اسقار جۇمادىلداەۆ، اكادەميك: توقتار اعا جىلقى باعۋ ءۇشىن عارىشقا ۇشتى ما؟
كەلەر جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل تولادى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ عىلىمى قانشالىقتى دامىدى؟ قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك؟ شەتەلدە جۇرگەن قازاقستاندىق عالىمداردى ەلگە قايتارۋ مۇمكىن بە؟ ەل عالىمدارى شەتەلگە كەتۋگە نەگە قۇمار؟
جۋىردا كەزەكتى كەزدەسۋىن اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆپەن وتكىزگەن «قازاق جۋرناليستەرى كلۋبىنىڭ» جيىنىندا وسى جانە وزگە دە كۇردەلى ماسەلەلەر تالقىعا ءتۇستى.
اسقار جۇمادىلداەۆ: «قازاقستاندا ءبىلىم عانا ەمەس، بۇعان قوسا جوعارعى ءبىلىمنىڭ ديپلومى دا دەۆالۆاتسياعا ۇشىرادى»، - دەپ مالىمدەدى. بەلگىلى ماتەماتيك-عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەتتىڭ بۇل سالادا جاساپ جاتقان رەفورمالارىنان ءناتيجە شىعىپ جاتقان جوق. قانشا مينيستر اۋىسسا دا، عىلىمعا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىنبەيدى. سول سەبەپتى بولاشاعى زور جاستاردىڭ دەنى شەتەلگە كەتۋگە ۇمتىلادى. رەفورما جاسايمىز دەپ، شەتەل ۇلگىسىمەن «دوكتور» اتاۋىن «پي-ەيچ-دي» (Pنd) ەتىپ وزگەرتكەنمەن، ءبىلىم مەن عىلىم دامىپ كەتپەيدى، اتىن اۋىستىرعانمەن، زاتى سول قالپى قالادى. ماتەماتيكتىڭ پىكىرىنشە، كەز كەلگەن سالادا، ونىڭ ىشىندە ساياسات پەن بيلىك سالاسىندا رەفورمانى فيزيك-ماتەماتيكتەر جاسايتىن كورىنەدى. «قازاق جۋرناليستەرى كلۋبىنىڭ» مودەراتورى جانبولات مامايدىڭ: «مينيستر باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ شەتەلدەگى عالىمداردى قايتارۋ نيەتى جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بە، ولاردى ەلگە قالاي قايتارۋعا بولادى؟» - دەگەن ساۋالىنا اكادەميك-ماتەماتيك بىلاي جاۋاپ بەردى:
كەلەر جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل تولادى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ عىلىمى قانشالىقتى دامىدى؟ قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك؟ شەتەلدە جۇرگەن قازاقستاندىق عالىمداردى ەلگە قايتارۋ مۇمكىن بە؟ ەل عالىمدارى شەتەلگە كەتۋگە نەگە قۇمار؟
جۋىردا كەزەكتى كەزدەسۋىن اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆپەن وتكىزگەن «قازاق جۋرناليستەرى كلۋبىنىڭ» جيىنىندا وسى جانە وزگە دە كۇردەلى ماسەلەلەر تالقىعا ءتۇستى.
