Naymannyng Ergenekti tarmaghyndaghy Kókjarly ruynan shyqqan batyr, qolbasshy Kókjal Baraq Shýrekúly jóninde birshama ghylymy enbekter, kórkem shygharmalar, poema men tolghaular jazylghan edi. Batyr babamyz jónindegi anyzdar atadan balagha miras bolyp saqtalyp, osy kýnge deyin aitylyp keledi. «Eskini esine alsan, eseygenning belgisi» degendey, Baraq babamyzdyng qara shanyraghyndaghy úrpaghy bolghan son, esimdi biler bilmestey ata-әjelerimnin, ýige kelgen atalastarymnyng auzynan batyr turaly kóptegen hikayattardy estip ósken edim.  Endi mine, eseygen shaghymyzda sol әngimelerding birin esime alyp otyrmyn.

Ákemiz marqúm Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Úlan audanynda sovhoz diyrektory bolyp jýrgeninde bir tastyng qasynda otyryp: «Baraq atannyng tasy» dep aitqany, sol tastyng manynda jal-jayany bayyppen kesip bizding auzymyzgha salyp otyrghany ghana emis-emis esimde qalypty. Búl tas Sibe kólderining manyndaghy qalmaqtardyng qamalynyng ýstinde qalghan. Úlan audanyndaghy Sibe kólining manyndaghy jergilikti halyqtyng ýlkenderi búl tas jóninde anyzdyng neshe týrli núsqalaryn aityp jýredi. Tastyng ýlkendigi «Moskvich» kóligindey bolghan degen siyaqty әngimelerdi kóp estushi edik.  Eng bastysy, búl tastyng jongharlardyng qamaly degen Ablaykitting ýstindegi ýlken jartasta qalghany anyq. «Ablaykitting ýstinde» degen son, keybir zertteushiler adasyp, Óskemen qalasyna jatatyn Ablaketka auylynyng ýstindegi tóbeden bir tasty tandap alyp, atap ketkenderi de bolghan. Búl tóbe jonghardyng Abylay tayshysynyng atymen atalghanyn bilmegen kelimsek әkimder osy jerge tu tigip, tóbeni «Abylay shyqqan» dep adasyp, jonghardyng atyn shygharyp ketken edi. Al endi, osy tudyng astynda túrghan tas, әriyne, Baraq babamyz kótergen tas emes. Búl tasty adamdy qoyyp kran da kótere almas.  Babamyzdyng kótergen tasy qazirgi «Tochka» auylynyng qarama-qarsysynda túrghan Ablaykit qamalynyng ýstindegi jartasta qalghanyn kóptegen eskini estigender aityp jýredi. Qamaldyng ór jaghyndaghy jalpaq jartastyng ýstinde túrghan búl tasty bireuding kóterip qoyghany bilinip túr. Búl jerge kran kóligi kele almaydy. Salmaghy shamamen atan týiening salmaghynday bolar búl tas ne aspannan týsti, ne bireuler ony osy jerge әdeyi kóterip әkelip qoydy.

Endi, osy Ablaykit qamalynyng tarihy men búl tastyng anau jerge qalaysha qoyylghany jóninde  aytalyq. Resmy tarihta búl qamaldyng 1654-jyly salynyp, 1671-jyly jongharlardyng ru aralyq qaqtyghystarynda Qaldan Serenning qolymen talqandalyp iyen qalghany aitylady. Áriyne, orys elshisi Fedor Baykovtyng kózinshe Abylay tayshynyng salghan qamaly jónindegi aqparattar kommunistik dәuirde tolyq bolmaghan. Kommunistik iydeologiya búl qamaldy qiratqandardyng anyghynda qazaqtar ekenin halyqtan jasyryp kelgen. Sondyqtan da, keyingi úrpaqtargha búl habar atalarymyzdyng aityp kelgen «Sibe soghysy» tóniregindegi әngimeler arqyly jetken. Jәne, de Sibe soghysynyng basty keyipkeri Kókjal Baraq bolghany talay jerde aitylady. Kókjal Baraq kótergen tas jóninde de osy soghysqa qatysty aitylyp jýr.  Al endi, Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimi Danial Ahmetovtyng tapsyrmasymen búl Ablaykit qamalyna arheologiyalyq júmystar jýrgizilgen son, búl jerde turistik biznesti úiymdastyrugha bet alghandar kommunisterden qalghan derekterdi ghana aldygha tartyp, búl qamaldy Qaldan Serenning órtegenin  ghana aityp jýr. Áriyne, búlar da basqa jaqtan kelgen son, jergilikti halyqtyng tarihyn mýlde bilmeydi, tipti, bayqauymyzsha, bilgileri de kelmeydi. Áyteuir, búl әkim bitkenge oirattyng Abylay tayshysynyng әruaghy riza bolyp jatqany anyq. Orys últynyng ólketanushylary da, keshegi kolonialdyq sayasattan bolghan laqabty ghana aitady.  Tapsyryspen jazghan bolsa kerek, ólketanushy A.Sherbik búl qamaldyng astynda jongharlardan qalghan altyn qazynanyng jasyryn jatuy mýmkin ekenin aitady. Sol bayaghy, qazba júmystaryna bólingen qarjy beker emes degendey.

