Келер жылы еліміздің тәуелсіздік алғанына жиырма жыл толады. Осы уақыт ішінде Қазақстанның ғылымы қаншалықты дамыды? Қандай жетістіктерге жеттік? Шетелде жүрген қазақстандық ғалымдарды елге қайтару мүмкін бе? Ел ғалымдары шетелге кетуге неге құмар?

Жуырда кезекті кездесуін академик Асқар Жұмаділдаевпен өткізген «Қазақ журналистері клубының» жиынында осы және өзге де күрделі мәселелер талқыға түсті.

Асқар Жұмаділдаев: «Қа­зақ­станда білім ғана емес, бұ­ған қоса жоғарғы білімнің дипломы да девальвацияға ұшы­ра­ды», - деп мәлімдеді. Белгілі матема­тик-ғалымның пікірін­ше, үкімет­тің бұл салада жасап жатқан реформаларынан нәти­же шығып жатқан жоқ. Қанша министр ауысса да, ғылымға тиісті деңгейде көңіл бөлін­бейді. Сол себепті болашағы зор жастардың дені шетелге кетуге ұмтылады. Реформа жасаймыз деп, шетел үлгісімен «доктор» атауын «Пи-ейч-ди» (PНd) етіп өзгерт­кен­мен, білім мен ғылым дамып кетпейді, атын ауыстырғанмен, заты сол қалпы қалады. Мате­матиктің пікірінше, кез келген салада, оның ішінде саясат пен билік саласында реформаны физик-математиктер жасайтын көрі­неді. «Қазақ журналистері клубы­ның» модераторы Жанболат Ма­майдың: «Министр Бақыт­жан Жұмағұловтың шетелдегі ға­лым­дарды қайтару ниеті жүзе­ге асуы мүмкін бе, оларды елге қа­лай қайтаруға болады?» - деген сауалына академик-мате­­матик былай жауап берді:

Келер жылы еліміздің тәуелсіздік алғанына жиырма жыл толады. Осы уақыт ішінде Қазақстанның ғылымы қаншалықты дамыды? Қандай жетістіктерге жеттік? Шетелде жүрген қазақстандық ғалымдарды елге қайтару мүмкін бе? Ел ғалымдары шетелге кетуге неге құмар?

Жуырда кезекті кездесуін академик Асқар Жұмаділдаевпен өткізген «Қазақ журналистері клубының» жиынында осы және өзге де күрделі мәселелер талқыға түсті.

Асқар Жұмаділдаев: «Қа­зақ­станда білім ғана емес, бұ­ған қоса жоғарғы білімнің дипломы да девальвацияға ұшы­ра­ды», - деп мәлімдеді. Белгілі матема­тик-ғалымның пікірін­ше, үкімет­тің бұл салада жасап жатқан реформаларынан нәти­же шығып жатқан жоқ. Қанша министр ауысса да, ғылымға тиісті деңгейде көңіл бөлін­бейді. Сол себепті болашағы зор жастардың дені шетелге кетуге ұмтылады. Реформа жасаймыз деп, шетел үлгісімен «доктор» атауын «Пи-ейч-ди» (PНd) етіп өзгерт­кен­мен, білім мен ғылым дамып кетпейді, атын ауыстырғанмен, заты сол қалпы қалады. Мате­матиктің пікірінше, кез келген салада, оның ішінде саясат пен билік саласында реформаны физик-математиктер жасайтын көрі­неді. «Қазақ журналистері клубы­ның» модераторы Жанболат Ма­майдың: «Министр Бақыт­жан Жұмағұловтың шетелдегі ға­лым­дарды қайтару ниеті жүзе­ге асуы мүмкін бе, оларды елге қа­лай қайтаруға болады?» - деген сауалына академик-мате­­матик былай жауап берді:

«Шетелден ғалымдарды ша­қыру дұрыс. Министрліктің бұл бастамасын құптаймын. Жал­пы, қазақтың ғалымдарын ғана емес, бар игі жақсысын бір жерге жинаған дұрыс деп ой­­лаймын. Бірақ мұнда айта ке­терлік басты мәселе - министр шақырды екен деп, олар елге орала қоя ма? Меніңше, бұл - басты сауал. Менің білуім­ше, шетелде қазақ ғалым­дары екі түрлі жағдайда жүреді. Бірі - тұрақты жұмыс тауып, сол жерге орнығып алған­дар. Екіншілері - уақытша гранттармен жүргендер.