اسقار جۇمادىلداەۆ: «قازاقستاندا ءبىلىم عانا ەمەس، بۇعان قوسا جوعارعى ءبىلىمنىڭ ديپلومى دا دەۆالۆاتسياعا ۇشىرادى»، - دەپ مالىمدەدى. بەلگىلى ماتەماتيك-عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەتتىڭ بۇل سالادا جاساپ جاتقان رەفورمالارىنان ءناتيجە شىعىپ جاتقان جوق. قانشا مينيستر اۋىسسا دا، عىلىمعا ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىنبەيدى. سول سەبەپتى بولاشاعى زور جاستاردىڭ دەنى شەتەلگە كەتۋگە ۇمتىلادى. رەفورما جاسايمىز دەپ، شەتەل ۇلگىسىمەن «دوكتور» اتاۋىن «پي-ەيچ-دي» (Pنd) ەتىپ وزگەرتكەنمەن، ءبىلىم مەن عىلىم دامىپ كەتپەيدى، اتىن اۋىستىرعانمەن، زاتى سول قالپى قالادى. ماتەماتيكتىڭ پىكىرىنشە، كەز كەلگەن سالادا، ونىڭ ىشىندە ساياسات پەن بيلىك سالاسىندا رەفورمانى فيزيك-ماتەماتيكتەر جاسايتىن كورىنەدى. «قازاق جۋرناليستەرى كلۋبىنىڭ» مودەراتورى جانبولات مامايدىڭ: «مينيستر باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ شەتەلدەگى عالىمداردى قايتارۋ نيەتى جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بە، ولاردى ەلگە قالاي قايتارۋعا بولادى؟» - دەگەن ساۋالىنا اكادەميك-ماتەماتيك بىلاي جاۋاپ بەردى:
«شەتەلدەن عالىمداردى شاقىرۋ دۇرىس. مينيسترلىكتىڭ بۇل باستاماسىن قۇپتايمىن. جالپى، قازاقتىڭ عالىمدارىن عانا ەمەس، بار يگى جاقسىسىن ءبىر جەرگە جيناعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. بىراق مۇندا ايتا كەتەرلىك باستى ماسەلە - مينيستر شاقىردى ەكەن دەپ، ولار ەلگە ورالا قويا ما؟ مەنىڭشە، بۇل - باستى ساۋال. مەنىڭ ءبىلۋىمشە، شەتەلدە قازاق عالىمدارى ەكى ءتۇرلى جاعدايدا جۇرەدى. ءبىرى - تۇراقتى جۇمىس تاۋىپ، سول جەرگە ورنىعىپ العاندار. ەكىنشىلەرى - ۋاقىتشا گرانتتارمەن جۇرگەندەر.
- شىنىمدى ايتسام، تۇراقتى جۇمىسى، ءۇي-جايى، جاعدايى بار عالىمدار ەلگە ورالا قويمايدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەل ولارعا ءدال سونداي جاعداي جاساپ بەرە المايدى. ەگەر ونداي ادام تابىلىپ، كەلە قالسا، مەن وعان ۇلكەن تاڭدانىس بىلدىرەر ەدىم.
ۋاقىتشا گرانتتارمەن ءجۇرگەندەردىڭ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. «كورشىنىڭ تاۋىعى - قازداي، قاتىنى - قىزداي» دەيدى قازاق، شەتەل دەگەن دە سول سياقتى. ۋاقىتشا گرانتتارمەن كۇنەلتىپ ءجۇرگەندەرگە بۇل اۋقات ەمەس. سەبەبى، گرانت ۋاقىتى اياقتالعان سوڭ، كەرەكسىز دەپ تاپسا، ولار سەنى ەلدەرىندە ءبىر كۇن دە ۇستامايدى.
جاس كەزدە تاجىريبە جيناۋ ءۇشىن، شەتەلدى باعىندىرۋ دا قاجەت. شەتەلگە دە كەرەگى - سول وردا بۇزار جاستار. ۋنيۆەرسيتەتتەردە پروفەسسورلاردىڭ اسسيستەنتى ەتىپ سايلاپ قويادى. اسسيستەنت پروفەسسور ءۇشىن بارلىق جۇمىستى ىستەيدى. باس اۋرۋى كوپ، جالاقىسى از جۇمىس. بىراق ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ كوبىسى كەلىسەتىن جۇمىس تا - وسى. وسىنداي جاس عالىمدار ەلگە ورالۋى مۇمكىن. ال بەلگىلى ءبىر مويىنداۋعا يە بولىپ، پروفەسسور اتانعاندار ورالا قويمايدى.
- سەبەبى، اقش-تا پروفەسسوردىڭ توعىز ايلىق (بۇل جىلدىق بولىپ سانالادى) ورتاشا جالاقىسى - ءجۇز مىڭ دوللار. ياعني امەريكادا تۇراقتى پروفەسسور بولۋ - بىزدە اكادەميك بولۋدان ءجۇز ەسە ارتىق دەگەن ءسوز. جالاقىسى جاعىنان دا، جۇمىسىنىڭ جەڭىلدىگى جونىنەن دە.
