نايماننىڭ ەرگەنەكتى تارماعىنداعى كوكجارلى رۋىنان شىققان باتىر، قولباسشى كوكجال باراق شۇرەكۇلى جونىندە ءبىرشاما عىلىمي ەڭبەكتەر، كوركەم شىعارمالار، پوەما مەن تولعاۋلار جازىلعان ەدى. باتىر بابامىز جونىندەگى اڭىزدار اتادان بالاعا ميراس بولىپ ساقتالىپ، وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. «ەسكىنى ەسىڭە الساڭ، ەسەيگەننىڭ بەلگىسى» دەگەندەي، باراق بابامىزدىڭ قارا شاڭىراعىنداعى ۇرپاعى بولعان سوڭ، ەسىمدى بىلەر بىلمەستەي اتا-اجەلەرىمنىڭ، ۇيگە كەلگەن اتالاستارىمنىڭ اۋزىنان باتىر تۋرالى كوپتەگەن حيكاياتتاردى ەستىپ وسكەن ەدىم.  ەندى مىنە، ەسەيگەن شاعىمىزدا سول اڭگىمەلەردىڭ ءبىرىن ەسىمە الىپ وتىرمىن.

اكەمىز مارقۇم شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى ۇلان اۋدانىندا سوۆحوز ديرەكتورى بولىپ جۇرگەنىندە ءبىر تاستىڭ قاسىندا وتىرىپ: «باراق اتاڭنىڭ تاسى» دەپ ايتقانى، سول تاستىڭ ماڭىندا جال-جايانى بايىپپەن كەسىپ ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا سالىپ وتىرعانى عانا ەمىس-ەمىس ەسىمدە قالىپتى. بۇل تاس سىبە كولدەرىنىڭ ماڭىنداعى قالماقتاردىڭ قامالىنىڭ ۇستىندە قالعان. ۇلان اۋدانىنداعى سىبە كولىنىڭ ماڭىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلكەندەرى بۇل تاس جونىندە اڭىزدىڭ نەشە ءتۇرلى نۇسقالارىن ايتىپ جۇرەدى. تاستىڭ ۇلكەندىگى «موسكۆيچ» كولىگىندەي بولعان دەگەن سياقتى اڭگىمەلەردى كوپ ەستۋشى ەدىك.  ەڭ باستىسى، بۇل تاستىڭ جوڭعارلاردىڭ قامالى دەگەن ابلايكيتتىڭ ۇستىندەگى ۇلكەن جارتاستا قالعانى انىق. «ابلايكيتتىڭ ۇستىندە» دەگەن سوڭ، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اداسىپ، وسكەمەن قالاسىنا جاتاتىن ابلاكەتكا اۋىلىنىڭ ۇستىندەگى توبەدەن ءبىر تاستى تاڭداپ الىپ، اتاپ كەتكەندەرى دە بولعان. بۇل توبە جوڭعاردىڭ ابىلاي تايشىسىنىڭ اتىمەن اتالعانىن بىلمەگەن كەلىمسەك اكىمدەر وسى جەرگە تۋ تىگىپ، توبەنى «ابىلاي شىققان» دەپ اداسىپ، جوڭعاردىڭ اتىن شىعارىپ كەتكەن ەدى. ال ەندى، وسى تۋدىڭ استىندا تۇرعان تاس، ارينە، باراق بابامىز كوتەرگەن تاس ەمەس. بۇل تاستى ادامدى قويىپ كران دا كوتەرە الماس.  بابامىزدىڭ كوتەرگەن تاسى قازىرگى «توچكا» اۋىلىنىڭ قاراما-قارسىسىندا تۇرعان ابلايكيت قامالىنىڭ ۇستىندەگى جارتاستا قالعانىن كوپتەگەن ەسكىنى ەستىگەندەر ايتىپ جۇرەدى. قامالدىڭ ءور جاعىنداعى جالپاق جارتاستىڭ ۇستىندە تۇرعان بۇل تاستى بىرەۋدىڭ كوتەرىپ قويعانى ءبىلىنىپ تۇر. بۇل جەرگە كران كولىگى كەلە المايدى. سالماعى شامامەن اتان تۇيەنىڭ سالماعىنداي بولار بۇل تاس نە اسپاننان ءتۇستى، نە بىرەۋلەر ونى وسى جەرگە ادەيى كوتەرىپ اكەلىپ قويدى.