Tarih fakulitetinde oqyp jýrgenimde Qazaqstan jerindegi Qimaq handyghy dәuirining qorymdaryna  arhelogiyalyq ekspedisiyagha barghanymyzda, elimizdegi barlyq tarihy nysandardyng  Petr birinshinin  zamanynda tonalyp ketkenin Resey arheologtarynan estigen edik. Al endi, Ablaykit qamaly bolsa, osy zamangha deyin san ret tonalghan. Qamaldan alynghan eksponattar qazirgi tanda Parij muzeylerinde túr. Búl jerde qazir kirpishter men qysh taqtayshalardyng synyqtarynan basqa esh nәrse qalghan joq. Búl qamaldyng qazba júmystary ghylymgha da esh janalyq әkelmeydi.  Osylay bolghanda, bizding atalarymyz kiratyp ketken búl atana nәlet jonghardyng búthanasy men qamaly memleket pen halyqqa ne ýshin kerek? Ony nege qaytadan qazyp alyp qalpyna keltirip jatyr? Bizding ruhany janghyrumyz ýshin búl qamaldyng jalghan tarihy kimge kerek?  Mine, jergilikti halyqty osynday súraqtar mazalap jýr. Onyng ýstine, búl ólkening turistik alangha ainalatynyn bilgen jergilikti sholaq belsendiler bolsa kerek, ghalamtorda búl  qamaldy Sibe soghysynda Ablay hannyng tapsyrmasymen teristanbaly Jarylghap batyrdyng qiratqany jóninde  laqab taratyp jibergen eken. Anyghynda, Sibe soghysy óz jayyna, qamalgha shabuyl óz jayyna bolghan. Osynday jaghdaylargha baylanysty qamaldyng tarihynan syr shertudi jón kórdik. Búl qalmaqtyng qamaly, tughan jerin jaularynan azat etu ýshin qan tókken bizding atalarymyzdyng joryq joldarynyng bir kuәsi bolady.

Búl qamal jóninde kitap jazghandardyng biri Baraq batyrdyng Bostan degen úlynan  taraghan úrpaghy, KGB-nyng barlau qyzmetining ardageri, mamandyghy tarihshy bolghan polkovnik Sovet Janbosynov aghamyz bolatyn.  Sovet aghamyz marqúm, Baraq babasynyng joryq joldaryn osy qalmaq qamalynan bastap qyrghyzdaghy «Jayyl qyrghynyna» deyin bayandaghan eken. Qazaqtardyng qamalgha shabuyly 16 jasynan soghysqa kirgen  babamyzdyng 25-30 jastar shamasynda bolghan desedi. Yaghni, búl mangha qazaqtar Búlanty shayqasynan keyin kelgen. (1726 jj).  Olay deuimiz, osy Búlanty shayqasynan keyin jongharlar basyp alghan qazaq jerlerin azat etu kezeni bastalghan edi. Tughan jerin jongharlardan azat etu ýshin aldymen Kókjal Baraq bastaghan qol Kókjal Baraqtyng qarauyl tóbesi atalghan Ayyrtaudyng bókterindegi Satyy batyrdyng búlaghynyng manyndaghy sәuegey ýngirge kelip Qabanbaydy tosady. Baraq batyrdyng qaryndasy Qalampyr anamyz sәuegey ýngirge kirip bal