مىسالى، مەن اكادەميكپىن. ءسىز امەريكانىڭ پروفەسسورى بولساڭىز، اپتاسىنا ءبىر رەت قانا ءدارىس وقيسىز. ال مەن كۇندە ساباق بەرەمىن. قازىر ساباقتان كەلدىم، وسى كەزدەسۋدەن شىعىپ، قايتادان ساباققا بارامىن. سەبەبى ولاي ىستەمەسەم كۇن كورە المايمىن. ال بىزدە توعىز اي بويى اپتاسىنا ءبىر رەت ءدارىس وقىعانىڭ ءۇشىن ءجۇز مىڭ دوللاردى ەشكىم تولەمەيدى. ياعني عالىمنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگى باعالانبايدى. ال شەتەلدە ول جالاقىعا قوسىمشا، ەگەر ءبىر جەردە ءدارىس وقيتىن تۇراقتى پروفەسسور بولساڭ، ءۇش جىلدا ءبىر رەت ءبىر جىلدىق دەمالىس الاسىز. ول ۋاقىتتا عىلىمدى جەتىلدىرىپ، ەركىن جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بولادى. ال بىزدە تاڭ اتقاننان كەش باتقانشا جۇمىس. ويلانۋعا ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە جوق. وسىنداي جاعدايدا: «عىلىمىمىز نەگە دامىمايدى؟!» - دەپ، نەسىنە تاڭدانۋعا بولادى.
امەريكانىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەليتاسىن جاساقتايتىن گارۆارد، پەنسەلۆانيا سىندى ون بەسكە جۋىق قانا ۋنيۆەرسيتەتى بار. وندا جۇمىس ىستەيتىن عالىمدارعا بارلىق جاعداي جاسالعان. سونداي جەردە تۇراقتى جۇمىسى بار عالىم ەلگە ورالمايدى. سوندىقتان ءوزىنىڭ عىلىمىن دامىتۋ ءۇشىن شەتەلدە ءجۇرگەن عالىمدارعا قارسىلىعىم جوق، ويتكەنى ءوزىمىز ولارعا جاعداي جاساي الىپ وتىرعان جوقپىز. جاعدايى بار جەردە ءوسىپ، جەتىلۋدىڭ نەسى ايىپ؟ قازاق قانا ەمەس، ءبۇكىل تۇركى حالقى ماقتان تۇتاتىن ءال-فارابي دە ۇلى ەڭبەكتەرىن وتىراردا جازباعان. ءىلىم ىزدەپ باعدادقا كەتىپ، سول جەردە عىلىممەن شۇعىلدانعان. بىراق ول تاريحتا وتىراردىڭ قازاعى رەتىندە قالدى عوي ءبارىبىر.
- بۇل تۇستا ايتاتىن ەكىنشى ءماسەلە - قازاقستانعا عالىمدار كەرەك پە؟ ءماسەلەن، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كوسمودروم قازاقستاندا تۇر. ەڭ ءبىرىنشى كوسموناۆت عارىشقا قازاقستاننان ۇشقان. قازاقتان شىققان ەكى كوسموناۆت نە ىستەپ ءجۇر قازىر؟ ءبىرى قىزمەتتە. ەكىنشىسى دالادا جىلقى باعىپ ءجۇر. وي دەسە ويى، بوي دەسە بويى بار توقتار اعامىزعا ءبىر جۇمىس تاۋىپ بەرە الماعان قازاق بيلىگى بىرەۋدى جارىلقايدى دەگەنگە سەنبەيمىن.
مەن جوعارى جاقتاعىلاردىڭ بىرىنەن: «اعامىزعا نەگە ورىن تاپپايسىڭدار؟» - دەپ سۇراعانىم بار. سويتسەم، «ول كىسىنىڭ مىنەزى جامان، وپپوزيتسيونەر» ەكەن. وندا تۇرعان نە بار؟! قازاقتىڭ الپامساداي ازاماتىندا ءوزىندىك پىكىر مەن ەرگە ءتان ءور ءمىنەز بولسا، ونىڭ نەسى ايىپ؟ ءمىنەزى بار ەكەن دەپ، ونى دالادا قالدىرۋ كەرەك پە؟ ەگەر كەرەكسىز ەتىپ تاستايتىن، ەلەمەي، ۇمىتىپ كەتەر بولساق، ونى نەسىنە عارىشقا ۇشىردىق؟ توقتار اعامىز - دۇنيە جۇزىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ، ۇشىپ بارا جاتقان كەمەگە ۇشاق قوندىرعان ادام. بۇل نە ءۇشىن قاجەت بولدى، سوندا؟ جىلقى باعۋ ءۇشىن بە؟!».