ەندى، وسى ابلايكيت قامالىنىڭ تاريحى مەن بۇل تاستىڭ اناۋ جەرگە قالايشا قويىلعانى جونىندە  ايتالىق. رەسمي تاريحتا بۇل قامالدىڭ 1654-جىلى سالىنىپ، 1671-جىلى جوڭعارلاردىڭ رۋ ارالىق قاقتىعىستارىندا قالدان سەرەننىڭ قولىمەن تالقاندالىپ يەن قالعانى ايتىلادى. ارينە، ورىس ەلشىسى فەدور بايكوۆتىڭ كوزىنشە ابىلاي تايشىنىڭ سالعان قامالى جونىندەگى اقپاراتتار كوممۋنيستىك داۋىردە تولىق بولماعان. كوممۋنيستىك يدەولوگيا بۇل قامالدى قيراتقانداردىڭ انىعىندا قازاقتار ەكەنىن حالىقتان جاسىرىپ كەلگەن. سوندىقتان دا، كەيىنگى ۇرپاقتارعا بۇل حابار اتالارىمىزدىڭ ايتىپ كەلگەن «سىبە سوعىسى» توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەر ارقىلى جەتكەن. جانە، دە سىبە سوعىسىنىڭ باستى كەيىپكەرى كوكجال باراق بولعانى تالاي جەردە ايتىلادى. كوكجال باراق كوتەرگەن تاس جونىندە دە وسى سوعىسقا قاتىستى ايتىلىپ ءجۇر.  ال ەندى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن بۇل ابلايكيت قامالىنا ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلگەن سوڭ، بۇل جەردە تۋريستىك بيزنەستى ۇيىمداستىرۋعا بەت العاندار كوممۋنيستەردەن قالعان دەرەكتەردى عانا الدىعا تارتىپ، بۇل قامالدى قالدان سەرەننىڭ ورتەگەنىن  عانا ايتىپ ءجۇر. ارينە، بۇلار دا باسقا جاقتان كەلگەن سوڭ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحىن مۇلدە بىلمەيدى، ءتىپتى، بايقاۋىمىزشا، بىلگىلەرى دە كەلمەيدى. ايتەۋىر، بۇل اكىم بىتكەنگە ويراتتىڭ ابىلاي تايشىسىنىڭ ارۋاعى ريزا بولىپ جاتقانى انىق. ورىس ۇلتىنىڭ ولكەتانۋشىلارى دا، كەشەگى كولونيالدىق ساياساتتان بولعان لاقابتى عانا ايتادى.  تاپسىرىسپەن جازعان بولسا كەرەك، ولكەتانۋشى ا.ششەربيك بۇل قامالدىڭ استىندا جوڭعارلاردان قالعان التىن قازىنانىڭ جاسىرىن جاتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. سول باياعى، قازبا جۇمىستارىنا بولىنگەن قارجى بەكەر ەمەس دەگەندەي.

تاريح فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەنىمدە قازاقستان جەرىندەگى قيماق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ قورىمدارىنا  ارحەلوگيالىق ەكسپەديتسياعا بارعانىمىزدا، ەلىمىزدەگى بارلىق تاريحي نىسانداردىڭ  پەتر ءبىرىنشىنىڭ  زامانىندا تونالىپ كەتكەنىن رەسەي ارحەولوگتارىنان ەستىگەن ەدىك. ال ەندى، ابلايكيت قامالى بولسا، وسى زامانعا دەيىن سان رەت تونالعان. قامالدان الىنعان ەكسپوناتتار قازىرگى تاڭدا پاريج مۋزەيلەرىندە تۇر. بۇل جەردە قازىر كىرپىشتەر مەن قىش تاقتايشالاردىڭ سىنىقتارىنان باسقا ەش نارسە قالعان جوق. بۇل قامالدىڭ قازبا جۇمىستارى عىلىمعا دا ەش جاڭالىق اكەلمەيدى.  وسىلاي بولعاندا، ءبىزدىڭ اتالارىمىز كيراتىپ كەتكەن بۇل اتاڭا نالەت جوڭعاردىڭ بۇتحاناسى مەن قامالى مەملەكەت پەن حالىققا نە ءۇشىن كەرەك؟ ونى نەگە قايتادان قازىپ الىپ قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋمىز ءۇشىن بۇل قامالدىڭ جالعان تاريحى كىمگە كەرەك؟  مىنە، جەرگىلىكتى حالىقتى وسىنداي سۇراقتار مازالاپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ولكەنىڭ تۋريستىك الاڭعا اينالاتىنىن بىلگەن جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر بولسا كەرەك، عالامتوردا بۇل  قامالدى سىبە سوعىسىندا ابلاي حاننىڭ تاپسىرماسىمەن تەرىستاڭبالى جارىلعاپ باتىردىڭ قيراتقانى جونىندە  لاقاب تاراتىپ جىبەرگەن ەكەن. انىعىندا، سىبە سوعىسى ءوز جايىنا، قامالعا شابۋىل ءوز جايىنا بولعان. وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى قامالدىڭ تاريحىنان سىر شەرتۋدى ءجون كوردىك. بۇل قالماقتىڭ قامالى، تۋعان جەرىن جاۋلارىنان ازات ەتۋ ءۇشىن قان توككەن ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ جورىق جولدارىنىڭ ءبىر كۋاسى بولادى.

بۇل قامال جونىندە كىتاپ جازعانداردىڭ ءبىرى باراق باتىردىڭ بوستان دەگەن ۇلىنان  تاراعان ۇرپاعى، كگب-نىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ ارداگەرى، ماماندىعى تاريحشى بولعان پولكوۆنيك سوۆەت جانبوسىنوۆ اعامىز بولاتىن.  سوۆەت اعامىز مارقۇم، باراق باباسىنىڭ جورىق جولدارىن وسى قالماق قامالىنان باستاپ قىرعىزداعى «جايىل قىرعىنىنا» دەيىن بايانداعان ەكەن. قازاقتاردىڭ قامالعا شابۋىلى 16 جاسىنان سوعىسقا كىرگەن  بابامىزدىڭ 25-30 جاستار شاماسىندا بولعان دەسەدى. ياعني، بۇل ماڭعا قازاقتار بۇلانتى شايقاسىنان كەيىن كەلگەن. (1726 جج).  ولاي دەۋىمىز، وسى بۇلانتى شايقاسىنان كەيىن جوڭعارلار باسىپ العان قازاق جەرلەرىن ازات ەتۋ كەزەڭى باستالعان ەدى. تۋعان جەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋ ءۇشىن الدىمەن كوكجال باراق باستاعان قول كوكجال باراقتىڭ قاراۋىل توبەسى اتالعان ايىرتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى ساتىي باتىردىڭ بۇلاعىنىڭ ماڭىنداعى ساۋەگەي ۇڭگىرگە كەلىپ قابانبايدى توسادى. باراق باتىردىڭ قارىنداسى قالامپىر انامىز ساۋەگەي ۇڭگىرگە كىرىپ بال اشىپ، قازاقتاردىڭ قامالعا ۇستىنەن تۇسەتىندەرىن ايتادى. بىرەر كۇندەردەن كەيىن ەرتىستى بويلاپ قابانباي باتىر، كەرەي جانىبەك پەن سۇلتان باراقتار كەلەدى. ول كەزدە سۇلتان باراق - تورە تۇقىمى رەتىندە نايماندى قاراتىپ وتىرعان ەكەن. الاي دا، باراق بابامىز بۇل سۇلتان باراقتى جاقتىرماي، نايماننىڭ تورەسى قابانباي دەپ سۇلتانمەن ۇستاسىپ قالادى. بۇل جانجالعا قابانباي باتىردىڭ ءوزى اراشا تۇسەدى.  وسىدان كەيىن قازاقتىڭ قالىڭ قولى قامالدىڭ تۇبىنە كەلەدى. قابانباي باتىر ەلشى رەتىندە قامالدىڭ ىشىنە كوكجال باراق پەن كەرەي جانىبەك باتىرلاردى جىبەرەدى. ولار قامالعا جاياۋ كىرىپ بارىپ قامالدىڭ ساردارىمەن كەزدەسەدى. قان توگىلمەس ءۇشىن قامالدى ءوز بەتتەرىمەن تاستاپ، جوڭعارلار جايىمەن كەتەتىن بولسا، كەدەرگى بولمايتىنىن ايتادى. سول كەزدە قورشاۋدا قالعاندارىن ءتۇسىنىپ، ۋاقىتتى سوزۋ ءۇشىن بە ەكەن، ايتەۋىر، قامالدىڭ ساردارى قۋلىققا كوشىپ، بۇتحانانىڭ الدىندا جاتقان ءداۋ تاستى كورسەتىپ ءباس تىگەدى. ەگەر دە، بۇل تاستى قالماقتىڭ باتىرى كوتەرىپ اناۋ جارتاستىڭ  ۇستىنە  قويسا، وندا، قازاقتار سوقتىقپاي جايىنا كەتە بەرمەك. ەگەر دە، قالماق كوتەرە الماي، قازاقتىڭ باتىرى تاستى اپارسا، وندا، قالماقتار قامالدى بوساتىپ بەرمەك بولادى. ءبىرىنشى كەزەك قالماقتىكى بولىپ، ول باتىر تاستىڭ استىنا كىرىپ كوتەرىپ الىپ ءتورت-بەس قادام جاساپ بارىپ شوگىپ قالادى. مىنە، وسىدان كەيىن كوكجال باراق بابامىز تاستى كوتەرىپ الىپ الگى جارتاستىڭ ۇستىنە قويادى دا، ءباستى جەڭىپ شىعادى. وسىدان كەيىن، جوڭعارلار ەرتەسىندە قامالدى بوساتاتىن بولىپ تاراسادى. الاي دا، ەرتەسىندە جوڭعارلاردىڭ لاماسى قامالدىڭ ۇستىنەن ايقايلاپ: «بۇل قامال ەمەس، بۇتحانا، سارداردىڭ قامالعا قاتىستى كەلىسسوز جۇرگىزۋگە بيلىگى جوق، مەن سەندەرمەن باستەسكەن جوقپىن، سوندىقتان دا، بۇتحانانى تاستامايمىن، قامالدى بوساتپايمىن!» دەيدى. وسىدان كەيىن عانا قازاقتار قامالعا شابۋىل جاساپ، قاراعايدان باسقىشتار جاساپ الىپ، قالامپىر انامىز ايتقانداي قامالدىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. تاۋعا قاراي قاشقان لامانى كوكجال باراق ەڭ بيىك جارتاستىڭ ۇستىنەن ۇستاپ الىپ باسىن كەسىپ الادى. جوڭعار لاماسىنىڭ ولەر الدىنداعى شىڭعىرعانى جان تۇرشىكتىرگەن ەكەن. قازاقتار بۇتحانانى ورتەسە دە، «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما» دەگەندەي، بۋددا دىنىندەگى ويراتتاردىڭ قۇدايشىقتارىن الماعان بولسا كەرەك. سوندىقتان دا، كەيىنگى كەلگەن ورىس ساياحاتشىلارى بۇل يەن قالعان قامالدىڭ ىشىنەن  قولا قۇدايشىقتار مەن قۇجاتتاردى تاپقان ەدى. ەگەر دە، بۇل قامالدى قالدان سەرەن قيراتىپ كەتسە، وندا، قولادان جاسالعان بۋددا ءدىنىنىڭ قۇدايشىقتارىن الىپ كەتەرى ءسوزسىز.

بۇل قامالدى قالدان سەرەننىڭ دە شاپقانى تاريحي شىندىق، الاي دا، بۋددا دىنىندەگى لاما دارەجەسىندە بولعان قالدان سەرەن قازىرگى تاريحشىلار ايتقانداي بۇتحانانى ورتەمەگەن. ول بار بولعانى «التاي كنيازى» اتانعان ابىلاي تايشىنى قامالدان قۋىپ جىبەرگەن. بۇتحانانى قازاقتار «كاپىردىڭ ورداسى» دەپ وسى شابۋىلدان كەيىن ورتەگەن. ال ەندى، قالدان سەرەننىڭ بۇل قامالعا شابۋىلىنان كەيىن بۇل ماڭدا نايماننىڭ كوكجارلى رۋى قونىس تەپكەن. شەجىرە دەرەكتەرى كوكجارلىداعى جاركە باتىردىڭ 1720-جىلى تاسى قالانعان وسكەمەن قامالىنا شابۋىل جاساعانىن ايتادى. جانە دە، كوكجال باراق بابامىزدىڭ 1701 جىلى وسى سىبە كولدەرىنىڭ باتىس جاعىنداعى شار وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەنى دە، بۇل ءوڭىردىڭ كوكجارلى رۋىنا قاراپ تۇرعانىن بىلدىرەدى. «اقتابان شۇبىرىندىعا» دەيىنگى قازاق-قالماق قاقتىعىستارى كەزىندە، شامامەن 1710-1711 جىلدارى تارباعاتاي جاقتان كەلگەن قالماقتار كوكجال باراقتىڭ اكەسى شۇرەكتىڭ اۋىلىنا كەنەتتەن شابۋىل جاساپ بولاشاق باتىردىڭ اكە-شەشەسىن ءولتىرىپ كەتەدى. دەمەك، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي، كوكجارلى رۋى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا دەيىن سىر بويىندا وتىرعان جوق. ال ەندى، جوعارعى جارىلعاپ باتىردىڭ رۋى تەرىستاڭبالى بولسا، 1754-1755-جىلدارعا دەيىن سىرداريا، امۋداريا، جيرەنتوبە ماڭىندا قونىستانىپ وتىرعان بولعان. تەرىستاڭبالىنىڭ شاعىن بولىكتەرى وسى كۇندەردە دە سول ماڭدى مەكەن ەتەدى. تەرىستاڭبالىمەن ەگىز قوزىلارداي بىرگە جۇرگەن  شۇرشەيت رۋىنىڭ دا ءبىراز اعايىندارى سول جاقتا قالعان. شەجىرە دەرەكتەرى بالتالىنىڭ تەرسىتاڭبالىداعى اقتانا مەن اقتوعىستىڭ ۇلكەن اعاسى ەكەنىن بەكەر ايتپاعان. بۇل شەجىرە دەرەگى دە تەرىستاڭبالىنىڭ سىر بويىمەن بايلانىسىن ايتىپ تۇر. التىن وردا زامانىنان كەيىن نايمانداردىڭ قونىسى ۇلىتاۋدان ەسىلگە دەيىن ەدى. شەجىرە دەرەكتەرى جارىلعاپ باتىردىڭ اتاسى كۇشىكتىڭ شىعاي حاننىڭ تۇركىستانداعى سارايىندا بولعانىن، ونىڭ ۇلى قوجاگەلدىنىڭ تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا باس باتىر بولىپ حان قاسىندا جۇرگەنىن، اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ دە، تۇركىستاندا جەرلەنگەندەرىن ايتادى.  بۇل دەرەكتەر دە، ول زاماندا تەرىستاڭبالى رۋىنىڭ  سىر بويىندا جۇرگەنىن ايتىپ تۇر. سوندىقتان دا، ابىلاي حاننىڭ سىبەگە تەرىستاڭبالى جارىلعاپ باتىردى جىبەردى، جارىلعاپ باتىر جوڭعار قامالىن الدى  دەگەندەرى سىن كوتەرمەيدى.  ابىلاي حان شامامەن 1733-جىلدارى ورتا جۇزگە حان بولعان. بۇل كەزدە قابانبايلاردان كەيىن ابلايكيت قامالى قاڭىراپ يەن قالعان. جانە دە، جارلىعاپ باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاپسىرىسىمەن جىر جازعان تاريحشى سوۆەتحان قاليعوجين، باتىردىڭ جورىق جولىن جىرلاعاندا ابلايكيت قامالىن اتاسا دا، شابۋىلدىڭ ەشبىر وقيعاسىن كەلتىرە الماعان.  ال ەندى، جارلىعاپ باتىردىڭ ۇرپاعى الديار اۋباكىروۆ بولسا، «جارىلعاپ باتىر» جىرىندا ابلايكيت قامالىنىڭ ۇستىنەن سارىجومارتتىق تاناش باتىردىڭ تۇسكەنىن ايتادى. بۇل ءسوزدىڭ جانى بار، ويتكەنى، تاناش باتىر ءومىر بويى كوكجال باراققا ەرىپ جۇرگەن جانە دە كوكجال باراق سارىجومارت، كوكجارلى، بۋرا رۋلارىنىڭ بىرىككەن قوسىنىنا قولباسشى بولعان. كوكجال باراقتىڭ كەگىن قىرعىزدان العانداردىڭ ءبىرى دە، وسى تاناش باتىر ەدى. تاناش باتىردى جەكپە-جەكتە ءوزى ولتىرگەن قىرعىزدىڭ باتىرىنىڭ قارىنداسى قاپىدا ساداقپەن اتىپ ولتىرگەن ەكەن.  ەل اۋىزىنان جينالعان دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ەرتىس ماڭىنداعى سوعىستى ايتقاندا بادەل تۇرسىنبايۇلى اعامىز «باراق باتىر، ابىلاي» اتتى داستانىندا: «ەر تاناش، ەر جانىبەك، باتىر باراق، اقىرىپ ارىستانداي جاۋعا شاپتى» دەپ جىرلايدى. ەر جانىبەك دەگەنى باراقپەن بىرگە قامالعا كىرگەن كەرەي جانىبەك بەرداۋلەتۇلى. شەجىرە دەرەكتەرى جانىبەكتىڭ اكەسى بەرداۋلەتتىڭ قابانبايدىڭ جەزدەسى بولعانىن ايتادى. كوكجال باراق بولسا، بايجىگىت-ساتى داۋلەتباي باتىرمەن بىرگە  قابانبايدىڭ تۇمەنىندە مىڭباسى بولىپ جورىق جولدارىن باستاعان. بۇل ءۇش باتىردىڭ قالماق قامالىنا بىرگە كەلۋى وسىدان بولعان. باراق بابامىزدان: «قىرىق جىل قابانبايدىڭ قاسىندا ءجۇردىم» دەگەن ءسوز قالعان.

بىزدىڭشە، قالدان سەرەننىڭ شابۋىلىنان كەيىن بۇل قامال جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا، ياعني، 1723-جىلعا دەيىن يەن تۇرعان. پەتر ءبىرىنشىنىڭ زامانىنداعى ي.د. بۋحگولتستىڭ (1715-1716 جج), جانە دە وسكەمەن قامالىنىڭ ىرگەتاسىن قالاتقان ي.م.ليحارەۆتىڭ (1720) ەكسپەديتسيالارى وسى يەن قالعان قامالدان قۇجاتتاردى الىپ پاتشالارىنا جونەلتكەن ەكەن. «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا كوكجارلى رۋى دا وسى ماڭنان ۇدەرە كوشىپ جەزقازعان  وڭىرىندەگى  قازىرگى باراقكولدىڭ ماڭىنا كەلەدى. مىنە، وسى كەزدە جوڭعارلار قامالعا قايتا كەلگەن بولسا كەرەك. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ سىبە سوعىسىنداعى قازاقتاردىڭ قامالعا  شابۋىلىن 1752-55 جىلدارعا اپارىپ جۇرگەندەرى جالعان اڭگىمە. قابانباي باتىر مەن كوكجال باراق 1726 جىلعى بۇلانتى شايقاسىنان كەيىن، 1730 جىلى تارباعاتاي جەرىندەگى شورعا سوعىسىنا قاتىسقان. مىنە، وسى ەكى ارادا، ياعني، 1726-30 جىلداردا قابانباي باتىر مەن كوكجال باراق قيراتىپ  كەتكەن بۇل بۇتحانانى ورىس گەودەزيسى ۆاسيلي شيشكوۆ 1735-جىلى كورىپ يەن تۇرعانىن انىقتاعان ەدى. وسىمەن قاتار ورىس ساياحاتشىلارى – سترالەنبەرگ 1730 جىلى، ميللەر 1750 جىلى، گمەلين 1751 جىلى بۇل قامالدىڭ قيراپ جاتقانىن جازىپ كەتكەن. سىبە سوعىسى بولسا، 1752 جىلى بولعان. بالكىم، جارىلعاپ باتىر بۇل سوعىسقا قاتىسقان دا شىعار، الاي دا، ونىڭ قامالدى الدى دەگەندەرى ويدان شىعارىلعان اڭگىمە. ول كەزەڭدە كوكجال باراق پەن قابانبايلار قيراتىپ كەتكەن قالماق قامالى جوڭعارلارعا بەكىنىس بولا الماعان. ياعني، قازاقتار 1726-30 جىلدارى جوڭعارلاردى قىرىپ، قامالدى قيراتىپ تاستاعاننان كەيىن جوڭعارلار بۇل قامالعا قايتا كەلمەگەن. ال ەندى، جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن، 1770-جىلدارعى پاللاستىڭ دەرەكتەرىندە بۇل قامالدا ورىستاردىڭ اتتى اسكەر ەسكادرونى تۇرعان ەكەن. وسىدان ءبىز، بۇل قامالدى العاشىندا جوڭعاردىڭ، كەيىن ورىستاردىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ بەلگىسى دەپ سانايمىز. بۇل قامال سالىنىپ جاتقاندا ورىستىڭ پاتشاسى الەكسەي ءميحايلوۆيچتىڭ ەلشىسى بايكوۆ ابىلاي تايشىعا ءوز پاتشاسىنان كوپتەگەن سىيلىقتار مەن ەرماكتىڭ ساۋىتىن اكەلىپ بەرگەن ەكەن. ورىستاردىڭ جوڭعارلارمەن اۋىز جالاسۋلارى وسىدان باستالعان ەدى. ەندى، «اقتابان شۇبىرىندى» الاپاتىنىڭ العى شارتتارى جونىندە بىرەر ءسوز.

يسپانياداعى مادريد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سامات وتەنيازوۆ تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ورىس پاتشاسى پەتر ءبىرىنشىنىڭ ارام پيعىلىنىڭ كەسىرىنەن «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» باستالعانىن ايتادى. ياعني، بۇل پاتشا قازاقتار ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ تاستاۋ ءۇشىن جوڭعارلاردى وق قارۋمەن قارۋلاندىرىپ، زەڭبىرەكتەردى دە بەرىپ، الدىمەن جايىق بويىنداعى ورىس-كازاكتارى مەن ەدىل قالماقتارىن قازاقتارعا ايداپ سالادى. سوندىقتان دا ابىلقايىر حان كىشى ءجۇزدى كوتەرىپ،  شاپقىنشىلاردىڭ تاس-تالقاندارىن شىعارىپ تويتارىس بەرەدى. (1723 ج.). ورىس تاريحشىسى ي.ۆ. ەروفەەۆا وسى سوعىستا قالماقتاردىڭ لەكبەي تايشىسىنىڭ ۇلىسىنان 2 مىڭ ءتۇتىنىن قازاقتار  تۇتقىنعا الىپ، مالدارىن ايداپ كەتكەندەرىن ايتادى. ابىلقايىر حان جايىق قالاشىعىن قورشاۋعا الىپ، اسكەرىن ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىندا ورنالاستىرعان ەكەن. «كالمىتسكي حان ايۋكە ي كازاچي وتريادى نە زنالي، كاك سپاستيس وت ابۋلحايرا» دەپ جازادى سامات وتەنيازوۆ. مىنە، وسى كەزەڭدە قىتاي جاقتان جوڭعارلار قازاق جەرىنە شابۋىل جاساپ زور الاپات اكەلەدى. ورىستار مەن ەدىل قالماقتارىنىڭ، جانە دە، جوڭعارلاردىڭ اراسىندا كەلىسىم بولعانى ءسوزسىز. وسى جونىندە «اقىر جانىبەك» اتتى كىتابىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ماڭعول ەلىنىڭ ازاماتى سۇلتان تاۋكەيۇلى دا جازادى. شوقان دا: «جوڭعارلار، ەدىل بويىنداعى قالماقتار تۇس-تۇستان قازاق ۇلىستارىن قىرعىنعا ۇشىراتتى...» دەپ جازادى. مىنە، سوندىقتان دا، كىشى ءجۇز دە، ابىلقايىر دا، ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزگە كومەككە كەلە الماي، وزدەرىنىڭ  ار جاعىنداعى جاۋلارىنا الاڭداپ قالادى.  ال ەندى، كوممۋنيستىك داۋىردەگى يدەولوگتار بولسا، وسى جاعدايلاردى حالىقتان جاسىرىپ، «ول كەزەڭدە قازاقتا بىرلىك بولماعان» دەپ، جالانىڭ ءبارىن قازاقتىڭ باي-شونجارلارى، بيلەرى مەن حاندارىنا جابادى. ءبىر سىدىرعى شەجىرەشى، اقىن-جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جۇزگە جۋىق عىلىمي، ەتنوگرافيالىق ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى يمانعازى نۇراحمەتۇلى دا، دانيال احمەتوۆقا جونەلتكەن حاتىندا: «الاي دا، كەڭەستەر وداعى كەزىندە جازىلعان ادەبي رومانداردا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى بىرىنە ءبىرى جاۋ بولعان دەپ دارىپتەلدى. حاندار، جاۋىز، بايلار قاتىگەز بولىپ سۋرەتتەلدى. وعان جازۋشىلار ايىپتى ەمەس، زامان سونى تالاپ ەتتى، جازباسقا امال قالعان جوق» دەيدى.

سونىمەن، كەزىندە (1771 ج) ەدىل قالماقتارى قازاق جەرى ارقىلى قىتاي ەلىنە ءوتىپ كەتپەكشى بولعاندا قازاقتاردىڭ ولاردى اياماي قىرعاندارىنىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى بولدى. ورىس شوۆينيستەرى بولسا، وسى قىرعىن ءۇشىن قازاقتارعا «توناۋشى» دەگەن جالا جاپقان. وسىمەن قاتار كەيبىر قازاق زەرتەۋشىلەرى دە، سونىڭ ىشىندە مۇحتار ماعاۋين دە بار، بۇل ورىستان قاشقان ەدىل قالماقتارىن «جازىقسىزدارعا» جاتقىزعان. كەزىندە، ابىلاي حان «شاڭدى جورىقتا» قازاقتارعا تۇتقىنعا تۇسكەن قالماقتاردى بوساتۋدى سۇراعان قىتاي يمپەراتورىنىڭ حاتىنا بەرگەن جاۋابىندا: «جانە دە بۇرىنعى كەزدە قالماقتار قازاقتارعا كوپ جاۋلىق كورسەتىپ، قازاقتاردى قىرعان، تالاپ توناعان. سوندىقتان، قازاقتار بۇل قالماقتاردى وڭايلىقپەن بەرمەيدى» دەگەن ەدى. (ومبى مۇراعاتى. 1-ق، 1-تىزبە، 184-ءىس، 235-پار). وسىدان دا، بىزدەر سول زاماندا قازاقتىڭ الدىندا جازىقسىز قالماق اتاۋلىنىڭ  بولماعانىن تۇسىنەمىز. سوندىقتان دا، شەجىرە دەرەكتەرى قازاقتاردىڭ قالماقتاردى بالحاش كولى ماڭىندا قورشاۋعا العاندا، ولاردى  ءتۇپ-تامىرىمەن قىرىپ تاستاماقشى بولعاندارىن ايتادى. وسى كەزدە قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگى  باي قازىنالارىن جەر قويناۋىنا بەرىپ، قازاقتار الاڭسىز وتىرعاندا قورشاۋدى بۇزىپ قاشىپ قۇتىلادى. «شاڭدى جورىقتى» زەرتتەۋشىلەر كوكجال باراقتىڭ بۇل قالماقتاردى شار وزەنىنىڭ ماڭىندا كۇتىپ الىپ قىرعانىن ايتادى. «قازاق باتىرلارى» اتتى توپتامادا باتىردىڭ قالماققا دەگەن قاتىگەزدىگىنىڭ وسى شايقاستا  ايقىن بىلىنگەنىن جازادى. «قالماقتى قويشا قىرعان قولدان قاماپ، كەلىپتى كوكجارلىدان كوكجال باراق» دەگەن سوزدەر، بابامىزدىڭ بۇل ويرات-قالماقتاردى وسى ابلايكيت قامالىنا  قاماپ الىپ «قويشا قىرعان» كەزىندەگى دە قاتىگەزدىگىن ايتقاندارى بولسا كەرەك.

ال ەندى، قازىرگى تاڭدا وسى قالماقتىڭ قامالىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ جاتقانىمىز بەكەر ەمەس. كەزىندە، قازاق حاندىعىن قۇرىسقان نايمان قاپتاعاي باتىرعا ارناپ جازعان شىعارماسىندا عابيت مۇسرەپوۆ: «ءار ەل ءوز ەرلىگىن كوتەرە ايتقاندا جەڭگەن جاۋىنىڭ وسال ەمەستىگىن قوسا ايتادى» دەگەن ەدى.  حۇىى عاسىرداعى جوڭعار حاندىعى كۇشەيىپ، قازاق جەرىن تۇپكىلىكتى  جاۋلاپ الۋ ساياساتىن ۇستانعان سوڭ بارىپ وسى قامالدى التايدىڭ اياسىنا تۇرعىزعان ەدى. وسى جەردەن ەلىمىزدى بيلەپ-توستەپ وتىرماقشى بولعان ويرات ابلاي تايشىنىڭ «التاي كنيازى» دەگەن اتاعى دا، بەكەر بولماعان. ياعني، جوڭعارلار رەسەي يمپەرياسىنان دا بۇرىن قازاق جەرلەرىندە (سىبە، قالبا، سەمەي) قامالدارىن تۇرعىزعان. بۇلاردىڭ ارتىندا الپاۋىت ەلدەردىڭ  پاتشالارىنىڭ ساياساتى دە جاتتى.  بەلگىلى عالىم س.كلياشتورنىي مەن س. مۇقانوۆتىڭ جازعان «قازاقستان. لەتوپيس ترەحتىسياچيلەتي» اتتى مونوگرافياسىنان بىزدەر سوناۋ تۇرىك قاعاناتتارى زاماندارىنان قىتاي ەلىنىڭ قازاق-قىپشاقتارعا باسقا ەلدەردى ايداپ سالىپ وتىرعاندارىن انىق تۇسىنەمىز. ءحۇىىى عاسىردىڭ باس  كەزىندە دە وسىلاي بولدى. مىنە، وسى كەزەڭدە اتالمىش قازاق باتىرلارى تاريحي ساحناعا شىعىپ جوڭعاردى دا، ولاردىڭ سالعان قامالدارىن دا تاس-تالقان قىلدى. قازىرگى شامالعان جەرىندە دە، شاپىراشتى ناۋرىزباي بۇزعان ويرات جامال حاننىڭ قامالى تۇرعان ەدى. مىنە، وسىنداي  قالماق قامالىنىڭ ەندى كورمەگە اينالۋى، وسى ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىزدىڭ جەڭگەن جاۋىنىڭ وسال بولماعانىن كەلەر ۇرپاقتارعا جەتكىزۋ ماقساتىندا بولماق. سوندىقتان دا، وبلىس اكىمى دانيال كەنجەتايۇلىنىڭ بۇل باستامىسىن ورىندى دەپ تۇسىنەمىز. الاي دا، بۇل قامال ەرتەڭ ساياحات-سەرۋەن نىسانىنا اينالعاندا، قامالدى قيراتقان باتىر بابالارىمىز جونىندە مىندەتتى تۇردە اقيقاتى ايتىلۋى كەرەك. ال ەندى، بۇل قامالدى قالدان سەرەن قيراتقان دەگەندەرى كوممۋنيستەردەن قالعان يدەولوگيالىق لاقاپ بولماق.

جوعارعى جارلىعاپ باتىرعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ باتىر بولعانىنا ەش كۇمانىمىز جوق. الاي دا، جارىلعاپ باتىر قازاق دالاسىندا ورىسقا باعىنۋ ساياساتىن ناقتى ۇستانعان باتىرلاردىڭ ءبىرى  بولعان سوڭ، ونىڭ اتى قامالدى قيراتۋشى رەتىندە كەڭەس داۋىرىندە ادەيى ايتىلىپ كەتكەن بولسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەر ايتقانداي، رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندارىنا كۇن كورسەتپەگەن كوكجال باراق باتىردىڭ اتى كەڭەس داۋىرىندە اشىق اتالماعان ەدى.  قىرىق جىل قابانباي باتىرعا ەرىپ جۇرگەن بابامىز ورىس بيلىگىن قابانبايمەن بىرگە مويىنداماعان. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ قابانباي باتىردىڭ ورىسقا بەرگەن سەرتىنە بەرىك بولعانىن ايتقاندارى جالعان. كەزىندە نۇرالى حان نەپليۋەۆكە جازعان حاتىندا: «قازاق ەلىندەگى قاشقىنداردى جانە ورىس تۇتقىندارىن بوساتىپ الۋ ءۇشىن ورتا جۇزدەگى قاراكەسەك رۋىنىڭ وكىلى قازىبەك ءبيدىڭ بالالارىن، تۋىستارىن; قاراكەرەي نايمان رۋىنىڭ باتىرى قابانبايدىڭ بالالارىن، نە بولماسا جاقىندارىن ۇستاپ الۋ قاجەت» دەپ جازادى. وسى سوزدەردەن-اق بىزدەر قابانبايدىڭ رەسەي يمپەرياسىن مويىنداماعانىن تۇسنەمىز. «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تاريحشىلارى كوكجال باراق باتىردىڭ قابانبايدان قول الىپ ءبىر بولىگى ورىسقا، ءبىر بولىگى قىتايعا باعىنعان ۇرىنقايلاردى تالقانداعانى ءۇشىن رەسەي مەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ نىساناسىنا ىلىنگەنىن ايتادى. ماسەلەن، قىتاي يمپەراتورى 1760 جىلعى 4 ساۋىردە ءوزىنىڭ امىرلەرىنە مىناداي جارلىق بەرەدى: «ابىلاي حانعا بارىپ، باراق باتىردى ۇستاپ بەرۋ كەرەكتىگىن بەتكە باسىپ ايت. ابىلاي ۇستاپ بەرمەيتىن بولسا، قازاقتاردىڭ ىشىنەن باراقتىڭ مەكەنىن انىقتاپ ءبىلىپ، حابارىن بەر. جاڭادان بارعان سولون مىڭدىعىن ۇستىنەن تۇسىرەر بولساق، باراق باتىردىڭ قولعا تۇسەرى حاق».

مىنە، وسى دەرەكتەن بىزدەر، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عالىمدارى ايتقانداي، باراق بابامىزبەن قىتاي يمپەراتورىنىڭ ءوزىنىڭ ساناسقانىن ۇعامىز. ابىلاي حان بولسا، قىتاي يمپەراتورىنا جاۋاپ رەتىندە باراق باتىرعا كەشىرىم بەرۋدى سۇراعان ەكەن.

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz