrma jyl tolady. Osy uaqyt ishinde Qazaqstannyng ghylymy qanshalyqty damydy? Qanday jetistikterge jettik? Shetelde jýrgen qazaqstandyq ghalymdardy elge qaytaru mýmkin be? El ghalymdary shetelge ketuge nege qúmar?

Juyrda kezekti kezdesuin akademik Asqar Júmadildaevpen ótkizgen «Qazaq jurnalisteri klubynyn» jiynynda osy jәne ózge de kýrdeli mәseleler talqygha týsti.

Asqar Júmadildaev: «Qa­zaq­standa bilim ghana emes, bú­ghan qosa jogharghy bilimning diplomy da devalivasiyagha úshy­ra­dy», - dep mәlimdedi. Belgili matema­tiyk-ghalymnyng pikirin­she, ýkimet­ting búl salada jasap jatqan reformalarynan nәtiy­je shyghyp jatqan joq. Qansha ministr auyssa da, ghylymgha tiyisti dengeyde kónil bólin­beydi. Sol sebepti bolashaghy zor jastardyng deni shetelge ketuge úmtylady. Reforma jasaymyz dep, shetel ýlgisimen «doktor» atauyn «Piy-eych-di» (PNd) etip ózgert­ken­men, bilim men ghylym damyp ketpeydi, atyn auystyrghanmen, zaty sol qalpy qalady. Mate­matikting pikirinshe, kez kelgen salada, onyng ishinde sayasat pen biylik salasynda reformany fiziyk-matematikter jasaytyn kóri­nedi. «Qazaq jurnalisteri kluby­nyn» moderatory Janbolat Ma­maydyn: «Ministr Baqyt­jan Júmaghúlovtyng sheteldegi gha­lym­dardy qaytaru niyeti jýze­ge asuy mýmkin be, olardy elge qa­lay qaytarugha bolady?» - degen saualyna akademiyk-mate­­matik bylay jauap berdi:

«Shetelden ghalymdardy sha­qyru dúrys. Ministrlikting búl bastamasyn qúptaymyn. Jal­py, qazaqtyng ghalymdaryn ghana emes, bar iygi jaqsysyn bir jerge jinaghan dúrys dep oi­­laymyn. Biraq múnda aita ke­terlik basty mәsele - ministr shaqyrdy eken dep, olar elge orala qoya ma? Meninshe, búl - basty saual. Mening biluim­she, shetelde qazaq ghalym­dary eki týrli jaghdayda jýredi. Biri - túraqty júmys tauyp, sol jerge ornyghyp alghan­dar. Ekinshileri - uaqytsha granttarmen jýrgender.

• Shynymdy aitsam, tú­raqty júmysy, ýi-jayy, jaghdayy bar ghalymdar elge orala qoymaydy. Sebebi, bizding el olargha dәl sonday jaghday jasap bere almaydy. Eger onday adam tabylyp, kele qalsa, men oghan ýlken tandanys bildirer edim.

Uaqytsha granttarmen jýr­gen­derding kelui әbden mýmkin. «Kór­shining tauyghy - qazday, qa­tyny - qyzday» deydi qazaq, shetel degen de sol siyaqty. Ua­qytsha grant­­tarmen kýneltip jýr­gen­der­ge búl auqat emes. Sebebi, grant uaqyty ayaqtalghan son, kerek­siz dep tapsa, olar seni elderinde bir kýn de ústa­maydy.

Jas kezde tәjiriybe jinau ýshin, sheteldi baghyndyru da qa­jet. Shetelge de keregi - sol or­da búzar jastar. Uniyversiytetterde professorlardyng assiys­tenti etip saylap qoyady. As­siys­tent professor ýshin bar­lyq jú­mysty isteydi. Bas auruy kóp, ja­laqysy az júmys. Biraq bizding qazaqtardyng kóbisi kelise­tin júmys ta - osy. Osyn­day jas ghalymdar elge oraluy mýmkin. Al belgili bir moyyndaugha ie bolyp, professor atanghandar orala qoy­maydy.

• Sebebi, AQSh-ta profes­sor­­dyng toghyz ailyq (búl jyldyq bolyp sanalady) ortasha jalaqysy - jýz myng dollar. Yaghny Amerikada tú­raqty professor bolu - bizde akademik boludan jýz ese artyq degen sóz. Ja­la­­qysy jaghynan da, júmysynyng jenildigi jóninen de.

Mysaly, men akademikpin. Siz Amerikanyng professory bol­sanyz, aptasyna bir ret qana dәris oqisyz. Al men kýn­de sabaq beremin. Qazir sabaq­tan keldim, osy kezdesuden shy­ghyp, qaytadan sabaqqa baramyn. Sebebi olay istemesem kýn kóre almaymyn. Al bizde toghyz ay boyy aptasyna bir ret dәris oqyghanyng ýshin jýz myng dollardy eshkim tóle­meydi. Yaghny ghalymnyng bilimi men biligi baghalanbaydy. Al she­telde ol jalaqygha qosym­sha, eger bir jerde dәris oqiy­tyn túraqty professor bol­san, ýsh jylda bir ret bir jyl­dyq demalys alasyz. Ol uaqyt­ta ghylymdy jetildirip, erkin júmys isteuge mýmkindik bolady. Al bizde tang atqannan kesh batqansha júmys. Oilanugha uaqyt ta, mýmkindik te joq. Osynday jaghdayda: «Ghylymy­myz nege damymaydy?!» - dep, nesine tan­da­nugha bolady.

Amerikanyng intellektu­al­dyq elitasyn jasaqtaytyn Garvard, Penselivaniya syndy on beske juyq qana uniyver­siyteti bar. Onda júmys isteytin ghalym­dargha barlyq jaghday jasalghan. Sonday jerde túraq­ty júmysy bar ghalym elge oralmaydy. Son­dyqtan ózining ghyly­myn damytu ýshin shetelde jýr­gen gha­lym­dargha qarsyly­ghym joq, óitkeni ózimiz olargha jaghday jasay alyp otyrghan joqpyz. Jagh­dayy bar jerde ósip, jetilu­ding nesi aiyp? Qa­zaq qana emes, bý­kil týrki hal­qy maqtan tútatyn Ál-Faraby de úly enbekterin Oty­rarda jaz­baghan. Ilim izdep Bagh­dadqa ketip, sol jerde ghyl­ym­­men shúghyl­dan­ghan. Biraq ol tarihta Oty­rar­dyng qazaghy re­tin­de qaldy ghoy bәribir.

• Búl tústa aitatyn ekinshi mә­sele - Qazaqstangha ghalymdar kerek pe? Mә­se­­len, әlemdegi eng ýlken kosmodrom Qazaqstanda túr. Eng birinshi kosmonavt gharyshqa Qazaqstannan úshqan. Qazaqtan shyqqan eki kosmonavt ne istep jýr qazir? Biri qyzmette. Ekinshisi dalada jylqy baghyp jýr. Oy dese oiy, boy dese boyy bar Toqtar agha­myzgha bir júmys tauyp bere almaghan qazaq biyligi bireudi jarylqaydy degenge senbeymin.

Men joghary jaqtaghylardyng birinen: «Aghamyzgha nege oryn tap­paysyndar?» - dep súragha­nym bar. Sóitsem, «ol kisining minezi ja­man, oppozisioner» eken. On­da túr­ghan ne bar?! Qa­zaqtyng alpamsaday azamatynda ózin­dik pikir men erge tәn ór mi­nez bolsa, onyng nesi aiyp? Mi­nezi bar eken dep, ony dalada qal­dyru kerek pe? Eger kereksiz etip tastaytyn, ele­mey, úmy­typ keter bolsaq, ony nesine gharysh­qa úshyrdyq? Toqtar agha­myz - dýnie jýzinde eng birinshi bolyp, úshyp bara jatqan kemege úshaq qondyrghan adam. Búl ne ýshin qajet boldy, sonda? Jylqy baghu ýshin be?!».

Al jurnalisterdin: «On jyl shetelde jýrip, óziniz nege elge oraldynyz?» degen qarym­ta saualyna ghalym ózin «elge әkelgen saghynysh pen otansýi­gishtik» ekenin aitty: «Men qar­shaday kezimde auyldan Almaty­daghy matematika­lyq mek­tepke oqugha kelgende, keudemnen tughan jerge degen ýlken saghynysh ketpedi. Keyin Mәskeu­de oqyghan on jylda da elge degen saghynysh keudemdi әbden ker­nedi. Meni elge qayta alyp kelgen de - tughan elge degen saghy­nysh».

• Asqar Júmadildaev qazaq ghylymyna tejeu bolyp túrghan eki faktordyng bar ekenin aitady. Onyng biri logikanyng joqtyghy bolsa, ekinshisi - oqu oryndarynda salystyrmaly teoriya boyynsha dәristerding oqytylmauy.

«Men oqu baghdarlamasyna salystyrmaly teoriyany mindet­ti týrde qosar edim. Sebebi, bizde teoriya jýzinde ghalymdar kerek te, praktika jýzinde olar­dyng qajeti joq. Al biylik basyn­daghy «reformator­lardyn» logikasy men isi sәi­kes kelmeydi. Teoriya jýzinde bәri tamasha. Al praktika - nól! Teoriya men prak­tika­nyng arasynda ýlken alshaq­tyq bar. Basty problemamyz da osynda».

Sol siyaqty, Astanada ashyl­ghan «Nazarbaev uniyversiy­tetinin» bolashaghy zor boluyna tilektes ekenin, biraq ashylmay jatyp, ony segiz jýz jyl­dyq tarihy bar Kembridjge tenestiru­ding artyq ekenin aitady. «Jalpy, qanday bolsa da uniyversiy­tetting ashyl­ghany dúrys. Bilim oshaghy­nyn, onyng halyqaralyq dengey­de bilim bergenin men qol­daymyn. Sannan sapa tuyndaydy degen sóz bar. Biraq ol shynymen Oks­ford­tyn, Kembridjding den­gey­inde bola ala ma? Bizdi sol qyz­yq­tyruy kerek. Mening búl mәse­lede kýdigim bar. Maghan oqu ornyn baghala de­se, әueli ýsh faktordy aitar edim. Birinshiden, onda qanday professor sabaq beredi, onyng qanday ghylymy jú­mysy bar? Ekin­shi­den, onyng kitap­hanasy qan­­day? Ýshin­shi­den, onyng stu­denti ghylymy olimpiadada qan­day jetistikke jetti? Osy ýsh para­metrdi aitsa­nyz, men ol oqu ornynyng qanday ekenin aityp bere alamyn».

Al «Alash ainasy» gazetining til­shisi Seyilbek Asanovtyn: «Jas­­tar jekemenshik oqu oryndaryna nege qúmar?» degen saualyna akademikting jauaby qysqa boldy. «Mening biluimshe, jeke­men­­shik uniyversitterding memle­ket­tikten basty aiyrma­shy­ly- ghy - onda bu­ro­­kratiya azdau. Al memle­ket­tikte burokratiya on ese kóp. Bi­lim sapasy jóninen de memle­ket­tik oqu oryndary bәse­kege qabi­lettilik tanyta alyp otyrghan joq. Meninshe, bar mә­sele osynda». «Songhy kezde ghy­lymy ataghy bar adamdar kóbeyip ketti. Biraq búl ghalym kóbeydi degen sóz emes. Faktimen sóile­sek, ame­riy­kalyq matematiyk­terding eng jo­gharghy reytingisine say keletin elimizde bir adam bar. Onyng den­geyi halyqaralyq ólshemmen - 140. Odan keyingi ghalymnyng kór­setkishi - 70. Sosyn otyzdyng tóni­­re­ginde ýsh-tórt adam bar. Al býkil Qazaq­stan boyynsha jalpy sany jiyr­magha juyq ghalym sol tizimge kire­di. Reyting degenimiz ne? Ol, mә­se­len, sizding - jurna­listing ma­qa­­lasyn qansha adam oqygha­ny siyaq­ty baghalau. Yaghny jana­ghy jiyrma matematikting den­geyi bar, qal­ghany týkke jaramaydy degen sóz.

• Al jastargha keler bolsaq, ókinishke qaray, toqsan ýshinshi jyldan beri bizde ýlken ýzilis boldy. Men sol kezderi eng jas doktor atanghan adammyn. Qazir jas doktorlar kóbeydi. Biraq matematikter joq. Men әli kýnge deyin jas ghalym atanyp jýrmin. Ol maghan da, bizding ghylymgha da úyat».

«Jas Qazaq» gazetining til­shisi Fariza Bayeli «bar mәse­le qa­zaq ghalymdarynda izde­nis­ting joq­tyghynda boluy mýmkin» degen oy órbitti. Búghan jauap retin­de Asqar Júmadil­daev ghalym­dardy emes, jýieni syngha algha­nymyz dúrys ekenin aitady.

«Ghalymdargha tas atudyng qajeti joq. Ol shәkirt aldyna ke­lip, bilgenin aitady. Bilme­genin qaydan aitsyn? Onyng qolynda túrghan kóp dýnie joq. Juyrda matematikadan halyq­aralyq oliym­piadada tórtinshi klastyng balalary tórtinshi oryn aldy, segizinshi klastyng balalary da sonday oryndargha ie boldy. Al erten-aq olar joq bolady. Matematikadan olimpiadany grant ýshin jenip alyp, sol grant ar­qyly nan tabu ýshin basqa jenil sa­lagha kete barady. Qazaq­ta «Esekting kýshi adal, eti aram» degen sóz bar. Sol sóz naghyz mate­ma­tikagha arnalghan. Elding bәri jek kóretin ghylym - matematika, balalar qorqatyn ghy­lym - matematika. Al týsine bil­gen adam­gha bizding barlyq ghúmy­ry­myz matematikagha negiz­delgen.

• Tәuelsizdigimizge jiyrma jyl toldy, «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha shetel oqu oryndaryn myndaghan qazaq jastary bitirdi. Biraq solardyng biri eldegi matematika institutyna enbek etuge oralghan joq. Jartysy shetelde qalyp qoydy. Al oral­ghandary shen quyp ketti».

Asqar Júmadildaev elde 20 jyldan beri bilim salasyna jasalyp kele jatqan reforma­lardyng birde-biri nәtiyje ber­megenin aitady: «Mening pikirim­she, reformanyng kókesi - bayaghy kenestik bilim beru jýiesine qay­ta oralu. Ár elding ýlgisin bir alyp, dalaqtap jýrgen reforma­lardan týk shyqpaydy. Ár kelgen jana ministr jana baghdar­lama tyqpalamay, eski, dәstýrli, bas­tal­ghan isti ayaqtaugha tiyis. Son­dyqtan alaókpe bolyp, әrkimdi bir qaytalap, reformalarmen jý­gire bersek, bizding bilim men ghylym eshqashan damymaydy. Ay­talyq, Ál-Farabidyng túsyn­da esh­kim reforma jasamady. Bir­aq әlemdik dengeydegi ghalym­dar boldy ghoy!».

Asqar-akademikting reforma jasau ýshin, biylikke barghysy joq eken. «Biylikte mensiz de adam jetedi. Birinshiden, onda meni shaqyryp jatqan eshkim joq. Ekinshiden, kýtip otyrghan da adam­dy kórmedim. Óitkeni mening óz kәsibim eshkimning kәsibinen kem emes. Mýmkin, bastyq bolmaghan shygharmyn. Biraq bastyq bolu ózgeshe arman dep oilamaymyn.

Men kezinde deputat bolghan adammyn. Qazaqstannyng tәuel­siz­digin qabyl­daghan adamdardyng biri - men. Biraq sayasattyng men ýshin jaralmaghanyn týsin­dim. Sodan keyin ghylymda jýrgen ózi eki-ýsh-aq adam sayasatqa ketip qalsa, ghylymnyng jaghdayy ne bolmaq?! Ángimening bәri sayasatpen sheshilmeydi. Al, negizinde,  reformany jasaytyn - matematikter. Kelimbetov te, Mәsimov te matematiyk.

Ras, matematikterding ishinde úry­lary da bar. Biraq úrlau ýshin de adamnyng basy isteu kerek. Bәrin shashyp tastasan, úrlamaghanda qaytsin?!

• Al, shyndyghyna kelgende, biz ýshin kimning úrlaghany jaqsy - Mashkevichting be, joq Áblyazovting ba? Qazaqqa qaysysy tiyimdirek. Qazir Áblyazovti úry-qary dep qughyndap jiberdi. Al, negizi, ol aqymaq emes, basy isteytin adam.

Bizde óz bilimine emes, kókene iyek artatyn zaman tudy. Al bilimi men ghylymyna iyek artqandar Amerikagha ketip qalyp jatyr. Olardyng búl jýiege kóngisi kelmeydi. Múnda ghylymdaryn damytugha mýmkindik joq».

Asqar Júmadildaev qoghamnyng týrli qarsylyqtaryna úshyrap jýrgen bilimdi baghalaudyng testik jýiesine qatysty da oiymen bólisti.

Onyng aituynsha, búl jýie salystyrmaly týrde әdil baghalaugha mýmkindik beredi. Óz bilimine senimdi adamnyng tútyluy mýmkin emes. Al qazaq joq jerden problema tauyp, enbek etuding ornyna týrli qajetsiz súraqtarmen basyn qatyryp jýr:

«Shynghys han qazaq pa?», «Hanting­tonnyng «Órkeniyetter qaqty­ghysy» bola ma, bolmay ma?» dep basty qatyru qajet emes. Bolsa - bolar, bolmasa - qoyar. Odan da enbek etip, órkeniyetten artta qalmaugha úmtylayyq. Mening ómirlik filosofiyam - osy. Sirinkeni, shansor­ghyshty, teledidardy, kólikti oilap tapqan kim? Shved, japon, nemis! Biraq qazaq emes. Mine, mәsele qayda jatyr!».

Inga

Imanbay

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 45 (82) 15 jeltoqsan  2010 jyl.