ال جۋرناليستەردىڭ: «ون جىل شەتەلدە ءجۇرىپ، ءوزىڭىز نەگە ەلگە ورالدىڭىز؟» دەگەن قارىمتا ساۋالىنا عالىم ءوزىن «ەلگە اكەلگەن ساعىنىش پەن ءوتانسۇيگىشتىك» ەكەنىن ايتتى: «مەن قارشاداي كەزىمدە اۋىلدان الماتىداعى ماتەماتيكالىق مەكتەپكە وقۋعا كەلگەندە، كەۋدەمنەن تۋعان جەرگە دەگەن ۇلكەن ساعىنىش كەتپەدى. كەيىن ماسكەۋدە وقىعان ون جىلدا دا ەلگە دەگەن ساعىنىش كەۋدەمدى ابدەن كەرنەدى. مەنى ەلگە قايتا الىپ كەلگەن دە - تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىش».
- اسقار جۇمادىلداەۆ قازاق عىلىمىنا تەجەۋ بولىپ تۇرعان ەكى فاكتوردىڭ بار ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ءبىرى لوگيكانىڭ جوقتىعى بولسا، ەكىنشىسى - وقۋ ورىندارىندا سالىستىرمالى تەوريا بويىنشا دارىستەردىڭ وقىتىلماۋى.
«مەن وقۋ باعدارلاماسىنا سالىستىرمالى تەوريانى مىندەتتى تۇردە قوسار ەدىم. سەبەبى، بىزدە تەوريا جۇزىندە عالىمدار كەرەك تە، پراكتيكا جۇزىندە ولاردىڭ قاجەتى جوق. ال بيلىك باسىنداعى «رەفورماتورلاردىڭ» لوگيكاسى مەن ءىسى ءسايكەس كەلمەيدى. تەوريا جۇزىندە ءبارى تاماشا. ال پراكتيكا - ءنول! تەوريا مەن پراكتيكانىڭ اراسىندا ۇلكەن الشاقتىق بار. باستى پروبلەمامىز دا وسىندا».
سول سياقتى، استانادا اشىلعان «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ» بولاشاعى زور بولۋىنا تىلەكتەس ەكەنىن، بىراق اشىلماي جاتىپ، ونى سەگىز ءجۇز جىلدىق تاريحى بار كەمبريدجگە تەڭەستىرۋدىڭ ارتىق ەكەنىن ايتادى. «جالپى، قانداي بولسا دا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلعانى دۇرىس. ءبىلىم وشاعىنىڭ، ونىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە ءبىلىم بەرگەنىن مەن قولدايمىن. ساننان ساپا تۋىندايدى دەگەن ءسوز بار. بىراق ول شىنىمەن وكسفوردتىڭ، كەمبريدجدىڭ دەڭگەيىندە بولا الا ما؟ ءبىزدى سول قىزىقتىرۋى كەرەك. مەنىڭ بۇل ماسەلەدە كۇدىگىم بار. ماعان وقۋ ورنىن باعالا دەسە، اۋەلى ءۇش فاكتوردى ايتار ەدىم. بىرىنشىدەن، وندا قانداي پروفەسسور ساباق بەرەدى، ونىڭ قانداي عىلىمي جۇمىسى بار؟ ەكىنشىدەن، ونىڭ كىتاپحاناسى قانداي؟ ءۇشىنشىدەن، ونىڭ ستۋدەنتى عىلىمي وليمپيادادا قانداي جەتىستىككە جەتتى؟ وسى ءۇش پارامەتردى ايتساڭىز، مەن ول وقۋ ورنىنىڭ قانداي ەكەنىن ايتىپ بەرە الامىن».
ال «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سەيىلبەك اسانوۆتىڭ: «جاستار جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارىنا نەگە قۇمار؟» دەگەن ساۋالىنا اكادەميكتىڭ جاۋابى قىسقا بولدى. «مەنىڭ بىلۋىمشە، جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتتەردىڭ مەملەكەتتىكتەن باستى ايىرماشىلى- عى - وندا بيۋروكراتيا ازداۋ. ال مەملەكەتتىكتە بيۋروكراتيا ون ەسە كوپ. ءبىلىم ساپاسى جونىنەن دە مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارى باسەكەگە قابىلەتتىلىك تانىتا الىپ وتىرعان جوق. مەنىڭشە، بار ءماسەلە وسىندا». «سوڭعى كەزدە عىلىمي اتاعى بار ادامدار كوبەيىپ كەتتى. بىراق بۇل عالىم كوبەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. فاكتىمەن سويلەسەك، امەريكالىق ماتەماتيكتەردىڭ ەڭ جوعارعى رەيتينگىسىنە ساي كەلەتىن ەلىمىزدە ءبىر ادام بار. ونىڭ دەڭگەيى حالىقارالىق ولشەممەن - 140. ودان كەيىنگى عالىمنىڭ كورسەتكىشى - 70. سوسىن وتىزدىڭ ءتوڭىرەگىندە ءۇش-ءتورت ادام بار. ال بۇكىل قازاقستان بويىنشا جالپى سانى جيىرماعا جۋىق عالىم سول تىزىمگە كىرەدى. رەيتينگ دەگەنىمىز نە؟ ول، ءماسەلەن، ءسىزدىڭ - جۋرناليستىڭ ماقالاسىن قانشا ادام وقىعانى سياقتى باعالاۋ. ياعني جاڭاعى جيىرما ماتەماتيكتىڭ دەڭگەيى بار، قالعانى تۇككە جارامايدى دەگەن ءسوز.
- ال جاستارعا كەلەر بولساق، وكىنىشكە قاراي، توقسان ءۇشىنشى جىلدان بەرى بىزدە ۇلكەن ءۇزىلىس بولدى. مەن سول كەزدەرى ەڭ جاس دوكتور اتانعان اداممىن. قازىر جاس دوكتورلار كوبەيدى. بىراق ماتەماتيكتەر جوق. مەن ءالى كۇنگە دەيىن جاس عالىم اتانىپ ءجۇرمىن. ول ماعان دا، ءبىزدىڭ عىلىمعا دا ۇيات».
«جاس قازاق» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى فاريزا بايەلى «بار ماسەلە قازاق عالىمدارىندا ىزدەنىستىڭ جوقتىعىندا بولۋى مۇمكىن» دەگەن وي ءوربىتتى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە اسقار ءجۇمادىلداەۆ عالىمداردى ەمەس، جۇيەنى سىنعا العانىمىز دۇرىس ەكەنىن ايتادى.
«عالىمدارعا تاس اتۋدىڭ قاجەتى جوق. ول شاكىرت الدىنا كەلىپ، بىلگەنىن ايتادى. بىلمەگەنىن قايدان ايتسىن؟ ونىڭ قولىندا تۇرعان كوپ دۇنيە جوق. جۋىردا ماتەماتيكادان حالىقارالىق وليمپيادادا ءتورتىنشى كلاستىڭ بالالارى ءتورتىنشى ورىن الدى، سەگىزىنشى كلاستىڭ بالالارى دا سونداي ورىندارعا يە بولدى. ال ەرتەڭ-اق ولار جوق بولادى. ماتەماتيكادان وليمپيادانى گرانت ءۇشىن جەڭىپ الىپ، سول گرانت ارقىلى نان تابۋ ءۇشىن باسقا جەڭىل سالاعا كەتە بارادى. قازاقتا «ەسەكتىڭ كۇشى ادال، ەتى ارام» دەگەن ءسوز بار. سول ءسوز ناعىز ماتەماتيكاعا ارنالعان. ەلدىڭ ءبارى جەك كورەتىن عىلىم - ماتەماتيكا، بالالار قورقاتىن عىلىم - ماتەماتيكا. ال تۇسىنە ءبىلگەن ادامعا ءبىزدىڭ بارلىق عۇمىرىمىز ماتەماتيكاعا نەگىزدەلگەن.
- تاۋەلسىزدىگىمىزگە جيىرما جىل تولدى، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەل وقۋ ورىندارىن مىڭداعان قازاق جاستارى ءبىتىردى. بىراق سولاردىڭ ءبىرى ەلدەگى ماتەماتيكا ينستيتۋتىنا ەڭبەك ەتۋگە ورالعان جوق. جارتىسى شەتەلدە قالىپ قويدى. ال ورالعاندارى شەن قۋىپ كەتتى».
اسقار جۇمادىلداەۆ ەلدە 20 جىلدان بەرى ءبىلىم سالاسىنا جاسالىپ كەلە جاتقان رەفورمالاردىڭ بىردە-ءبىرى ناتيجە بەرمەگەنىن ايتادى: «مەنىڭ پىكىرىمشە، رەفورمانىڭ كوكەسى - باياعى كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قايتا ورالۋ. ءار ەلدىڭ ۇلگىسىن ءبىر الىپ، دالاقتاپ جۇرگەن رەفورمالاردان تۇك شىقپايدى. ءار كەلگەن جاڭا مينيستر جاڭا باعدارلاما تىقپالاماي، ەسكى، ءداستۇرلى، باستالعان ءىستى اياقتاۋعا ءتيىس. سوندىقتان الاوكپە بولىپ، اركىمدى ءبىر قايتالاپ، رەفورمالارمەن ءجۇگىرە بەرسەك، ءبىزدىڭ ءبىلىم مەن عىلىم ەشقاشان دامىمايدى. ايتالىق، ءال-فارابيدىڭ تۇسىندا ەشكىم رەفورما جاسامادى. ءبىراق الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار بولدى عوي!».
اسقار-اكادەميكتىڭ رەفورما جاساۋ ءۇشىن، بيلىككە بارعىسى جوق ەكەن. «بيلىكتە مەنسىز دە ادام جەتەدى. بىرىنشىدەن، وندا مەنى شاقىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەكىنشىدەن، كۇتىپ وتىرعان دا ادامدى كورمەدىم. ويتكەنى مەنىڭ ءوز كاسىبىم ەشكىمنىڭ كاسىبىنەن كەم ەمەس. مۇمكىن، باستىق بولماعان شىعارمىن. بىراق باستىق بولۋ وزگەشە ارمان دەپ ويلامايمىن.
مەن كەزىندە دەپۋتات بولعان اداممىن. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قابىلداعان ادامداردىڭ ءبىرى - مەن. بىراق ساياساتتىڭ مەن ءۇشىن جارالماعانىن ءتۇسىندىم. سودان كەيىن عىلىمدا جۇرگەن ءوزى ەكى-ءۇش-اق ادام ساياساتقا كەتىپ قالسا، عىلىمنىڭ جاعدايى نە بولماق؟! اڭگىمەنىڭ ءبارى ساياساتپەن شەشىلمەيدى. ال، نەگىزىندە، رەفورمانى جاسايتىن - ماتەماتيكتەر. كەلىمبەتوۆ تە، ءماسىموۆ تە ماتەماتيك.
راس، ماتەماتيكتەردىڭ ىشىندە ۇرىلارى دا بار. بىراق ۇرلاۋ ءۇشىن دە ادامنىڭ باسى ىستەۋ كەرەك. ءبارىن شاشىپ تاستاساڭ، ۇرلاماعاندا قايتسىن؟!
- ال، شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىز ءۇشىن كىمنىڭ ۇرلاعانى جاقسى - ماشكەۆيچتىڭ بە، جوق ءابليازوۆتىڭ با؟ قازاققا قايسىسى تيىمدىرەك. قازىر ءابليازوۆتى ۇرى-قارى دەپ قۋعىنداپ جىبەردى. ال، نەگىزى، ول اقىماق ەمەس، باسى ىستەيتىن ادام.
بىزدە ءوز بىلىمىڭە ەمەس، كوكەڭە يەك ارتاتىن زامان تۋدى. ال ءبىلىمى مەن عىلىمىنا يەك ارتقاندار امەريكاعا كەتىپ قالىپ جاتىر. ولاردىڭ بۇل جۇيەگە كونگىسى كەلمەيدى. مۇندا عىلىمدارىن دامىتۋعا مۇمكىندىك جوق».
اسقار جۇمادىلداەۆ قوعامنىڭ ءتۇرلى قارسىلىقتارىنا ۇشىراپ جۇرگەن ءبىلىمدى باعالاۋدىڭ تەستىك جۇيەسىنە قاتىستى دا ويىمەن ءبولىستى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇيە سالىستىرمالى تۇردە ءادىل باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءوز بىلىمىنە سەنىمدى ادامنىڭ تۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس. ال قازاق جوق جەردەن پروبلەما تاۋىپ، ەڭبەك ەتۋدىڭ ورنىنا ءتۇرلى قاجەتسىز سۇراقتارمەن باسىن قاتىرىپ ءجۇر:
«شىڭعىس حان قازاق پا؟»، «حانتينگتوننىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» بولا ما، بولماي ما؟» دەپ باستى قاتىرۋ قاجەت ەمەس. بولسا - بولار، بولماسا - قويار. ودان دا ەڭبەك ەتىپ، وركەنيەتتەن ارتتا قالماۋعا ۇمتىلايىق. مەنىڭ ومىرلىك فيلوسوفيام - وسى. سىرىڭكەنى، شاڭسورعىشتى، تەلەديداردى، كولىكتى ويلاپ تاپقان كىم؟ شۆەد، جاپون، نەمىس! بىراق قازاق ەمەس. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر!».
ينگا
يمانباي
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 45 (82) 15 جەلتوقسان 2010 جىل.