ashyp, qazaqtardyng qamalgha ýstinen týsetinderin aitady. Birer kýnderden keyin Ertisti boylap Qabanbay batyr, Kerey Jәnibek pen Súltan Baraqtar keledi. Ol kezde súltan Baraq - tóre túqymy retinde naymandy qaratyp otyrghan eken. Alay da, Baraq babamyz búl Súltan Baraqty jaqtyrmay, naymannyng tóresi Qabanbay dep súltanmen ústasyp qalady. Búl janjalgha Qabanbay batyrdyng ózi arasha týsedi.  Osydan keyin qazaqtyng qalyng qoly qamaldyng týbine keledi. Qabanbay batyr elshi retinde qamaldyng ishine Kókjal Baraq pen Kerey Jәnibek batyrlardy jiberedi. Olar qamalgha jayau kirip baryp qamaldyng sardarymen kezdesedi. Qan tógilmes ýshin qamaldy óz betterimen tastap, jongharlar jayymen ketetin bolsa, kedergi bolmaytynyn aitady. Sol kezde qorshauda qalghandaryn týsinip, uaqytty sozu ýshin be eken, әiteuir, qamaldyng sardary qulyqqa kóship, búthananyng aldynda jatqan dәu tasty kórsetip bәs tigedi. Eger de, búl tasty qalmaqtyng batyry kóterip anau jartastyn  ýstine  qoysa, onda, qazaqtar soqtyqpay jayyna kete bermek. Eger de, qalmaq kótere almay, qazaqtyng batyry tasty aparsa, onda, qalmaqtar qamaldy bosatyp bermek bolady. Birinshi kezek qalmaqtiki bolyp, ol batyr tastyng astyna kirip kóterip alyp tórt-bes qadam jasap baryp shógip qalady. Mine, osydan keyin Kókjal Baraq babamyz tasty kóterip alyp әlgi jartastyng ýstine qoyady da, bәsti jenip shyghady. Osydan keyin, jongharlar ertesinde qamaldy bosatatyn bolyp tarasady. Alay da, ertesinde jongharlardyng lamasy qamaldyng ýstinen aiqaylap: «Búl qamal emes, búthana, sardardyng qamalgha qatysty kelissóz jýrgizuge biyligi joq, men sendermen bәstesken joqpyn, sondyqtan da, búthanany tastamaymyn, qamaldy bosatpaymyn!» deydi. Osydan keyin ghana qazaqtar qamalgha shabuyl jasap, qaraghaydan basqyshtar jasap alyp, Qalampyr anamyz aitqanday qamaldyng ýstinen týsedi. Taugha qaray qashqan lamany Kókjal Baraq eng biyik jartastyng ýstinen ústap alyp basyn kesip alady. Jonghar lamasynyng óler aldyndaghy shynghyrghany jan týrshiktirgen eken. Qazaqtar búthanany órtese de, «býlingennen býldirgi alma» degendey, budda dinindegi oirattardyng qúdayshyqtaryn almaghan bolsa kerek. Sondyqtan da, keyingi kelgen orys sayahatshylary búl iyen qalghan qamaldyng ishinen  qola qúdayshyqtar men qújattardy tapqan edi. Eger de, búl qamaldy Qaldan Seren qiratyp ketse, onda, qoladan jasalghan budda dinining qúdayshyqtaryn alyp keteri sózsiz.