• Шынымды айтсам, тұ­рақты жұмысы, үй-жайы, жағдайы бар ғалымдар елге орала қоймайды. Себебі, біздің ел оларға дәл сондай жағдай жасап бере алмайды. Егер ондай адам табылып, келе қалса, мен оған үлкен таңданыс білдірер едім.

Уақытша гранттармен жүр­ген­дердің келуі әбден мүмкін. «Көр­шінің тауығы - қаздай, қа­тыны - қыздай» дейді қазақ, шетел деген де сол сияқты. Уа­қытша грант­­тармен күнелтіп жүр­ген­дер­ге бұл ауқат емес. Себебі, грант уақыты аяқталған соң, керек­сіз деп тапса, олар сені елдерінде бір күн де ұста­майды.

Жас кезде тәжірибе жинау үшін, шетелді бағындыру да қа­жет. Шетелге де керегі - сол ор­да бұзар жастар. Университеттерде профессорлардың ассис­тенті етіп сайлап қояды. Ас­сис­тент профессор үшін бар­лық жұ­мысты істейді. Бас ауруы көп, жа­лақысы аз жұмыс. Бірақ біздің қазақтардың көбісі келісе­тін жұмыс та - осы. Осын­дай жас ғалымдар елге оралуы мүмкін. Ал белгілі бір мойындауға ие болып, профессор атанғандар орала қой­майды.

• Себебі, АҚШ-та профес­сор­­дың тоғыз айлық (бұл жылдық болып саналады) орташа жалақысы - жүз мың доллар. Яғни Америкада тұ­рақты профессор болу - бізде академик болудан жүз есе артық деген сөз. Жа­ла­­қысы жағынан да, жұмысының жеңілдігі жөнінен де.

Мысалы, мен академикпін. Сіз Американың профессоры бол­саңыз, аптасына бір рет қана дәріс оқисыз. Ал мен күн­де сабақ беремін. Қазір сабақ­тан келдім, осы кездесуден шы­ғып, қайтадан сабаққа барамын. Себебі олай істемесем күн көре алмаймын. Ал бізде тоғыз ай бойы аптасына бір рет дәріс оқығаның үшін жүз мың долларды ешкім төле­мейді. Яғни ғалымның білімі мен білігі бағаланбайды. Ал ше­телде ол жалақыға қосым­ша, егер бір жерде дәріс оқи­тын тұрақты профессор бол­саң, үш жылда бір рет бір жыл­дық демалыс аласыз. Ол уақыт­та ғылымды жетілдіріп, еркін жұмыс істеуге мүмкіндік болады. Ал бізде таң атқаннан кеш батқанша жұмыс. Ойлануға уақыт та, мүмкіндік те жоқ. Осындай жағдайда: «Ғылымы­мыз неге дамымайды?!» - деп, несіне таң­да­нуға болады.

Американың интеллекту­ал­дық элитасын жасақтайтын Гарвард, Пенсельвания сынды он беске жуық қана универ­ситеті бар. Онда жұмыс істейтін ғалым­дарға барлық жағдай жасалған. Сондай жерде тұрақ­ты жұмысы бар ғалым елге оралмайды. Сон­дықтан өзінің ғылы­мын дамыту үшін шетелде жүр­ген ға­лым­дарға қарсылы­ғым жоқ, өйткені өзіміз оларға жағдай жасай алып отырған жоқпыз. Жағ­дайы бар жерде өсіп, жетілу­дің несі айып? Қа­зақ қана емес, бү­кіл түркі хал­қы мақтан тұтатын Әл-Фараби де ұлы еңбектерін Оты­рарда жаз­баған. Ілім іздеп Бағ­дадқа кетіп, сол жерде ғыл­ым­­мен шұғыл­дан­ған. Бірақ ол тарихта Оты­рар­дың қазағы ре­тін­де қалды ғой бәрібір.

