Mekemtas aghanyng ózi bir mektep. Mektep bolatyn jóni de bar. Abaytanudan bastap, Bauken, Bauyrjan Momyshúly múrasyn da tynghylyqty zerttep jýrgen ghalymnyng ruhany qazynamyzgha qosyp jatqan ólsheusiz múrasynyng ózi bir instituttyn, qala berdi bir akademiyanyng júmysy emes pe? Seksenning sengirine kelip qalghan ghalymmen әngimeni sol ruhany múradan bastadyq.

- Juyrda bir gazetke bergen súhbatynyzda "Áttegen-ay" degen sәtterim kóp boldy" degen ekensiz. Kóp nәrsege qol jetkize almauynyzdyng syry jas kezinizde tarshylyqtyng tauqymetin kóp tartqanynyzda jatqan joq pa?
- Ol da bar. Onyng ýstine zamannyng bizdi ayaghymyzdan túsap, mәngýrtke ainaldyruy. Kóp uaqytqa sheyin biz oisyz, qamsyz, sovettik iydeologiyanyng túrghysynan kete bergenbiz ghoy. Eshtenege synmen qaray almadyq, óitkeni, syrttan eshqanday habar-osharsyz óstik.
- Sonda sizge ómirinizde kóp qyspaq kórsetildi me? Ayaghynyzdan shalu degen siyaqty ma, әlde basqalay?

Mekemtas aghanyng ózi bir mektep. Mektep bolatyn jóni de bar. Abaytanudan bastap, Bauken, Bauyrjan Momyshúly múrasyn da tynghylyqty zerttep jýrgen ghalymnyng ruhany qazynamyzgha qosyp jatqan ólsheusiz múrasynyng ózi bir instituttyn, qala berdi bir akademiyanyng júmysy emes pe? Seksenning sengirine kelip qalghan ghalymmen әngimeni sol ruhany múradan bastadyq.

- Juyrda bir gazetke bergen súhbatynyzda "Áttegen-ay" degen sәtterim kóp boldy" degen ekensiz. Kóp nәrsege qol jetkize almauynyzdyng syry jas kezinizde tarshylyqtyng tauqymetin kóp tartqanynyzda jatqan joq pa?
- Ol da bar. Onyng ýstine zamannyng bizdi ayaghymyzdan túsap, mәngýrtke ainaldyruy. Kóp uaqytqa sheyin biz oisyz, qamsyz, sovettik iydeologiyanyng túrghysynan kete bergenbiz ghoy. Eshtenege synmen qaray almadyq, óitkeni, syrttan eshqanday habar-osharsyz óstik.
- Sonda sizge ómirinizde kóp qyspaq kórsetildi me? Ayaghynyzdan shalu degen siyaqty ma, әlde basqalay?
- Ashyq qyspaq kórsetildi dep aita almaymyn. Biraq, zamandastarym tarapynan meni syrtqa iyterip tastaghysy kelgendey, ýnsiz qarsylyqtar boldy. Men Abaydyng Shyghysy turaly kóp jazdym, kóp aitam. Ol turaly últ janashyrlarynyng pikir bildirgeni bar. Biraq, zamandastarym ýndemedi. Mәselen, oqulyqtar bar. Mektepke arnalghan, joghary oqu oryndaryna arnalghan. Solarda Abaydyng Shyghysy turaly eshnәrse aitylmaydy. Bәlkim, olardyng týsinbeuinen, bilmeuinen, bәlkim olardyng ishki qarsylyghynan bolar. Al, men Áuezovting tanymyn qalpyna keltiruge tyrystym. Búl kisining tanymy 1934 jyly aitylghan bolatyn. Sonda Abaydyng dýniyetanymynyng qalyptasuyna ýsh týrli ruhany qazyna әser etti dep aitylady. Birinshisi - tughan elining qazynasy. Ekinshisi - Shyghystyng ruhany qazynasyn tanuy. Shyghystan keyin, batystyng әdebiyeti men mәdeniyetin bildi. Sonda birinshi orynda tughan eli túrady, ekinshi orynda - Shyghys әdebiyeti. Áuezov aitady: "Abaydyng Batysynan Shyghysy basym. Ol Batysqa barghan kezde, arqasyn Shyghysqa taqap otyryp, sodan alghan bilimi arqyly syn kózben qarap, Batyspen qatynas jasady" deydi.
- "Shyghysy" dep otyrghanymyz músylman әlemi me?
- Músylman әlemi. Sovet ýkimeti 1949 jyly mynaday qauly shygharghan. Kosmopolitizm turaly Ortalyq Komiytetting arnayy qaulysy bar. Sonda "Batysqa bas iygenderdi talqandaymyz jәne Shyghysqa bas iygenderdi talqandaymyz" dep, eki nәrseni aitady. Batysqa bas iygender kóbinese evreyler boldy da, olar "zarubejnaya liyteraturany" kóbirek madaqtady. Sovet ýkimetining solardy qatty qudalaghany bar. Qamady, aidady, júmystan qudy. Al, Shyghys turaly jazghandardyng bәri jazagha úshyrady. Qazaqtyng ishinde soghan kóbirek ketip qalghan, tereng týsinetin adamdarymyz az boldy. Bir biletin adam Áuelbek Qonyratbaev bolatyn. Ony da aidaugha saldy. Abaydyng Shyghysy turaly búrynyraq kóptep jazylyp kelgen edi. Áuezov jazdy, Ámina Mәmetova jazdy, Qonyratbaev jazdy. Sodan keyin, búl taqyryp, ýzildi-kesildi jabyldy. Oghan barugha ghalymdarymyz qoryqty. Áuezovting ózi manevr jasady. Áuezov bir sózinde aitqany bar. Ol biz Shyghystyng Abaygha qatysy degende, arabtyn, parsynyng dýniyesin aitpaymyz. Bizding Shyghys dep otyrghanymyz - Sovetting qart klassikteri Álisher Nauai, Jәmi, Fizuly deydi. Keyin Áuezov Tashkentke bardy. Tәjikstannan qaytyp kele jatyr eken. Men ol kisiden taqyryp súradym. Sonda "Qanday taqyryp alghyng keledi?" dedi. "Abaydyng Shyghysyn alsam" dep edim, "Balam, jolyng bolmaydy ghoy" dedi. Men ony ol kezde týsingem joq. "Basqa taqyryp al" degen son, Qajym Júmaliyev úsynghan taqyryp bar edi, sony quattap berdi. "Abay múrasynyng zerttelu tarihy" degen taqyryp boyynsha, zertteu jýrgize bastadym. 1949 jylghy qauly-qarargha terenirek mәn bermegen ekem, týsinbeppin de. Mektepte ótip jýrgen kezimde, qauly shyghypty. Sóitsem, ol qaulynyng ýlken astary bar eken. Ony Áuezov biledi eken. Ol kisi ony maghan ashyq aitpady. Sóitip, Shyghysty ala almay qaldym.
- Jalpy, sizding Abaygha keluinizge әserin tiygizgen Múhtar Áuezov pe?
- Men Abaydy basynda únatpaghan adammyn. Sebebi, toghyzynshy klasta Abaydy ótetin kezde, mektepte oqygham joq. Institutqa oqugha týsken jyly bizding ústazymyz akademik Qajym Júmaliyevti jiyrma bes jylgha "halyq jauy" dep aidap jiberdi. Bir aspiranttar Abay turaly leksiya oqydy. Onyng ózinde ólenderin qúr diktovati etip jazghyzady. Sodan biz ony mensinbedik. Abaydy tereng úghyna almaghanymyz ghoy. Keyinirek, aspiranturada Abaydan emtihan tapsyrdym. Jaqsy jauap berdim. Sodan mening jetekshim maghan Abaydy zertteuimdi qalady. Qashtym. Ol kýshteydi. Ýsh ret kezdesip, ýsheuinde de osy taqyrypty aluymdy qalady. "Eger Abaydy almasan, esik ashyq, kete ber. Ýsh kýnning ishinde jauabyndy ber" dedi. Ol kezde aspiranturagha týsu óte qiyn. Sebebi, aspiranturagha býkil respublika boyynsha, ýsh-tórt adam ghana qalady. Oghan ministrlerding balalarynyng ózi kire almaydy. Bauyrjan Momyshúly bolmaghanda, aspiranturagha men de qala almas edim. Bauyrjan Momyshúly Mәlikke telefon shalypty. Mәlik ol kezde rektor bolyp júmys isteydi. Sol kisining jәrdemimen, aspiranturagha týsip kettim ghoy. Sodan "Abaydy almaymyn" dep ary qashtym, beri qashtym, ústazym bolmady. Sóitip, ishtey kónip, zertteuge kirisip kettim. Ishine ýnilgen sayyn, qyzygha bastadym. Abaygha osylay kezdeysoq kelgem.
- Sizdi Abaygha kezdeysoq alyp kelgen akademik Qajym Júmaliyev bolyp otyr ma?
- Kýshtep alyp keldi. Alghashynda renjidim. Keyin týsingennen keyin, "búl kisi birdeneni biledi eken ghoy" dep oiladym. Eger men Abaygha týspegen kezde, qazaq-sovet әdebiyeti turaly myqty maqalalar jazyp, jýre berer edim. Al, Abay - mәngilik taqyryp. Sening jazghan dýniyelerindi qalasyn-qalamasyn, keleshek úrpaq tauyp alyp oqityn bolady.
- "Abaydyng shyghysyna kóbirek qúmarttym" deysiz. Abay men shyghys әdebiyeti turaly jazghan dýniyeleriniz kedergisiz jaryq kórip túrdy ma?
- Ol kezde doktorlyq dissertasiyany aldym. Aldynda "Abaydyng әdeby múrasynyng zerttelui" taqyrybynda kandidattyq dissertasiya qorghagham. Qorghau qatty aityspen ótti. Professor Qasym Beysenbiyev degen bolatyn. Abay múrasyn kóbirek zerttegen ghalym. Sol kisi maghan qarsy boldy da, mening júmysyma "Politicheskaya poroshnaya rabota" dep, bagha berdi. Búl 1965 jyly bolatyn. Óte qiyn kezen, aidap ketui de mýmkin. Ne kerek, basqalar qoldap, әiteuir qorghap kettim. Búryn bilmeydi ekenbiz, "Ghylym tappay, maqtanba" degen óleninde, mynaday joldar bar. "Múny jazghan bilgen qúl, Ghúlamahy Dauany. Solay depti ol shynshyl, Sózin oqyp jәne oila, tez ýirenip, tez joyma" degen óleng joldary bar. Sondaghy "ghúlamahi" degen sózdi izdedim ghoy, búl ne dep. Aqyrynda taptym. Taptyrghannan keyin, dissertasiyagha kirgizip jiberdim. Abaydyng Shyghysyna qaray búryluym osydan bastaldy. Jaqsy dýniyeni taptym dep, ózimshe mәz bolyp jýrsem, bәri qarsy boldy. Keyin KazPIY-ge múghalim bolyp keldim. Professor Serik Qirabaev shaqyrdy. Osynda kelgennen keyin, ghylymmen qayta ainalysa bastadym. Sodan pedagogikalyq instituttan akademiyagha kettim. Akademiyagha kelgennen keyin, Ysqaq Dýisenbaev degen kisi bar edi. Ol kisi Qazan tónkerisine deyingi әdebiyet bólimin basqaratyn. Ol kisi Abaygha qaray qayta tartty. Qarsylyqtar kóp boldy. Ol kisi eki ret hat jazyp, ótkize almady. Sonyng ózinde meni qabyldamay tastady. "Qabyldatatyn bir nәrse tabam. Seni Lәilә Múhtarovamen tanystyram. Sen soghan bar. Áuezovting muzeyine júmysqa bar" dedi. Ol kisimen sóilesip, tanystym. Ol kisi qabyldaghannan keyin, bayaghy qarsy bolghandardyng bәri meni qayta maqtay jóneldi. Ol kezde Lәilәning abyroyy óte myqty bolatyn. Ol kisige kim qarsy bolady? Sóitip, joghary ghylymy qyzmetker bolyp, akademiyagha qayta óttim. "Múhtar Áuezov jәne Abaytanu problemalary" degen taqyryp aldym da, jaza bastadym. Búl taqyrypty bekitkenim bolmasa, kóbirek jazghanym Abaytanu boldy.
- Abaydyng Shyghysy turaly kóbirek zerttegeninizdi aityp otyrsyz. Eshkim qalam tartpaghan dýniyelerdi tabu sizge qiyn bolmady ma?
- Abaydyng múrasy saqtalyp qalghan. Tek, Shyghysy turaly eshkim qozghamaghan ghoy. Ony zertteuge qaulydan qoryqty. Jastau bolghan song ba, kirisip kettim. Zәky Ahmetov degen ozyq oily ghalym bar edi. Qarym-qatynasymyz óte jaqsy bolatyn. "Qoysanshy. Basqa taqyrypqa barsanshy" deytin ýnemi. Men de qaytpaymyn. Maqalalarym jariyalanghan sayyn, ol kisi shaqyryp alyp, úrysyp qoyady. Aqyry, monografiya jaza bastadym. Eng ýlken tarauy - Abaydyng Shyghysqa qatysy boldy. 1982 jyly monografiyany jariyalaghanymmen, 1989 jyly әreng qorghaugha jettim. Jibermey qoydy. Keyin Qirabaev diyrektor bolyp keldi. Qorghadym. Zәky Ahmetov uaqyttyng ózgergenin bildi. Sodan keyin Zәki: "Men búghan "qoy" dep qansha tyidym. Qoymady. Ýndemedim. Búl ózi tilge kónbeytin qisyq jigit qoy dep oilap jýrdim. Sóitsem, zaman ózgergen eken. Bizge osynday birbetkey ghalymdar kerek eken" dedi.

BAUKENG MENING KÓZQARASYMDY ÓZGERTTI

- Al, batyr Baukenmen qalay tanystynyzdar?
- 1959 jyly kókek aiynda Baukeng Saryaghashqa bardy. Ol kezde men Tәshkentte pedinstitutta oqytushy edim. Studentter "kezdeseyik" dep qoymady. Sol kezde baryp, tanysyp, sóilestik. Ol kisimen tuysqan adamdarmyz. Onyng әkesi men mening әkem ekeui de molda. Ekeui de zerger ústa, aghayynnyng arasynda kónil jaqyn adamdar bolghan. Baukenning ózi de bizding ýide kóp bolghan eken. Sonyng bәrin eske týsirip, әngimelestik. "Múnda ne istep jýrsin?" dedi. Tashkentte oqytushy bolyp jýrgenimdi aittym. "Sart bolayyn dep pe edin?" dedi. "Qazaqstangha barsam, syrttan almaymyz dep, aspiranturagha almaydy" dedim. Dereu telefonnyng tútqasyna jarmasyp, Mәlikke qonyrau shaldy. Sóitip, Almatygha keldim. Mәlik jaqsy qabyldap, aspiranturagha týsirdi.
- Batyr aghanyzdyng janynda jýrgende ne nәrseni kóbirek boyynyzgha sinirdiniz? Ol kisi sizge neni kóbirek ýiretti?
- Negizinen, mening kózqarasymdy ózgertti. Sebebi, men shala mәngýrt edim. Áli kenestik iydeologiyadan shygha almagham. Últ mәselesi, últyq dýniyeler, últtyng maqsaty, onyng әdet-ghúrpy, salty, dәstýri degen mәselelerge kózimdi ashty. Aspiranturada jýrgen kezimde, sol kisining ýiinde birge túrdym ghoy. Sol ýide túrghan kezim, maghan ýlken payda berdi. Jәne de, alash arystarymen týgeldey, sol ýide tanystym. Sol kisining kitaptary әli bar. Baukeng elden búryn osy alash arystaryn terenirek bildi. Baukenning ózi kez kelgenin jatqa oqityn.
- Alash arystarynyng kitaptaryn ol kisi qaydan alghan?
- Ol kitaptardyng barlyghyn әskery mektepte oqyp jýrgen kezinde alghan ghoy. Júrttyng bәri jyrtyp, qúdyqqa tastap, órtegen kezde, búl kisi armiyada jýrip te saqtaghan. Keyin "joghalyp ketpesin, sening qolynda túrsyn" dep, maghan berdi. Sodan mende saqtauly túr. Muzeyge nemese myqty saqtaytyn jerge beruim kerek. 1928 jylghy "Jana әdebiyet" jurnalynyng bir jyldyq tigindisi bar. Biren-saran arhivte qalghan shyghar, mende týgelimen túr. Sóitip, ol kisi mening býkil dýniyetanymymdy qatty ózgertti. Sebebi, onynshy klastan partiyagha ótken adammyn. 24-25 jasymda Tashkentte raykomda partiyanyng ýgit-nasihat bóliminde qyzmet istedim. Sol kezde qúqyq mәselesinen sabaq bergem. Sonyng týgin qaldyrmay oqydym ghoy. Qaghazda bәri jaqsy, ómirde mýldem basqa. Bәri teng qúqyly deydi, biraq, teng qúqyly adamdardy kórgem joq. Orystar әruaqytta ýstem. Arhivke otyryp, gazet-jurnaldardy qarasam, aidalghannyng kóbi kishi últtar. Nege búlay? Sodan bir mәrte Mәskeuden bir lektor kelip qaldy. Belikov deytin. Áli úmytpaymyn. Úzyn boyly, aryq. Evrey boluy kerek. "Súraq qoyyndar" dedi. Ózbekter anau-mynau súraqtardy qoyyp jatyr. Aldynghy qatarda otyrmyn. Ishtey oilanyp qoyam. "Qoysam ba eken, әlde qoymayyn ba?" dep qoyam. Qolymdy kóterip, "Mening eki súraghym bar. Biraq, jauap berseniz ghana qoyam" dedim. "Kez kelgen súraqty qoya ber" dedi. "Gazet-jurnaldardy kóp qaradym. 1936-37 jyldary aidalghannyng bәri qazaqtar men ózbekter. Ishinde bir orys joq. Nege búlay?" dedim. Sodan ary alyp qashty, beri alyp qashty, jauap bere almady. "Ekinshi súraghym, Leninning últ turaly formirovkasy bar. Hrushev kelgennen keyin, búl formirovka ózgerdi. Búryn "aldymen shovinistermen, sosyn baryp, últshyldyqpen kýresu bolatyn" edi, Hrushev kelgennen keyin "eng aldymen últshyldyqpen, sodan keyin baryp, shovinistermen kýresu kerek" dep ózgertti. Nege ózgerdi?" dedim. Jauap bere almay qaldy. Ertesine meni obkomgha shaqyrdy. "Men sabaq berem. Mening tyndaushylarym súraq qoyady. Men oghan jauap bere almay qalam. Sodan bilip alayyn dep súrap edim" dedim. "Men ýgit-nasihatshy bolyp jarytpaytyn týrim bar. Meni bosatynyz" dedim. Sodan bosap, institutqa oqytushy bolyp kettim ghoy.
- Sonda kishi halyqtardy bólu sayasaty Leninning jýzege asyrghan sayasaty boldy ma, әlde Stalinning qoldan jasaghany ma?
- Ekeuinde de bar. Sebebi, Lenin "Samoopredelenie nasiy" degendi úsyndy ghoy. Men soghan qúdayday tabynatyn edim. Sodan keyin, Lenin men Stalinning arasyndaghy jasyryn hattar jariyalandy. Sonda Stalin aitady: "Myna últshyldar pәle boldy. Sizding aitqan dýniyenizdi algha tarta beretin boldy, meni ýnemi tyghyryqqa tireydi" dedi. Sonda ana kisi aitady, "sarapit ete salghan nәrse ghoy, uaqytqa baylanysty" deydi. Sodan kónilim jaman qaldy. Orynbor - bizding astanamyz boldy. Ol nege Reseyge qosylyp ketti? Sóitsek, Leninning tikeley úsynysymen bolghan nәrse eken. Onda qazaq, tatar, bashqúrt, shubash intelliygensiyasy bas qosyp, birige beredi eken. "Qazaqty búlay bólip jiberse, analar birige almay qalady" deydi. Qazaqtar әuelde Orynbordy bermey qoydy. Keyin tizege basyp otyryp, tartyp aldy. Sonda últtyng birligin emes, ydyratudy kózdeytin missiya ústandy. Artynsha keldi de, 1924 jyly býkil Orta Aziyany bóldi ghoy. Búlar birigip ketetin halyq edi. Resey týbinde ózine qauip bolmau ýshin, ajyratyp, ydyratyp jiberdi. Sodan keyin, Leninge degen kónilim birjola suydy. Týrkistanda Leninning eskertkishi bar edi, sony aldyrtyp tastadym.
- Stalin she?
- Stalin óte aqyldy. Biraq, suyq aqyldyng iyesi.
- Biraq, keybir ziyalylarymyz Stalinning ústanghan baghytyn jaqtaydy emes pe?
- Olar jaqtaydy. Bilmegennen jaqtaydy. Biletin bolsa, jaqtamas edi. Bizding týbimizge jetken sol kisi. Jalpy, Reseyding imperiyasy anau zamanda ýsh halyqty jer betinen qúrtudy maqsat etip qoyghan. Birinshisi - noghay halqy. Noghaydy bitirdi. Birneshe million edi, toqsan myng halyq qaldy, onyng ózi orystanyp ketti. Ekinshi - qyrym tatarlary. Keyin, týrkilerding ishine laqtyryp tastady. Qyrym tatarlary 16-ghasyrda eki million bolatyn. Qazir jarty milliongha jetpey qaldy. Qyrylghan ghoy. Ýshinshisi - biz bolatynbyz. Biz 1897 jylghy birinshi sanaqta Reseyge qaraghan týrki halyqtarynyng 57 payyzy bolatyn edik. Eng kóbi de biz edik. Sodan soghysqa kiretin kezde, 1 million toghyz jýz myng bop qalyppyz. Anau 1916 jyly 6 million bolghan halyqtyng tórt milliondayy joq. Jaraydy, bәri de solay bolghan shyghar dep oiladyq. Sóitsek, mýldem olay emes eken. Bizge qashyp kelgen úighyrlar 43 myng edi, qazir 300 myngha tayau bop barady. Qyrghyz bes ese ósti, al ózbek 12 ese ósti. Nege? Sol kezdegi kezenmen ketetin bolsaq, otyz-qyryq million bolyp qaptap otyratyn edik. Patsha ýkimetining dәstýrin búlar jalghastyrdy. Olar bizden qoryqty. Ortalyq Komiytetting ózi bizge ýnemi saqtyqpen qaraghan. Sovet ýkimeti qúrylghan kezde Ortalyqtyng jaghasynan alyp túrghan Rysqúlov, Qojanov, Sәduaqasov emes pe edi. "Qazaqtardyng intelliygensiyasyn qúrtu ýshin birin-birine aidap salu kerek" dedi. Onshyldar men solshyldar dep bólip, aldymen onshyldardy qúrtty, sodan keyin, solshyldargha tiyisti. Sóitip, biz ruhany qordan airylyp qaldyq. Bizding nasharlap jýrgenimiz, bizding aramyz ýzilip qaldy ghoy. Sondyqtan, Stalindi maqtaghandar maqtay berer. Onyng aqyldy ekeni ras. Biraq, qyrghyn boldy ghoy. 1934 jyl menen 1940 jyldyng arasynda 19 mln. 840 myng adam ústaldy. Sonyng 7 milliony atyldy. Solardyng bәri Sovet Odaghynyng serkeleri edi ghoy. Soghys bastalghan kezde, komandir etetin kadr taba almay qalghan joq pa? Osynday qandy qasapty úiymdastyrghan Stalindi jaqsy kórgender jaqsy kórer, men ózim jaqsy kóre almaymyn. Bizge teris qaraghan. Áuezovting ýiinde Ahmet deytin sheshen jýretin. Qariya kisi. Muzeyde istep jýrgenimde maghan mynaday әngime aityp berdi. "Bir kýni Múqang qap-qara bolyp, týtigip keldi. Ótip bara jatyp, maghan búrylyp, qúlaghyma sybyrlap: "Ahmet, eshkimge aitushy bolma. Stalin bizdi únatpaydy" dedi. Osynda ýlken mәsele jatyr.

QARYNNYNG EMES, RUHANY DÝNIYENING QAMYN OILAGhAN JÓN

- Múhtar Áuezovpen kóp aralastynyz ba?
- Áuezovten taqyryp súradym. Kóp sóileskenimiz joq. Anda-sanda kezdesulerge kelip túrdym.
- Al, akademik Qajym Júmaliyevpen baylanysynyz qalay boldy?
- Ústalghansha mening ústazym boldy. Keyin qaytyp kelgen son, qolyna qayta aspiranturagha keldim ghoy.
- Ol kisi aidaudan kelgen son, búrynghy aityp jýrgen pikirlerin ózgertti me?
- Ol jaghyn bilmeymin. Jiyrma bes jylgha sottalyp ketti ghoy. Otyryp kelgennen keyin de, ol kisi ózining tanymyn ózgerte qoyghan joq. "Qazaq әdebiyeti Búqardan bastalady" deytin de, onysyn dәleldeytin. "Orys әdebiyetining Pushkinge deyingilerining bәri úsaq-týiekter boldy, ýlken dariya esebinde Pushkin boldy" deydi. Birde men ol kisiden: "Nege siz ary qaray barmadynyz?" dep súraghanymda, "oghan birden barugha bolmaydy" dedi. "18-ghasyrdan ary qaray damyp kete beredi, birden oghan barugha bolmaydy" deytin. "Sayasy jaghdaygha baylanysty, orys әdebiyetinen ary qaray aspayyq" degeni ghoy ol kisi. Ol kezde orystar artyq pikirdi kótere almaytyn.
- Sonyng ózinde qudalandy emes pe?
- Qudalandy. "Igori polki turaly" sózding ózi belgisiz. Ony әli kýnge sheyin Europa orystardiki dep moyyndamaydy. Sondyqtan, Abaydyng dýniyetanymynyng qalyptasuyna sheshushi әser etken, orys pen batys әdebiyeti men mәdeniyeti boldy dep, bizge solay konsepsiya berdi. Al, endi Áuezovting konsepsiyasyna sýiensek, Abay otyz jasynan bastap, til ýirene bastady. Qyrqynda mengerdi. Sonda, qalay ol sheshushi bolyp ketedi. Onyng dýniyetanymyna batystyng әser etui neghaybyl. Abaydyng ilimi tolyq adam turaly ghoy. Abaytanudy mýldem jana reliske qon kerek. Qazaqtyng ruahny ilimi orystyng ynghayymen jýrip keldi. Búl eskirdi. Últtyq, shyghystyq reliske qoyymyz kerek. Sonda ghana biz óz betimizdi ashyp bere alamyz. Abaydyng dýniyetanymyn әli kýnge filosoftar ashyp bere almaydy. Óitkeni olar Europadan kelgen modelimen qaraydy da, syimaghanyn alyp tastaydy. Abay olay emes. Filosofiya degen bar, pәlsapa degen bar. Pәlsapa degenimiz oigha, sanagha sýienip baryp sóileydi. Maghjannyng aitatyny bar:
"Europany qaranghylyq qaptaghan,
Bir adam joq, qaranghyda laqpaghan.
Qaryn degen sózdi ghana jaqtaghan" deydi. Qazir de bәri dýnie dep, ruhany jaghynan mýldem bólek ketti ghoy. Odan jazyla almaydy. Bizde sol qaryn degen nәrsege kelip qaldyq. Ruhany jaghymyzdan sansyraghan kýiinde sansyrap kelemiz ghoy. Sondyqtan, Batys pen Shyghysty teng ústauymyz kerek. Ekonomikamen alysqa bara almaymyz. Hristian әlemi qazir ýlken daghdarysta. Ol daghdarystan shygha ala ma, shygha almay ma, bilmeymin. Bizde de qazir diny daghdarys. Búl diny daghdarys emes, sayasy daghdarys bolyp esepteledi.
- Sizding Abaydy tanyghan keziniz, Ortalyq komiytetting dýrildep túrghan shaghy. Al, býgingi tәuelsiz elding jastarynyng Abaydy tanuy qanshalyqty?
- Tany alady. Óitkeni, qazir Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetinde Abaytanu ortalyghy ashyldy. Uniyversiytetting rektory Serik Pirәliyev: "Abaydyng aty bar. Biraq, oqytushylarymyz da, studentterimiz de bilmeydi. Sondyqtan, abaytanu ortalyghyn ashayyq" dep úsynys tastady. Sóitip, sol ortalyqty ashtyq. Oqulyghyn jazyp berdim. Qazir orys-qazaq fakulitetterining bәri oqidy. Abay ilimi men Bauyrjan Momyshúlynyng patriottyq tәrbiyesi bizdi ruhany tyghyryqtan alyp shyghady.
- Bauyrjan Momyshúlynyng otyz tomynan bólek, әli de zerttelmegen dýniyeleri bar degen ediniz.
- Otyz tomyn shyghardyq. Sony jýzge jetkizsek be degen oiymyz bar. Segiz myng bettey Mәskeude әskery múrasy bar. Sosyn Kubagha barghan saparyndaghy dýniyeleri alynbady. Odan bólek, Baukeng kóp adammen aralasqan.
- Ótkende jaryq kórgen otyz tomnyng taraluy qalay boldy? Búl kitaptar elimizding býkil aimaghyna jete aldy ma?
- Joq. Taralymy az. Múhtar Qúl Múhammedting bastamasymen 2 myng danasyn bir shyghardyq. Foto alibomyn dayyndadyq. Mәskeuden ýlken kitap shyghardyq. Ýsh myng Qazaqstangha týk te emes. Búryndary 60 myng danamen shyghatyn kezder bolyp edi ghoy. Qazir ol joq. Baukenning múrasyna qazir jastar kire almaydy. Sebebi, ol әr jerde jatyr. Ondaghy jazular alghashqy kezderi eski arabsha, sosyn, tóte jazumen jazylghan. Odan keyin de, Baukeng arab qarpimen jazyp otyrghan.
- Orta mektepterde Bauyrjantanu sabaghyn ótkizu qajet dep oilamaysyz ba?
- Ótkizilu kerek. "Úshqan úyasynyn" ózi mektepke jetip jatyr. Sebebi, mektepting baghdarlamasy týbirli ózgeristerge kelu kerek. Biz әli eski oqulyqtarmenen, solardyng sarynymen kele jatyrmyz. Ministrler ózgerip jatyr, oqulyqtar ózgeretin bolar. Oghan olardyng batyly jete me, jetpey me, mәsele osynda.

BIZDING BABALARDY OSAL ÚRPAQ ÓZ DENGEYINDE TANY ALMAY JATYR

- Abaytanushy ekeninizdi bilemiz, Bauyrjan Momyshúly múrasyn jinaqtap jýrsiz. Odan ózge, qay taqyryptargha siz bara almadynyz?
- Iassauiydi birinshi ret men kóterdim. Onyng ózinde Iassauy atyndaghy uniyversiytetti ashtyq qoy. Sonda әuelde baramyn dep oilaghan joqpyn. Rektory shaqyryp aldy da,: "Iassauiyding kim ekenin balalargha týsindirui kerek?" dedi. Ózim bilmeytin taqyrypty oqu onay emes. Áueli alty saghat zorgha oqydym, keyin on segiz saghatqa jetkizdim ghoy. Sóitip, Iassauy turaly kollektivtik monografiyany biz berdik. Sodan keyin, ary qaray damyp jatyr. Biraq, Iassauiyding qiyn jaghdayy, oghan qarsy adamdar bar. Olar islam dinindegi uahabshylar. Iassauiydi Allagha serik qosu dep qaraydy. Olay emes. Biz músylman әlemin, músylman dinin sopylyq túrghydan qabyldaghan halyqpyz. Mynau jalghan dýniyeden imansyz ketpeu ýshin Týrkistannyng piri bolghan, Iassauy ilimin biluimiz kerek. Onyng "kemel adam" degen ilimi bar. "Kemel adam" ilimin ajyratyp alatyn birnәrse bar. Abay atamyzdyng ilimimen aitar bolsaq, pendelikting kәmelettigi bar, insaniyattyng kәmelettigi bar. Pendelikting kәmelettigi degenimiz, tek qana ana dýniyeni oilap, myna dýniyege mәn bermeymiz. Jýsip Balasaghúnnyng "Qútadghu bilik" atty kitaby bar, 11-ghasyrda basylghan. Onda insaniyattyng kәmelettigi basymdau.
- Insaniyattyq degenimiz neni bildiredi?
- Búl "myna dýniyeni de oilayyq, ana dýniyeni de oilayyq. Ekeuin ýilestirip otyrayyq" deydi. "Qútadghu bilikte" tórt keyipker bar. Áuelde oqyghanda men ony týsine almadym. Jauanmәrttilik ilimining tórt negizi bolady eken. Sol tórt negizge layyqty tórt adamdy alghan eken. Ádilet dep patshany alghan, onyng uәziri - Dәulet, onyng balasy bar, sosyn tuysqany Qanaghat, sol tórteuining arasynda oqigha órbiydi. "Jauanmәrttilik" ilimin parsynyng sózi dep qabyldap jýrgen edik. Sóitsek, ol parsynyng sózi emes, kóne týrkining sózi eken, "jomart" degen. Jaqynda Múrtaza degen irannyng ghalymy bar. Sonyng "U- sovershennyy chelovek v islame" degen kitaby shyqty. Sonda ol: "On ekinshi ghasyrgha sheyin islam iliminde múnday ilim bolghan emes" deydi. Sondyqtan, bizding babalar osal bolmaghan. Bizding babalardy osal úrpaq óz dengeyinde tany almay jatyr. Abaydyng "Tolyq adam" ilimi negizsiz emes, onyng ar jaghynda Iassauiyding "Kemel adam" ilimi jatyr. Onyng ar jaghynda "Qútadghu bilik" jatyr. Múnyng tamyry terende jatyr.
- Payghambarymyzdyng hadisteri she?
- Ol hadister sóz joq, onsyz bolmaydy ghoy. "Qútadghu bilik" te, islammen baylanysty. Iassauy ilimi de islamnan bólek ketpeydi. Al, qazir uahabshylar Shәkәrimdi únatpaydy. Uahabshylardy qútyrtyp jatqan bilim emes, syrttan kelip jatqan mol aqsha. Shetinen júmys istemeydi. Sosyn, shatasa bastaymyz. Halyq sanasy qazaqtyng qyryq qúrau kórpesine úqsaytyn tústa, memleket shógedi. Búlay bolmauy tiyis. Bizding babalarymyz myng jyl boyy sol tәrbiyeni ústap keldi ghoy. Ata-babamyzdyng ústanghan salt-dәstýri, dini bizge jetedi. Jolbiyke din bizge jaraspaydy.
Biz kóp nәrseni úmytyp bara jatyrmyz. Abay aitady ghoy: "Qynamende, jar-jar men betashar bar" deydi. Jar-jar belgili, betashardy bilemiz. Al, qynamende degenimiz ne? Qúdamende degenimiz qúdalargha kórsetetin oiyndar bolady eken. Sodan qalghany, qúdanyng betine ún jaghu, qúda tartu ghana saqtalghan.

Ángimelesken Gýlzina BEKTASOVA

«Týrkistan» gazeti