Búl qamaldy Qaldan Serenning de shapqany tarihy shyndyq, alay da, budda dinindegi lama dәrejesinde bolghan Qaldan Seren qazirgi tarihshylar aitqanday búthanany órtemegen. Ol bar bolghany «Altay knyazi» atanghan Abylay tayshyny qamaldan quyp jibergen. Búthanany qazaqtar «kәpirding ordasy» dep osy shabuyldan keyin órtegen. Al endi, Qaldan Serenning búl qamalgha shabuylynan keyin búl manda naymannyng Kókjarly ruy qonys tepken. Shejire derekteri Kókjarlydaghy Jәrke batyrdyng 1720-jyly tasy qalanghan Óskemen qamalyna shabuyl jasaghanyn aitady. Jәne de, Kókjal Baraq babamyzdyng 1701 jyly osy Sibe kólderining batys jaghyndaghy Shar ózenining boyynda dýniyege kelgeni de, búl ónirding Kókjarly ruyna qarap túrghanyn bildiredi. «Aqtaban shúbyryndygha» deyingi qazaq-qalmaq qaqtyghystary kezinde, shamamen 1710-1711 jyldary Tarbaghatay jaqtan kelgen qalmaqtar Kókjal Baraqtyng әkesi Shýrekting auylyna kenetten shabuyl jasap bolashaq batyrdyng әke-sheshesin óltirip ketedi. Demek, keybir zertteushiler aitqanday, Kókjarly ruy jonghar shapqynshylyghyna deyin Syr boyynda otyrghan joq. Al endi, jogharghy Jarylghap batyrdyng ruy teristanbaly bolsa, 1754-1755-jyldargha deyin Syrdariya, Amudariya, Jiyrentóbe manynda qonystanyp otyrghan bolghan. Teristanbalynyng shaghyn bólikteri osy kýnderde de sol mandy meken etedi. Teristanbalymen egiz qozylarday birge jýrgen  Shýrsheit ruynyng da biraz aghayyndary sol jaqta qalghan. Shejire derekteri Baltalynyng tersitanbalydaghy Aqtana men Aqtoghystyng ýlken aghasy ekenin beker aitpaghan. Búl shejire deregi de teristanbalynyng Syr boyymen baylanysyn aityp túr. Altyn Orda zamanynan keyin naymandardyng qonysy Úlytaudan Esilge deyin edi. Shejire derekteri Jarylghap batyrdyng atasy Kýshikting Shyghay hannyng Týrkistandaghy sarayynda bolghanyn, onyng úly Qojageldining Tәuke hannyng túsynda bas batyr bolyp han qasynda jýrgenin, әkeli-balaly ekeuining de, Týrkistanda jerlengenderin aitady.  Búl derekter de, ol zamanda teristanbaly ruynyn  Syr boyynda jýrgenin aityp túr. Sondyqtan da, Abylay hannyng Sibege teristanbaly Jarylghap batyrdy jiberdi, Jarylghap batyr jonghar qamalyn aldy  degenderi syn kótermeydi.  Abylay han shamamen 1733-jyldary Orta jýzge han bolghan. Búl kezde Qabanbaylardan keyin Ablaykit qamaly qanyrap iyen qalghan. Jәne de, Jarlyghap batyrdyng úrpaqtarynyng tapsyrysymen jyr jazghan tarihshy Sovethan Qalighojiyn, batyrdyng joryq jolyn jyrlaghanda Ablaykit qamalyn atasa da, shabuyldyng eshbir oqighasyn keltire almaghan.  Al endi, Jarlyghap batyrdyng úrpaghy Aldiyar Áubәkirov bolsa, «Jarylghap batyr» jyrynda Ablaykit qamalynyng ýstinen saryjomarttyq Tanash batyrdyng týskenin aitady. Búl sózding jany bar, óitkeni, Tanash batyr ómir boyy Kókjal Baraqqa erip jýrgen jәne de Kókjal Baraq saryjomart, kókjarly, bura rularynyng birikken qosynyna qolbasshy bolghan. Kókjal Baraqtyng kegin qyrghyzdan alghandardyng biri de, osy Tanash batyr edi. Tanash batyrdy jekpe-jekte ózi óltirgen qyrghyzdyng batyrynyng qaryndasy qapyda sadaqpen atyp óltirgen eken.  El auyzynan jinalghan derekterding negizinde Ertis manyndaghy soghysty aitqanda Bәdel Túrsynbayúly aghamyz «Baraq batyr, Abylay» atty dastanynda: «Er Tanash, er Jәnibek, Batyr Baraq, Aqyryp arystanday jaugha shapty» dep jyrlaydy. Er Jәnibek degeni Baraqpen birge qamalgha kirgen kerey Jәnibek Berdәuletúly. Shejire derekteri Jәnibekting әkesi Berdәuletting Qabanbaydyng jezdesi bolghanyn aitady. Kókjal Baraq bolsa, bayjigit-saty Dәuletbay batyrmen birge  Qabanbaydyng týmeninde mynbasy bolyp joryq joldaryn bastaghan. Búl ýsh batyrdyng qalmaq qamalyna birge kelui osydan bolghan. Baraq babamyzdan: «Qyryq jyl Qabanbaydyng qasynda jýrdim» degen sóz qalghan.

Bizdinshe, Qaldan Serenning shabuylynan keyin búl qamal jonghar shapqynshylyghyna, yaghni, 1723-jylgha deyin iyen túrghan. Petr birinshining zamanyndaghy IY.D. Buhgolistyng (1715-1716 jj), jәne de Óskemen qamalynyng irgetasyn qalatqan IY.M.Liharevting (1720) ekspedisiyalary osy iyen qalghan qamaldan qújattardy alyp patshalaryna jóneltken eken. «Aqtaban shúbyryndy» bastalghanda Kókjarly ruy da osy mannan ýdere kóship Jezqazghan  ónirindegi  qazirgi Baraqkólding manyna keledi. Mine, osy kezde jongharlar qamalgha qayta kelgen bolsa kerek. Keybir zertteushilerding Sibe soghysyndaghy qazaqtardyng qamalgha  shabuylyn 1752-55 jyldargha aparyp jýrgenderi jalghan әngime. Qabanbay batyr men Kókjal Baraq 1726 jylghy Búlanty shayqasynan keyin, 1730 jyly Tarbaghatay jerindegi Shorgha soghysyna qatysqan. Mine, osy eki arada, yaghni, 1726-30 jyldarda Qabanbay batyr men Kókjal Baraq qiratyp  ketken búl búthanany orys geodeziysi Vasiliy Shishkov 1735-jyly kórip iyen túrghanyn anyqtaghan edi. Osymen qatar orys sayahatshylary – Stralenberg 1730 jyly, Miller 1750 jyly, Gmelin 1751 jyly búl qamaldyng qirap jatqanyn jazyp ketken. Sibe soghysy bolsa, 1752 jyly bolghan. Bәlkim, Jarylghap batyr búl soghysqa qatysqan da shyghar, alay da, onyng qamaldy aldy degenderi oidan shygharylghan әngime. Ol kezende Kókjal Baraq pen Qabanbaylar qiratyp ketken qalmaq qamaly jongharlargha bekinis bola almaghan. Yaghni, qazaqtar 1726-30 jyldary jongharlardy qyryp, qamaldy qiratyp tastaghannan keyin jongharlar búl qamalgha qayta kelmegen. Al endi, jonghar handyghy joyylghannan keyin, 1770-jyldarghy Pallastyng derekterinde búl qamalda orystardyng atty әsker eskadrony túrghan eken. Osydan biz, búl qamaldy alghashynda jonghardyn, keyin orystardyng otarshyldyq sayasatynyng belgisi dep sanaymyz. Búl qamal salynyp jatqanda orystyng patshasy Aleksey Mihaylovichting elshisi Baykov Abylay tayshygha óz patshasynan kóptegen syilyqtar men Ermaktyng sauytyn әkelip bergen eken. Orystardyng jongharlarmen auyz jalasulary osydan bastalghan edi. Endi, «Aqtaban shúbyryndy» alapatynyng alghy sharttary jóninde birer sóz.

Ispaniyadaghy Madrid uniyversiytetining professory Samat Óteniyazov tarihy derekterding negizinde orys patshasy Petr birinshining aram pighylynyng kesirinen «Aqtaban shúbyryndynyn» bastalghanyn aitady. Yaghni, búl patsha qazaqtar mәselesin týbegeyli sheship tastau ýshin jongharlardy oq qarumen qarulandyryp, zenbirekterdi de berip, aldymen Jayyq boyyndaghy orys-kazaktary men Edil qalmaqtaryn qazaqtargha aidap salady. Sondyqtan da Ábilqayyr han Kishi jýzdi kóterip,  shapqynshylardyng tas-talqandaryn shygharyp toytarys beredi. (1723 j.). Orys tarihshysy IY.V. Erofeeva osy soghysta qalmaqtardyng Lekbey tayshysynyng úlysynan 2 myng týtinin qazaqtar  tútqyngha alyp, maldaryn aidap ketkenderin aitady. Ábilqayyr han Jayyq qalashyghyn qorshaugha alyp, әskerin Edil men Jayyqtyng arasynda ornalastyrghan eken. «Kalmyskiy han Ayke y kazachiy otryady ne znali, kak spastisi ot Abulhaira» dep jazady Samat Óteniyazov. Mine, osy kezende qytay jaqtan jongharlar qazaq jerine shabuyl jasap zor alapat әkeledi. Orystar men Edil qalmaqtarynyn, jәne de, jongharlardyng arasynda kelisim bolghany sózsiz. Osy jóninde «Aqyr Jәnibek» atty kitabynda tarih ghylymdarynyng doktory, manghol elining azamaty Súltan Tәukeyúly da jazady. Shoqan da: «Jongharlar, Edil boyyndaghy qalmaqtar tús-tústan qazaq úlystaryn qyrghyngha úshyratty...» dep jazady. Mine, sondyqtan da, Kishi jýz de, Ábilqayyr da, Orta jýz ben Úly jýzge kómekke kele almay, ózderining  ar jaghyndaghy jaularyna alandap qalady.  Al endi, kommunistik dәuirdegi iydeologtar bolsa, osy jaghdaylardy halyqtan jasyryp, «ol kezende qazaqta birlik bolmaghan» dep, jalanyng bәrin qazaqtyng bay-shonjarlary, biyleri men handaryna jabady. Bir sydyrghy shejireshi, aqyn-jazushy, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, jýzge juyq ghylymi, etnografiyalyq enbekterding avtory Imanghazy Núrahmetúly da, Danial Ahmetovqa jóneltken hatynda: «Alay da, Kenester odaghy kezinde jazylghan әdeby romandarda Qazaqtyng ýsh jýzi birine biri jau bolghan dep dәripteldi. Handar, jauyz, baylar qatygez bolyp suretteldi. Oghan jazushylar aiypty emes, zaman sony talap etti, jazbasqa amal qalghan joq» deydi.