• Бұл тұста айтатын екінші мә­селе - Қазақстанға ғалымдар керек пе? Мә­се­­лен, әлемдегі ең үлкен космодром Қазақстанда тұр. Ең бірінші космонавт ғарышқа Қазақстаннан ұшқан. Қазақтан шыққан екі космонавт не істеп жүр қазір? Бірі қызметте. Екіншісі далада жылқы бағып жүр. Ой десе ойы, бой десе бойы бар Тоқтар аға­мызға бір жұмыс тауып бере алмаған қазақ билігі біреуді жарылқайды дегенге сенбеймін.

Мен жоғары жақтағылардың бірінен: «Ағамызға неге орын тап­пайсыңдар?» - деп сұраға­ным бар. Сөйтсем, «ол кісінің мінезі жа­ман, оппозиционер» екен. Он­да тұр­ған не бар?! Қа­зақтың алпамсадай азаматында өзін­дік пікір мен ерге тән өр мі­нез болса, оның несі айып? Мі­незі бар екен деп, оны далада қал­дыру керек пе? Егер керексіз етіп тастайтын, еле­мей, ұмы­тып кетер болсақ, оны несіне ғарыш­қа ұшырдық? Тоқтар аға­мыз - дүние жүзінде ең бірінші болып, ұшып бара жатқан кемеге ұшақ қондырған адам. Бұл не үшін қажет болды, сонда? Жылқы бағу үшін бе?!».

Ал журналистердің: «Он жыл шетелде жүріп, өзіңіз неге елге оралдыңыз?» деген қарым­та сауалына ғалым өзін «елге әкелген сағыныш пен отансүй­гіштік» екенін айтты: «Мен қар­шадай кезімде ауылдан Алматы­дағы математика­лық мек­тепке оқуға келгенде, кеудемнен туған жерге деген үлкен сағыныш кетпеді. Кейін Мәскеу­де оқыған он жылда да елге деген сағыныш кеудемді әбден кер­неді. Мені елге қайта алып келген де - туған елге деген сағы­ныш».

• Асқар Жұмаділдаев қазақ ғылымына тежеу болып тұрған екі фактордың бар екенін айтады. Оның бірі логиканың жоқтығы болса, екіншісі - оқу орындарында салыстырмалы теория бойынша дәрістердің оқытылмауы.

«Мен оқу бағдарламасына салыстырмалы теорияны міндет­ті түрде қосар едім. Себебі, бізде теория жүзінде ғалымдар керек те, практика жүзінде олар­дың қажеті жоқ. Ал билік басын­дағы «реформатор­лардың» логикасы мен ісі сәй­кес келмейді. Теория жүзінде бәрі тамаша. Ал практика - нөл! Теория мен прак­тика­ның арасында үлкен алшақ­тық бар. Басты проблемамыз да осында».

Сол сияқты, Астанада ашыл­ған «Назарбаев универси­тетінің» болашағы зор болуына тілектес екенін, бірақ ашылмай жатып, оны сегіз жүз жыл­дық тарихы бар Кембриджге теңестіру­дің артық екенін айтады. «Жалпы, қандай болса да универси­теттің ашыл­ғаны дұрыс. Білім ошағы­ның, оның халықаралық деңгей­де білім бергенін мен қол­даймын. Саннан сапа туындайды деген сөз бар. Бірақ ол шынымен Окс­форд­тың, Кембридждің дең­гей­інде бола ала ма? Бізді сол қыз­ық­тыруы керек. Менің бұл мәсе­леде күдігім бар. Маған оқу орнын бағала де­се, әуелі үш факторды айтар едім. Біріншіден, онда қандай профессор сабақ береді, оның қандай ғылыми жұ­мысы бар? Екін­ші­ден, оның кітап­ханасы қан­­дай? Үшін­ші­ден, оның сту­денті ғылыми олимпиадада қан­дай жетістікке жетті? Осы үш пара­метрді айтса­ңыз, мен ол оқу орнының қандай екенін айтып бере аламын».

Ал «Алаш айнасы» газетінің тіл­шісі Сейілбек Асановтың: «Жас­­тар жекеменшік оқу орындарына неге құмар?» деген сауалына академиктің жауабы қысқа болды. «Менің білуімше, жеке­мен­­шік университтердің мемле­кет­тіктен басты айырма­шы­лы- ғы - онда бю­ро­­кратия аздау. Ал мемле­кет­тікте бюрократия он есе көп. Бі­лім сапасы жөнінен де мемле­кет­тік оқу орындары бәсе­кеге қабі­леттілік таныта алып отырған жоқ. Меніңше, бар мә­селе осында». «Соңғы кезде ғы­лыми атағы бар адамдар көбейіп кетті. Бірақ бұл ғалым көбейді деген сөз емес. Фактімен сөйле­сек, аме­ри­калық математик­тердің ең жо­ғарғы рейтингісіне сай келетін елімізде бір адам бар. Оның дең­гейі халықаралық өлшеммен - 140. Одан кейінгі ғалымның көр­сеткіші - 70. Сосын отыздың төңі­­ре­гінде үш-төрт адам бар. Ал бүкіл Қазақ­стан бойынша жалпы саны жиыр­маға жуық ғалым сол тізімге кіре­ді. Рейтинг дегеніміз не? Ол, мә­се­лен, сіздің - журна­листің ма­қа­­ласын қанша адам оқыға­ны сияқ­ты бағалау. Яғни жаңа­ғы жиырма математиктің дең­гейі бар, қал­ғаны түкке жарамайды деген сөз.

• Ал жастарға келер болсақ, өкінішке қарай, тоқсан үшінші жылдан бері бізде үлкен үзіліс болды. Мен сол кездері ең жас доктор атанған адаммын. Қазір жас докторлар көбейді. Бірақ математиктер жоқ. Мен әлі күнге дейін жас ғалым атанып жүрмін. Ол маған да, біздің ғылымға да ұят».

«Жас Қазақ» газетінің тіл­шісі Фариза Байелі «бар мәсе­ле қа­зақ ғалымдарында ізде­ніс­тің жоқ­тығында болуы мүмкін» деген ой өрбітті. Бұған жауап ретін­де Асқар Жұмаділ­даев ғалым­дарды емес, жүйені сынға алға­нымыз дұрыс екенін айтады.

«Ғалымдарға тас атудың қажеті жоқ. Ол шәкірт алдына ке­ліп, білгенін айтады. Білме­генін қайдан айтсын? Оның қолында тұрған көп дүние жоқ. Жуырда математикадан халық­аралық олим­пиадада төртінші кластың балалары төртінші орын алды, сегізінші кластың балалары да сондай орындарға ие болды. Ал ертең-ақ олар жоқ болады. Математикадан олимпиаданы грант үшін жеңіп алып, сол грант ар­қылы нан табу үшін басқа жеңіл са­лаға кете барады. Қазақ­та «Есектің күші адал, еті арам» деген сөз бар. Сол сөз нағыз мате­ма­тикаға арналған. Елдің бәрі жек көретін ғылым - математика, балалар қорқатын ғы­лым - математика. Ал түсіне біл­ген адам­ға біздің барлық ғұмы­ры­мыз математикаға негіз­делген.

• Тәуелсіздігімізге жиырма жыл толды, «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетел оқу орындарын мыңдаған қазақ жастары бітірді. Бірақ солардың бірі елдегі математика институтына еңбек етуге оралған жоқ. Жартысы шетелде қалып қойды. Ал орал­ғандары шен қуып кетті».

Асқар Жұмаділдаев елде 20 жылдан бері білім саласына жасалып келе жатқан реформа­лардың бірде-бірі нәтиже бер­мегенін айтады: «Менің пікірім­ше, реформаның көкесі - баяғы кеңестік білім беру жүйесіне қай­та оралу. Әр елдің үлгісін бір алып, далақтап жүрген реформа­лардан түк шықпайды. Әр келген жаңа министр жаңа бағдар­лама тықпаламай, ескі, дәстүрлі, бас­тал­ған істі аяқтауға тиіс. Сон­дықтан алаөкпе болып, әркімді бір қайталап, реформалармен жү­гіре берсек, біздің білім мен ғылым ешқашан дамымайды. Ай­талық, Әл-Фарабидың тұсын­да еш­кім реформа жасамады. Бір­ақ әлемдік деңгейдегі ғалым­дар болды ғой!».

Асқар-академиктің реформа жасау үшін, билікке барғысы жоқ екен. «Билікте менсіз де адам жетеді. Біріншіден, онда мені шақырып жатқан ешкім жоқ. Екіншіден, күтіп отырған да адам­ды көрмедім. Өйткені менің өз кәсібім ешкімнің кәсібінен кем емес. Мүмкін, бастық болмаған шығармын. Бірақ бастық болу өзгеше арман деп ойламаймын.

Мен кезінде депутат болған адаммын. Қазақстанның тәуел­сіз­дігін қабыл­даған адамдардың бірі - мен. Бірақ саясаттың мен үшін жаралмағанын түсін­дім. Содан кейін ғылымда жүрген өзі екі-үш-ақ адам саясатқа кетіп қалса, ғылымның жағдайы не болмақ?! Әңгіменің бәрі саясатпен шешілмейді. Ал, негізінде,  реформаны жасайтын - математиктер. Келімбетов те, Мәсімов те математик.

Рас, математиктердің ішінде ұры­лары да бар. Бірақ ұрлау үшін де адамның басы істеу керек. Бәрін шашып тастасаң, ұрламағанда қайтсін?!

• Ал, шындығына келгенде, біз үшін кімнің ұрлағаны жақсы - Машкевичтің бе, жоқ Әблязовтің ба? Қазаққа қайсысы тиімдірек. Қазір Әблязовті ұры-қары деп қуғындап жіберді. Ал, негізі, ол ақымақ емес, басы істейтін адам.

Бізде өз біліміңе емес, көкеңе иек артатын заман туды. Ал білімі мен ғылымына иек артқандар Америкаға кетіп қалып жатыр. Олардың бұл жүйеге көнгісі келмейді. Мұнда ғылымдарын дамытуға мүмкіндік жоқ».

Асқар Жұмаділдаев қоғамның түрлі қарсылықтарына ұшырап жүрген білімді бағалаудың тестік жүйесіне қатысты да ойымен бөлісті.

Оның айтуынша, бұл жүйе салыстырмалы түрде әділ бағалауға мүмкіндік береді. Өз біліміне сенімді адамның тұтылуы мүмкін емес. Ал қазақ жоқ жерден проблема тауып, еңбек етудің орнына түрлі қажетсіз сұрақтармен басын қатырып жүр:

«Шыңғыс хан қазақ па?», «Хантинг­тонның «Өркениеттер қақты­ғысы» бола ма, болмай ма?» деп басты қатыру қажет емес. Болса - болар, болмаса - қояр. Одан да еңбек етіп, өркениеттен артта қалмауға ұмтылайық. Менің өмірлік философиям - осы. Сіріңкені, шаңсор­ғышты, теледидарды, көлікті ойлап тапқан кім? Швед, жапон, неміс! Бірақ қазақ емес. Міне, мәселе қайда жатыр!».

Инга

Иманбай

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 45 (82) 15 желтоқсан  2010 жыл.