Sonymen, kezinde (1771 j) Edil qalmaqtary qazaq jeri arqyly qytay eline ótip ketpekshi bolghanda qazaqtardyng olardy ayamay qyrghandarynyng sebebi týsinikti boldy. Orys shovinisteri bolsa, osy qyrghyn ýshin qazaqtargha «tonaushy» degen jala japqan. Osymen qatar keybir qazaq zerteushileri de, sonyng ishinde Múhtar Maghauin de bar, búl orystan qashqan Edil qalmaqtaryn «jazyqsyzdargha» jatqyzghan. Kezinde, Abylay han «Shandy joryqta» qazaqtargha tútqyngha týsken qalmaqtardy bosatudy súraghan qytay imperatorynyng hatyna bergen jauabynda: «Jәne de búrynghy kezde qalmaqtar qazaqtargha kóp jaulyq kórsetip, qazaqtardy qyrghan, talap tonaghan. Sondyqtan, qazaqtar búl qalmaqtardy onaylyqpen bermeydi» degen edi. (Omby múraghaty. 1-q, 1-tizbe, 184-is, 235-par). Osydan da, bizder sol zamanda qazaqtyng aldynda jazyqsyz qalmaq ataulynyng  bolmaghanyn týsinemiz. Sondyqtan da, shejire derekteri qazaqtardyng qalmaqtardy Balhash kóli manynda qorshaugha alghanda, olardy  týp-tamyrymen qyryp tastamaqshy bolghandaryn aitady. Osy kezde qalmaqtardyng bir bóligi  bay qazynalaryn jer qoynauyna berip, qazaqtar alansyz otyrghanda qorshaudy búzyp qashyp qútylady. «Shandy joryqty» zertteushiler Kókjal Baraqtyng búl qalmaqtardy Shar ózenining manynda kýtip alyp qyrghanyn aitady. «Qazaq batyrlary» atty toptamada batyrdyng qalmaqqa degen qatygezdigining osy shayqasta  ayqyn bilingenin jazady. «Qalmaqty qoysha qyrghan qoldan qamap, Kelipti Kókjarlydan Kókjal Baraq» degen sózder, babamyzdyng búl oirat-qalmaqtardy osy Ablaykit qamalyna  qamap alyp «qoysha qyrghan» kezindegi de qatygezdigin aitqandary bolsa kerek.

Al endi, qazirgi tanda osy qalmaqtyng qamalyn qayta qalpyna keltirip jatqanymyz beker emes. Kezinde, qazaq handyghyn qúrysqan nayman Qaptaghay batyrgha arnap jazghan shygharmasynda Ghabit Mýsrepov: «Ár el óz erligin kótere aitqanda jengen jauynyng osal emestigin qosa aitady» degen edi.  HÝII ghasyrdaghy jonghar handyghy kýsheyip, qazaq jerin týpkilikti  jaulap alu sayasatyn ústanghan song baryp osy qamaldy Altaydyng ayasyna túrghyzghan edi. Osy jerden elimizdi biylep-tóstep otyrmaqshy bolghan oirat Ablay tayshynyng «Altay knyazi» degen ataghy da, beker bolmaghan. Yaghni, jongharlar Resey imperiyasynan da búryn qazaq jerlerinde (Sibe, Qalba, Semey) qamaldaryn túrghyzghan. Búlardyng artynda alpauyt elderdin  patshalarynyng sayasaty de jatty.  Belgili ghalym S.Klyashtornyy men S. Múqanovtyng jazghan «Qazaqstan. Letopisi trehtysyachiyletiy» atty monografiyasynan bizder sonau týrik qaghanattary zamandarynan qytay elining qazaq-qypshaqtargha basqa elderdi aidap salyp otyrghandaryn anyq týsinemiz. HÝIII ghasyrdyng bas  kezinde de osylay boldy. Mine, osy kezende atalmysh qazaq batyrlary tarihy sahnagha shyghyp jonghardy da, olardyng salghan qamaldaryn da tas-talqan qyldy. Qazirgi Shamalghan jerinde de, shapyrashty Nauryzbay búzghan oirat Jamal hannyng qamaly túrghan edi. Mine, osynday  qalmaq qamalynyng endi kórmege ainaluy, osy bizding batyr babalarymyzdyng jengen jauynyng osal bolmaghanyn keler úrpaqtargha jetkizu maqsatynda bolmaq. Sondyqtan da, oblys әkimi Danial Kenjetayúlynyng búl bastamysyn oryndy dep týsinemiz. Alay da, búl qamal erteng sayahat-seruen nysanyna ainalghanda, qamaldy qiratqan batyr babalarymyz jóninde mindetti týrde aqiqaty aityluy kerek. Al endi, búl qamaldy Qaldan Seren qiratqan degenderi kommunisterden qalghan iydeologiyalyq laqap bolmaq.

Jogharghy Jarlyghap batyrgha keletin bolsaq, onyng batyr bolghanyna esh kýmәnimiz joq. Alay da, Jarylghap batyr qazaq dalasynda orysqa baghynu sayasatyn naqty ústanghan batyrlardyng biri  bolghan son, onyng aty qamaldy qiratushy retinde Kenes dәuirinde әdeyi aitylyp ketken bolsa kerek. Zertteushiler aitqanday, Resey imperiyasynyng bodandaryna kýn kórsetpegen Kókjal Baraq batyrdyng aty Kenes dәuirinde ashyq atalmaghan edi.  Qyryq jyl Qabanbay batyrgha erip jýrgen babamyz orys biyligin Qabanbaymen birge moyyndamaghan. Keyingi zertteushilerding Qabanbay batyrdyng orysqa bergen sertine berik bolghanyn aitqandary jalghan. Kezinde Núraly han Nepluevke jazghan hatynda: «Qazaq elindegi qashqyndardy jәne orys tútqyndaryn bosatyp alu ýshin Orta jýzdegi Qarakesek ruynyng ókili Qazybek biyding balalaryn, tuystaryn; Qarakerey Nayman ruynyng batyry Qabanbaydyng balalaryn, ne bolmasa jaqyndaryn ústap alu qajet» dep jazady. Osy sózderden-aq bizder Qabanbaydyng Resey imperiyasyn moyyndamaghanyn týsnemiz. «Alash» tarihiy-zertteu ortalyghynyng tarihshylary Kókjal Baraq batyrdyng Qabanbaydan qol alyp bir bóligi orysqa, bir bóligi qytaygha baghynghan úrynqaylardy talqandaghany ýshin Resey men Qytay imperiyasynyng nysanasyna ilingenin aitady. Mәselen, Qytay imperatory 1760 jylghy 4 sәuirde ózining әmirlerine mynaday jarlyq beredi: «Abylay hangha baryp, Baraq batyrdy ústap beru kerektigin betke basyp ait. Abylay ústap bermeytin bolsa, qazaqtardyng ishinen Baraqtyng mekenin anyqtap bilip, habaryn ber. Janadan barghan solon myndyghyn ýstinen týsirer bolsaq, Baraq batyrdyng qolgha týseri haq».

Mine, osy derekten bizder, «Alash» tarihiy-zertteu ortalyghynyng ghalymdary aitqanday, Baraq babamyzben Qytay imperatorynyng ózining sanasqanyn úghamyz. Abylay han bolsa, Qytay imperatoryna jauap retinde Baraq batyrgha keshirim berudi súraghan eken.

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz