مەكەمتاس اعانىڭ ءوزi بiر مەكتەپ. مەكتەپ بولاتىن ءجونi دە بار. ابايتانۋدان باستاپ، باۋكەڭ، باۋىرجان مومىشۇلى مۇراسىن دا تىڭعىلىقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمنىڭ رۋحاني قازىنامىزعا قوسىپ جاتقان ولشەۋسiز مۇراسىنىڭ ءوزi بiر ينستيتۋتتىڭ، قالا بەردi بiر اكادەميانىڭ جۇمىسى ەمەس پە؟ سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە كەلiپ قالعان عالىممەن اڭگiمەنi سول رۋحاني مۇرادان باستادىق.

- جۋىردا بiر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا "اتتەگەن-اي" دەگەن ساتتەرiم كوپ بولدى" دەگەن ەكەنسiز. كوپ نارسەگە قول جەتكiزە الماۋىڭىزدىڭ سىرى جاس كەزiڭiزدە تارشىلىقتىڭ تاۋقىمەتiن كوپ تارتقانىڭىزدا جاتقان جوق پا؟
- ول دا بار. ونىڭ ۇستiنە زاماننىڭ بiزدi اياعىمىزدان تۇساپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋى. كوپ ۋاقىتقا شەيiن بiز ويسىز، قامسىز، سوۆەتتiك يدەولوگيانىڭ تۇرعىسىنان كەتە بەرگەنبiز عوي. ەشتەڭەگە سىنمەن قاراي المادىق، ويتكەنi, سىرتتان ەشقانداي حابار-وشارسىز وستiك.
- سوندا سiزگە ومiرiڭiزدە كوپ قىسپاق كورسەتiلدi مە؟ اياعىڭىزدان شالۋ دەگەن سياقتى ما، الدە باسقالاي؟

مەكەمتاس اعانىڭ ءوزi بiر مەكتەپ. مەكتەپ بولاتىن ءجونi دە بار. ابايتانۋدان باستاپ، باۋكەڭ، باۋىرجان مومىشۇلى مۇراسىن دا تىڭعىلىقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمنىڭ رۋحاني قازىنامىزعا قوسىپ جاتقان ولشەۋسiز مۇراسىنىڭ ءوزi بiر ينستيتۋتتىڭ، قالا بەردi بiر اكادەميانىڭ جۇمىسى ەمەس پە؟ سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە كەلiپ قالعان عالىممەن اڭگiمەنi سول رۋحاني مۇرادان باستادىق.

- جۋىردا بiر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا "اتتەگەن-اي" دەگەن ساتتەرiم كوپ بولدى" دەگەن ەكەنسiز. كوپ نارسەگە قول جەتكiزە الماۋىڭىزدىڭ سىرى جاس كەزiڭiزدە تارشىلىقتىڭ تاۋقىمەتiن كوپ تارتقانىڭىزدا جاتقان جوق پا؟
- ول دا بار. ونىڭ ۇستiنە زاماننىڭ بiزدi اياعىمىزدان تۇساپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋى. كوپ ۋاقىتقا شەيiن بiز ويسىز، قامسىز، سوۆەتتiك يدەولوگيانىڭ تۇرعىسىنان كەتە بەرگەنبiز عوي. ەشتەڭەگە سىنمەن قاراي المادىق، ويتكەنi, سىرتتان ەشقانداي حابار-وشارسىز وستiك.
- سوندا سiزگە ومiرiڭiزدە كوپ قىسپاق كورسەتiلدi مە؟ اياعىڭىزدان شالۋ دەگەن سياقتى ما، الدە باسقالاي؟
- اشىق قىسپاق كورسەتiلدi دەپ ايتا المايمىن. بiراق، زامانداستارىم تاراپىنان مەنi سىرتقا يتەرiپ تاستاعىسى كەلگەندەي، ءۇنسiز قارسىلىقتار بولدى. مەن ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى كوپ جازدىم، كوپ ايتام. ول تۋرالى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ پiكiر بiلدiرگەنi بار. بiراق، زامانداستارىم ۇندەمەدi. ماسەلەن، وقۋلىقتار بار. مەكتەپكە ارنالعان، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان. سولاردا ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى ەشنارسە ايتىلمايدى. بالكiم، ولاردىڭ تۇسiنبەۋiنەن، بiلمەۋiنەن، بالكiم ولاردىڭ iشكi قارسىلىعىنان بولار. ال، مەن اۋەزوۆتiڭ تانىمىن قالپىنا كەلتiرۋگە تىرىستىم. بۇل كiسiنiڭ تانىمى 1934 جىلى ايتىلعان بولاتىن. سوندا ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءۇش ءتۇرلi رۋحاني قازىنا اسەر ەتتi دەپ ايتىلادى. بiرiنشiسi - تۋعان ەلiنiڭ قازىناسى. ەكiنشiسi - شىعىستىڭ رۋحاني قازىناسىن تانۋى. شىعىستان كەيiن، باتىستىڭ ادەبيەتi مەن مادەنيەتiن بiلدi. سوندا بiرiنشi ورىندا تۋعان ەلi تۇرادى، ەكiنشi ورىندا - شىعىس ادەبيەتi. اۋەزوۆ ايتادى: "ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم. ول باتىسقا بارعان كەزدە، ارقاسىن شىعىسقا تاقاپ وتىرىپ، سودان العان بiلiمi ارقىلى سىن كوزبەن قاراپ، باتىسپەن قاتىناس جاسادى" دەيدi.
- "شىعىسى" دەپ وتىرعانىمىز مۇسىلمان الەمi مە؟
- مۇسىلمان الەمi. سوۆەت ۇكiمەتi 1949 جىلى مىناداي قاۋلى شىعارعان. كوسموپوليتيزم تۋرالى ورتالىق كوميتەتتiڭ ارنايى قاۋلىسى بار. سوندا "باتىسقا باس يگەندەردi تالقاندايمىز جانە شىعىسقا باس يگەندەردi تالقاندايمىز" دەپ، ەكi نارسەنi ايتادى. باتىسقا باس يگەندەر كوبiنەسە ەۆرەيلەر بولدى دا، ولار "زارۋبەجنايا ليتەراتۋرانى" كوبiرەك ماداقتادى. سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ سولاردى قاتتى قۋدالاعانى بار. قامادى، ايدادى، جۇمىستان قۋدى. ال، شىعىس تۋرالى جازعانداردىڭ ءبارi جازاعا ۇشىرادى. قازاقتىڭ iشiندە سوعان كوبiرەك كەتiپ قالعان، تەرەڭ تۇسiنەتiن ادامدارىمىز از بولدى. بiر بiلەتiن ادام اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ بولاتىن. ونى دا ايداۋعا سالدى. ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى بۇرىنىراق كوپتەپ جازىلىپ كەلگەن ەدi. اۋەزوۆ جازدى، ءامينا مامەتوۆا جازدى، قوڭىراتباەۆ جازدى. سودان كەيiن، بۇل تاقىرىپ، ءۇزiلدi-كەسiلدi جابىلدى. وعان بارۋعا عالىمدارىمىز قورىقتى. اۋەزوۆتiڭ ءوزi مانەۆر جاسادى. اۋەزوۆ بiر سوزiندە ايتقانى بار. ول بiز شىعىستىڭ ابايعا قاتىسى دەگەندە، ارابتىڭ، پارسىنىڭ دۇنيەسiن ايتپايمىز. بiزدiڭ شىعىس دەپ وتىرعانىمىز - سوۆەتتiڭ قارت كلاسسيكتەرi الiشەر ناۋاي، ءجامي، فيزۋلي دەيدi. كەيiن اۋەزوۆ تاشكەنتكە باردى. تاجiكستاننان قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن. مەن ول كiسiدەن تاقىرىپ سۇرادىم. سوندا "قانداي تاقىرىپ العىڭ كەلەدi?" دەدi. "ابايدىڭ شىعىسىن السام" دەپ ەدiم، "بالام، جولىڭ بولمايدى عوي" دەدi. مەن ونى ول كەزدە تۇسiنگەم جوق. "باسقا تاقىرىپ ال" دەگەن سوڭ، قاجىم جۇماليەۆ ۇسىنعان تاقىرىپ بار ەدi, سونى قۋاتتاپ بەردi. "اباي مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحى" دەگەن تاقىرىپ بويىنشا، زەرتتەۋ جۇرگiزە باستادىم. 1949 جىلعى قاۋلى-قارارعا تەرەڭiرەك ءمان بەرمەگەن ەكەم، تۇسiنبەپپiن دە. مەكتەپتە ءوتiپ جۇرگەن كەزiمدە، قاۋلى شىعىپتى. سويتسەم، ول قاۋلىنىڭ ۇلكەن استارى بار ەكەن. ونى اۋەزوۆ بiلەدi ەكەن. ول كiسi ونى ماعان اشىق ايتپادى. ءسويتiپ، شىعىستى الا الماي قالدىم.
- جالپى، سiزدiڭ ابايعا كەلۋiڭiزگە اسەرiن تيگiزگەن مۇحتار اۋەزوۆ پە؟
- مەن ابايدى باسىندا ۇناتپاعان اداممىن. سەبەبi, توعىزىنشى كلاستا ابايدى وتەتiن كەزدە، مەكتەپتە وقىعام جوق. ينستيتۋتقا وقۋعا تۇسكەن جىلى بiزدiڭ ۇستازىمىز اكادەميك قاجىم جۇماليەۆتi جيىرما بەس جىلعا "حالىق جاۋى" دەپ ايداپ جiبەردi. بiر اسپيرانتتار اباي تۋرالى لەكتسيا وقىدى. ونىڭ وزiندە ولەڭدەرiن قۇر ديكتوۆات ەتiپ جازعىزادى. سودان بiز ونى مەنسiنبەدiك. ابايدى تەرەڭ ۇعىنا الماعانىمىز عوي. كەيiنiرەك، اسپيرانتۋرادا ابايدان ەمتيحان تاپسىردىم. جاقسى جاۋاپ بەردiم. سودان مەنiڭ جەتەكشiم ماعان ابايدى زەرتتەۋiمدi قالادى. قاشتىم. ول كۇشتەيدi. ءۇش رەت كەزدەسiپ، ۇشەۋiندە دە وسى تاقىرىپتى الۋىمدى قالادى. "ەگەر ابايدى الماساڭ، ەسiك اشىق، كەتە بەر. ءۇش كۇننiڭ iشiندە جاۋابىڭدى بەر" دەدi. ول كەزدە اسپيرانتۋراعا ءتۇسۋ وتە قيىن. سەبەبi, اسپيرانتۋراعا بۇكiل رەسپۋبليكا بويىنشا، ءۇش-ءتورت ادام عانا قالادى. وعان مينيسترلەردiڭ بالالارىنىڭ ءوزi كiرە المايدى. باۋىرجان مومىشۇلى بولماعاندا، اسپيرانتۋراعا مەن دە قالا الماس ەدiم. باۋىرجان مومىشۇلى مالiككە تەلەفون شالىپتى. مالiك ول كەزدە رەكتور بولىپ جۇمىس iستەيدi. سول كiسiنiڭ جاردەمiمەن، اسپيرانتۋراعا ءتۇسiپ كەتتiم عوي. سودان "ابايدى المايمىن" دەپ ارى قاشتىم، بەرi قاشتىم، ۇستازىم بولمادى. ءسويتiپ، iشتەي كونiپ، زەرتتەۋگە كiرiسiپ كەتتiم. Iشiنە ۇڭiلگەن سايىن، قىزىعا باستادىم. ابايعا وسىلاي كەزدەيسوق كەلگەم.
- سiزدi ابايعا كەزدەيسوق الىپ كەلگەن اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ بولىپ وتىر ما؟
- كۇشتەپ الىپ كەلدi. العاشىندا رەنجiدiم. كەيiن تۇسiنگەننەن كەيiن، "بۇل كiسi بiردەڭەنi بiلەدi ەكەن عوي" دەپ ويلادىم. ەگەر مەن ابايعا تۇسپەگەن كەزدە، قازاق-سوۆەت ادەبيەتi تۋرالى مىقتى ماقالالار جازىپ، جۇرە بەرەر ەدiم. ال، اباي - ماڭگiلiك تاقىرىپ. سەنiڭ جازعان دۇنيەلەرiڭدi قالاسىن-قالاماسىن، كەلەشەك ۇرپاق تاۋىپ الىپ وقيتىن بولادى.
- "ابايدىڭ شىعىسىنا كوبiرەك قۇمارتتىم" دەيسiز. اباي مەن شىعىس ادەبيەتi تۋرالى جازعان دۇنيەلەرiڭiز كەدەرگiسiز جارىق كورiپ تۇردى ما؟
- ول كەزدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى الدىم. الدىندا "ابايدىڭ ادەبي مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋi" تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعام. قورعاۋ قاتتى ايتىسپەن ءوتتi. پروفەسسور قاسىم بەيسەنبيەۆ دەگەن بولاتىن. اباي مۇراسىن كوبiرەك زەرتتەگەن عالىم. سول كiسi ماعان قارسى بولدى دا، مەنiڭ جۇمىسىما "پوليتيچەسكايا پوروشنايا رابوتا" دەپ، باعا بەردi. بۇل 1965 جىلى بولاتىن. وتە قيىن كەزەڭ، ايداپ كەتۋi دە مۇمكiن. نە كەرەك، باسقالار قولداپ، ايتەۋiر قورعاپ كەتتiم. بۇرىن بiلمەيدi ەكەنبiز، "عىلىم تاپپاي، ماقتانبا" دەگەن ولەڭiندە، مىناداي جولدار بار. "مۇنى جازعان بiلگەن قۇل، عۇلاماھي داۋانى. سولاي دەپتi ول شىنشىل، ءسوزiن وقىپ جانە ويلا، تەز ۇيرەنiپ، تەز جويما" دەگەن ولەڭ جولدارى بار. سونداعى "عۇلاماھي" دەگەن ءسوزدi iزدەدiم عوي، بۇل نە دەپ. اقىرىندا تاپتىم. تاپتىرعاننان كەيiن، ديسسەرتاتسياعا كiرگiزiپ جiبەردiم. ابايدىڭ شىعىسىنا قاراي بۇرىلۋىم وسىدان باستالدى. جاقسى دۇنيەنi تاپتىم دەپ، وزiمشە ءماز بولىپ جۇرسەم، ءبارi قارسى بولدى. كەيiن كازپي-گە مۇعالiم بولىپ كەلدiم. پروفەسسور سەرiك قيراباەۆ شاقىردى. وسىندا كەلگەننەن كەيiن، عىلىممەن قايتا اينالىسا باستادىم. سودان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتان اكادەمياعا كەتتiم. اكادەمياعا كەلگەننەن كەيiن، ىسقاق دۇيسەنباەۆ دەگەن كiسi بار ەدi. ول كiسi قازان توڭكەرiسiنە دەيiنگi ادەبيەت ءبولiمiن باسقاراتىن. ول كiسi ابايعا قاراي قايتا تارتتى. قارسىلىقتار كوپ بولدى. ول كiسi ەكi رەت حات جازىپ، وتكiزە المادى. سونىڭ وزiندە مەنi قابىلداماي تاستادى. "قابىلداتاتىن بiر نارسە تابام. سەنi ءلايلا مۇحتاروۆامەن تانىستىرام. سەن سوعان بار. اۋەزوۆتiڭ مۋزەيiنە جۇمىسقا بار" دەدi. ول كiسiمەن سويلەسiپ، تانىستىم. ول كiسi قابىلداعاننان كەيiن، باياعى قارسى بولعانداردىڭ ءبارi مەنi قايتا ماقتاي جونەلدi. ول كەزدە ءلايلانiڭ ابىرويى وتە مىقتى بولاتىن. ول كiسiگە كiم قارسى بولادى؟ ءسويتiپ، جوعارى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ، اكادەمياعا قايتا ءوتتiم. "مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى" دەگەن تاقىرىپ الدىم دا، جازا باستادىم. بۇل تاقىرىپتى بەكiتكەنiم بولماسا، كوبiرەك جازعانىم ابايتانۋ بولدى.
- ابايدىڭ شىعىسى تۋرالى كوبiرەك زەرتتەگەنiڭiزدi ايتىپ وتىرسىز. ەشكiم قالام تارتپاعان دۇنيەلەردi تابۋ سiزگە قيىن بولمادى ما؟
- ابايدىڭ مۇراسى ساقتالىپ قالعان. تەك، شىعىسى تۋرالى ەشكiم قوزعاماعان عوي. ونى زەرتتەۋگە قاۋلىدان قورىقتى. جاستاۋ بولعان سوڭ با، كiرiسiپ كەتتiم. زاكي احمەتوۆ دەگەن وزىق ويلى عالىم بار ەدi. قارىم-قاتىناسىمىز وتە جاقسى بولاتىن. "قويساڭشى. باسقا تاقىرىپقا بارساڭشى" دەيتiن ۇنەمi. مەن دە قايتپايمىن. ماقالالارىم جاريالانعان سايىن، ول كiسi شاقىرىپ الىپ، ۇرىسىپ قويادى. اقىرى، مونوگرافيا جازا باستادىم. ەڭ ۇلكەن تاراۋى - ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى بولدى. 1982 جىلى مونوگرافيانى جاريالاعانىممەن، 1989 جىلى ارەڭ قورعاۋعا جەتتiم. جiبەرمەي قويدى. كەيiن قيراباەۆ ديرەكتور بولىپ كەلدi. قورعادىم. زاكي احمەتوۆ ۋاقىتتىڭ وزگەرگەنiن بiلدi. سودان كەيiن زاكي: "مەن بۇعان "قوي" دەپ قانشا تىيدىم. قويمادى. ۇندەمەدiم. بۇل ءوزi تiلگە كونبەيتiن قيسىق جiگiت قوي دەپ ويلاپ ءجۇردiم. سويتسەم، زامان وزگەرگەن ەكەن. بiزگە وسىنداي بiربەتكەي عالىمدار كەرەك ەكەن" دەدi.

باۋكەڭ مەنIڭ كوزقاراسىمدى وزگەرتتI

- ال، باتىر باۋكەڭمەن قالاي تانىستىڭىزدار؟
- 1959 جىلى كوكەك ايىندا باۋكەڭ سارىاعاشقا باردى. ول كەزدە مەن تاشكەنتتە پەدينستيتۋتتا وقىتۋشى ەدiم. ستۋدەنتتەر "كەزدەسەيiك" دەپ قويمادى. سول كەزدە بارىپ، تانىسىپ، سويلەستiك. ول كiسiمەن تۋىسقان ادامدارمىز. ونىڭ اكەسi مەن مەنiڭ اكەم ەكەۋi دە مولدا. ەكەۋi دە زەرگەر ۇستا، اعايىننىڭ اراسىندا كوڭiل جاقىن ادامدار بولعان. باۋكەڭنiڭ ءوزi دە بiزدiڭ ۇيدە كوپ بولعان ەكەن. سونىڭ ءبارiن ەسكە ءتۇسiرiپ، اڭگiمەلەستiك. "مۇندا نە iستەپ ءجۇرسiڭ؟" دەدi. تاشكەنتتە وقىتۋشى بولىپ جۇرگەنiمدi ايتتىم. "سارت بولايىن دەپ پە ەدiڭ؟" دەدi. "قازاقستانعا بارسام، سىرتتان المايمىز دەپ، اسپيرانتۋراعا المايدى" دەدiم. دەرەۋ تەلەفوننىڭ تۇتقاسىنا جارماسىپ، مالiككە قوڭىراۋ شالدى. ءسويتiپ، الماتىعا كەلدiم. مالiك جاقسى قابىلداپ، اسپيرانتۋراعا ءتۇسiردi.
- باتىر اعاڭىزدىڭ جانىندا جۇرگەندە نە نارسەنi كوبiرەك بويىڭىزعا سiڭiردiڭiز؟ ول كiسi سiزگە نەنi كوبiرەك ۇيرەتتi?
- نەگiزiنەن، مەنiڭ كوزقاراسىمدى وزگەرتتi. سەبەبi, مەن شالا ماڭگۇرت ەدiم. ءالi كەڭەستiك يدەولوگيادان شىعا الماعام. ۇلت ماسەلەسi, ۇلتىق دۇنيەلەر، ۇلتتىڭ ماقساتى، ونىڭ ادەت-عۇرپى، سالتى، ءداستۇرi دەگەن ماسەلەلەرگە كوزiمدi اشتى. اسپيرانتۋرادا جۇرگەن كەزiمدە، سول كiسiنiڭ ۇيiندە بiرگە تۇردىم عوي. سول ۇيدە تۇرعان كەزiم، ماعان ۇلكەن پايدا بەردi. جانە دە، الاش ارىستارىمەن تۇگەلدەي، سول ۇيدە تانىستىم. سول كiسiنiڭ كiتاپتارى ءالi بار. باۋكەڭ ەلدەن بۇرىن وسى الاش ارىستارىن تەرەڭiرەك بiلدi. باۋكەڭنiڭ ءوزi كەز كەلگەنiن جاتقا وقيتىن.
- الاش ارىستارىنىڭ كiتاپتارىن ول كiسi قايدان العان؟
- ول كiتاپتاردىڭ بارلىعىن اسكەري مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزiندە العان عوي. جۇرتتىڭ ءبارi جىرتىپ، قۇدىققا تاستاپ، ورتەگەن كەزدە، بۇل كiسi ارميادا ءجۇرiپ تە ساقتاعان. كەيiن "جوعالىپ كەتپەسiن، سەنiڭ قولىڭدا تۇرسىن" دەپ، ماعان بەردi. سودان مەندە ساقتاۋلى تۇر. مۋزەيگە نەمەسە مىقتى ساقتايتىن جەرگە بەرۋiم كەرەك. 1928 جىلعى "جاڭا ادەبيەت" جۋرنالىنىڭ بiر جىلدىق تiگiندiسi بار. بiرەن-ساران ارحيۆتە قالعان شىعار، مەندە تۇگەلiمەن تۇر. ءسويتiپ، ول كiسi مەنiڭ بۇكiل دۇنيەتانىمىمدى قاتتى وزگەرتتi. سەبەبi, ونىنشى كلاستان پارتياعا وتكەن اداممىن. 24-25 جاسىمدا تاشكەنتتە رايكومدا پارتيانىڭ ۇگiت-ناسيحات بولiمiندە قىزمەت iستەدiم. سول كەزدە قۇقىق ماسەلەسiنەن ساباق بەرگەم. سونىڭ تۇگiن قالدىرماي وقىدىم عوي. قاعازدا ءبارi جاقسى، ومiردە مۇلدەم باسقا. ءبارi تەڭ قۇقىلى دەيدi, بiراق، تەڭ قۇقىلى ادامداردى كورگەم جوق. ورىستار ارۋاقىتتا ۇستەم. ارحيۆكە وتىرىپ، گازەت-جۋرنالداردى قاراسام، ايدالعاننىڭ كوبi كiشi ۇلتتار. نەگە بۇلاي؟ سودان بiر مارتە ماسكەۋدەن بiر لەكتور كەلiپ قالدى. بەليكوۆ دەيتiن. ءالi ۇمىتپايمىن. ۇزىن بويلى، ارىق. ەۆرەي بولۋى كەرەك. "سۇراق قويىڭدار" دەدi. وزبەكتەر اناۋ-مىناۋ سۇراقتاردى قويىپ جاتىر. الدىڭعى قاتاردا وتىرمىن. Iشتەي ويلانىپ قويام. "قويسام با ەكەن، الدە قويمايىن با؟" دەپ قويام. قولىمدى كوتەرiپ، "مەنiڭ ەكi سۇراعىم بار. بiراق، جاۋاپ بەرسەڭiز عانا قويام" دەدiم. "كەز كەلگەن سۇراقتى قويا بەر" دەدi. "گازەت-جۋرنالداردى كوپ قارادىم. 1936-37 جىلدارى ايدالعاننىڭ ءبارi قازاقتار مەن وزبەكتەر. Iشiندە بiر ورىس جوق. نەگە بۇلاي؟" دەدiم. سودان ارى الىپ قاشتى، بەرi الىپ قاشتى، جاۋاپ بەرە المادى. "ەكiنشi سۇراعىم، لەنيننiڭ ۇلت تۋرالى فورميروۆكاسى بار. حرۋششەۆ كەلگەننەن كەيiن، بۇل فورميروۆكا وزگەردi. بۇرىن "الدىمەن شوۆينيستەرمەن، سوسىن بارىپ، ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋ بولاتىن" ەدi, حرۋششەۆ كەلگەننەن كەيiن "ەڭ الدىمەن ۇلتشىلدىقپەن، سودان كەيiن بارىپ، شوۆينيستەرمەن كۇرەسۋ كەرەك" دەپ وزگەرتتi. نەگە وزگەردi?" دەدiم. جاۋاپ بەرە الماي قالدى. ەرتەسiنە مەنi وبكومعا شاقىردى. "مەن ساباق بەرەم. مەنiڭ تىڭداۋشىلارىم سۇراق قويادى. مەن وعان جاۋاپ بەرە الماي قالام. سودان بiلiپ الايىن دەپ سۇراپ ەدiم" دەدiم. "مەن ۇگiت-ناسيحاتشى بولىپ جارىتپايتىن ءتۇرiم بار. مەنi بوساتىڭىز" دەدiم. سودان بوساپ، ينستيتۋتقا وقىتۋشى بولىپ كەتتiم عوي.
- سوندا كiشi حالىقتاردى ءبولۋ ساياساتى لەنيننiڭ جۇزەگە اسىرعان ساياساتى بولدى ما، الدە ستاليننiڭ قولدان جاساعانى ما؟
- ەكەۋiندە دە بار. سەبەبi, لەنين "سامووپرەدەلەنيە ناتسي" دەگەندi ۇسىندى عوي. مەن سوعان قۇدايداي تابىناتىن ەدiم. سودان كەيiن، لەنين مەن ستاليننiڭ اراسىنداعى جاسىرىن حاتتار جاريالاندى. سوندا ستالين ايتادى: "مىنا ۇلتشىلدار پالە بولدى. سiزدiڭ ايتقان دۇنيەڭiزدi العا تارتا بەرەتiن بولدى، مەنi ۇنەمi تىعىرىققا تiرەيدi" دەدi. سوندا انا كiسi ايتادى، "تساراپيت ەتە سالعان نارسە عوي، ۋاقىتقا بايلانىستى" دەيدi. سودان كوڭiلiم جامان قالدى. ورىنبور - بiزدiڭ استانامىز بولدى. ول نەگە رەسەيگە قوسىلىپ كەتتi? سويتسەك، لەنيننiڭ تiكەلەي ۇسىنىسىمەن بولعان نارسە ەكەن. وندا قازاق، تاتار، باشقۇرت، شۋباش ينتەلليگەنتسياسى باس قوسىپ، بiرiگە بەرەدi ەكەن. "قازاقتى بۇلاي ءبولiپ جiبەرسە، انالار بiرiگە الماي قالادى" دەيدi. قازاقتار اۋەلدە ورىنبوردى بەرمەي قويدى. كەيiن تiزەگە باسىپ وتىرىپ، تارتىپ الدى. سوندا ۇلتتىڭ بiرلiگiن ەمەس، ىدىراتۋدى كوزدەيتiن ميسسيا ۇستاندى. ارتىنشا كەلدi دە، 1924 جىلى بۇكiل ورتا ازيانى ءبولدi عوي. بۇلار بiرiگiپ كەتەتiن حالىق ەدi. رەسەي تۇبiندە وزiنە قاۋiپ بولماۋ ءۇشiن، اجىراتىپ، ىدىراتىپ جiبەردi. سودان كەيiن، لەنينگە دەگەن كوڭiلiم بiرجولا سۋىدى. تۇركiستاندا لەنيننiڭ ەسكەرتكiشi بار ەدi, سونى الدىرتىپ تاستادىم.
- ستالين شە؟
- ستالين وتە اقىلدى. بiراق، سۋىق اقىلدىڭ يەسi.
- بiراق، كەيبiر زيالىلارىمىز ستاليننiڭ ۇستانعان باعىتىن جاقتايدى ەمەس پە؟
- ولار جاقتايدى. بiلمەگەننەن جاقتايدى. بiلەتiن بولسا، جاقتاماس ەدi. بiزدiڭ تۇبiمiزگە جەتكەن سول كiسi. جالپى، رەسەيدiڭ يمپەرياسى اناۋ زاماندا ءۇش حالىقتى جەر بەتiنەن قۇرتۋدى ماقسات ەتiپ قويعان. بiرiنشiسi - نوعاي حالقى. نوعايدى بiتiردi. بiرنەشە ميلليون ەدi, توقسان مىڭ حالىق قالدى، ونىڭ ءوزi ورىستانىپ كەتتi. ەكiنشi - قىرىم تاتارلارى. كەيiن، تۇركiلەردiڭ iشiنە لاقتىرىپ تاستادى. قىرىم تاتارلارى 16-عاسىردا ەكi ميلليون بولاتىن. قازiر جارتى ميلليونعا جەتپەي قالدى. قىرىلعان عوي. ءۇشiنشiسi - بiز بولاتىنبىز. بiز 1897 جىلعى بiرiنشi ساناقتا رەسەيگە قاراعان تۇركi حالىقتارىنىڭ 57 پايىزى بولاتىن ەدiك. ەڭ كوبi دە بiز ەدiك. سودان سوعىسقا كiرەتiن كەزدە، 1 ميلليون توعىز ءجۇز مىڭ بوپ قالىپپىز. اناۋ 1916 جىلى 6 ميلليون بولعان حالىقتىڭ ءتورت ميلليوندايى جوق. جارايدى، ءبارi دە سولاي بولعان شىعار دەپ ويلادىق. سويتسەك، مۇلدەم ولاي ەمەس ەكەن. بiزگە قاشىپ كەلگەن ۇيعىرلار 43 مىڭ ەدi, قازiر 300 مىڭعا تاياۋ بوپ بارادى. قىرعىز بەس ەسە ءوستi, ال وزبەك 12 ەسە ءوستi. نەگە؟ سول كەزدەگi كەزەڭمەن كەتەتiن بولساق، وتىز-قىرىق ميلليون بولىپ قاپتاپ وتىراتىن ەدiك. پاتشا ۇكiمەتiنiڭ ءداستۇرiن بۇلار جالعاستىردى. ولار بiزدەن قورىقتى. ورتالىق كوميتەتتiڭ ءوزi بiزگە ۇنەمi ساقتىقپەن قاراعان. سوۆەت ۇكiمەتi قۇرىلعان كەزدە ورتالىقتىڭ جاعاسىنان الىپ تۇرعان رىسقۇلوۆ، قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ ەمەس پە ەدi. "قازاقتاردىڭ ينتەلليگەنتسياسىن قۇرتۋ ءۇشiن بiرiن-بiرiنە ايداپ سالۋ كەرەك" دەدi. وڭشىلدار مەن سولشىلدار دەپ ءبولiپ، الدىمەن وڭشىلداردى قۇرتتى، سودان كەيiن، سولشىلدارعا تيiستi. ءسويتiپ، بiز رۋحاني قوردان ايرىلىپ قالدىق. بiزدiڭ ناشارلاپ جۇرگەنiمiز، بiزدiڭ ارامىز ءۇزiلiپ قالدى عوي. سوندىقتان، ستاليندi ماقتاعاندار ماقتاي بەرەر. ونىڭ اقىلدى ەكەنi راس. بiراق، قىرعىن بولدى عوي. 1934 جىل مەنەن 1940 جىلدىڭ اراسىندا 19 ملن. 840 مىڭ ادام ۇستالدى. سونىڭ 7 ميلليونى اتىلدى. سولاردىڭ ءبارi سوۆەت وداعىنىڭ سەركەلەرi ەدi عوي. سوعىس باستالعان كەزدە، كوماندير ەتەتiن كادر تابا الماي قالعان جوق پا؟ وسىنداي قاندى قاساپتى ۇيىمداستىرعان ستاليندi جاقسى كورگەندەر جاقسى كورەر، مەن ءوزiم جاقسى كورە المايمىن. بiزگە تەرiس قاراعان. اۋەزوۆتiڭ ۇيiندە احمەت دەيتiن شەشەن جۇرەتiن. قاريا كiسi. مۋزەيدە iستەپ جۇرگەنiمدە ماعان مىناداي اڭگiمە ايتىپ بەردi. "بiر كۇنi مۇقاڭ قاپ-قارا بولىپ، تۇتiگiپ كەلدi. ءوتiپ بارا جاتىپ، ماعان بۇرىلىپ، قۇلاعىما سىبىرلاپ: "احمەت، ەشكiمگە ايتۋشى بولما. ستالين بiزدi ۇناتپايدى" دەدi. وسىندا ۇلكەن ماسەلە جاتىر.

قارىننىڭ ەمەس، رۋحاني دۇنيەنIڭ قامىن ويلاعان ءجون

- مۇحتار اۋەزوۆپەن كوپ ارالاستىڭىز با؟
- اۋەزوۆتەن تاقىرىپ سۇرادىم. كوپ سويلەسكەنiمiز جوق. اندا-ساندا كەزدەسۋلەرگە كەلiپ تۇردىم.
- ال، اكادەميك قاجىم جۇماليەۆپەن بايلانىسىڭىز قالاي بولدى؟
- ۇستالعانشا مەنiڭ ۇستازىم بولدى. كەيiن قايتىپ كەلگەن سوڭ، قولىنا قايتا اسپيرانتۋراعا كەلدiم عوي.
- ول كiسi ايداۋدان كەلگەن سوڭ، بۇرىنعى ايتىپ جۇرگەن پiكiرلەرiن وزگەرتتi مە؟
- ول جاعىن بiلمەيمiن. جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ كەتتi عوي. وتىرىپ كەلگەننەن كەيiن دە، ول كiسi ءوزiنiڭ تانىمىن وزگەرتە قويعان جوق. "قازاق ادەبيەتi بۇقاردان باستالادى" دەيتiن دە، ونىسىن دالەلدەيتiن. "ورىس ادەبيەتiنiڭ پۋشكينگە دەيiنگiلەرiنiڭ ءبارi ۇساق-تۇيەكتەر بولدى، ۇلكەن داريا ەسەبiندە پۋشكين بولدى" دەيدi. بiردە مەن ول كiسiدەن: "نەگە سiز ارى قاراي بارمادىڭىز؟" دەپ سۇراعانىمدا، "وعان بiردەن بارۋعا بولمايدى" دەدi. "18-عاسىردان ارى قاراي دامىپ كەتە بەرەدi, بiردەن وعان بارۋعا بولمايدى" دەيتiن. "ساياسي جاعدايعا بايلانىستى، ورىس ادەبيەتiنەن ارى قاراي اسپايىق" دەگەنi عوي ول كiسi. ول كەزدە ورىستار ارتىق پiكiردi كوتەرە المايتىن.
- سونىڭ وزiندە قۋدالاندى ەمەس پە؟
- قۋدالاندى. "يگور پولكi تۋرالى" ءسوزدiڭ ءوزi بەلگiسiز. ونى ءالi كۇنگە شەيiن ەۋروپا ورىستاردiكi دەپ مويىندامايدى. سوندىقتان، ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا شەشۋشi اسەر ەتكەن، ورىس پەن باتىس ادەبيەتi مەن مادەنيەتi بولدى دەپ، بiزگە سولاي كونتسەپتسيا بەردi. ال، ەندi اۋەزوۆتiڭ كونتسەپتسياسىنا سۇيەنسەك، اباي وتىز جاسىنان باستاپ، تiل ۇيرەنە باستادى. قىرقىندا مەڭگەردi. سوندا، قالاي ول شەشۋشi بولىپ كەتەدi. ونىڭ دۇنيەتانىمىنا باتىستىڭ اسەر ەتۋi نەعايبىل. ابايدىڭ iلiمi تولىق ادام تۋرالى عوي. ابايتانۋدى مۇلدەم جاڭا رەلسكە قويۋ كەرەك. قازاقتىڭ رۋاحني iلiمi ورىستىڭ ىڭعايىمەن ءجۇرiپ كەلدi. بۇل ەسكiردi. ۇلتتىق، شىعىستىق رەلسكە قويۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بiز ءوز بەتiمiزدi اشىپ بەرە الامىز. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن ءالi كۇنگە فيلوسوفتار اشىپ بەرە المايدى. ويتكەنi ولار ەۋروپادان كەلگەن مودەلمەن قارايدى دا، سىيماعانىن الىپ تاستايدى. اباي ولاي ەمەس. فيلوسوفيا دەگەن بار، ءپالساپا دەگەن بار. ءپالساپا دەگەنiمiز ويعا، ساناعا سۇيەنiپ بارىپ سويلەيدi. ماعجاننىڭ ايتاتىنى بار:
"ەۋروپانى قاراڭعىلىق قاپتاعان،
بiر ادام جوق، قاراڭعىدا لاقپاعان.
قارىن دەگەن ءسوزدi عانا جاقتاعان" دەيدi. قازiر دە ءبارi دۇنيە دەپ، رۋحاني جاعىنان مۇلدەم بولەك كەتتi عوي. ودان جازىلا المايدى. بiزدە سول قارىن دەگەن نارسەگە كەلiپ قالدىق. رۋحاني جاعىمىزدان سانسىراعان كۇيiندە سانسىراپ كەلەمiز عوي. سوندىقتان، باتىس پەن شىعىستى تەڭ ۇستاۋىمىز كەرەك. ەكونوميكامەن الىسقا بارا المايمىز. حريستيان الەمi قازiر ۇلكەن داعدارىستا. ول داعدارىستان شىعا الا ما، شىعا الماي ما، بiلمەيمiن. بiزدە دە قازiر دiني داعدارىس. بۇل دiني داعدارىس ەمەس، ساياسي داعدارىس بولىپ ەسەپتەلەدi.
- سiزدiڭ ابايدى تانىعان كەزiڭiز، ورتالىق كوميتەتتiڭ دۇرiلدەپ تۇرعان شاعى. ال، بۇگiنگi تاۋەلسiز ەلدiڭ جاستارىنىڭ ابايدى تانۋى قانشالىقتى؟
- تاني الادى. ويتكەنi, قازiر اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiندە ابايتانۋ ورتالىعى اشىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ رەكتورى سەرiك پiراليەۆ: "ابايدىڭ اتى بار. بiراق، وقىتۋشىلارىمىز دا، ستۋدەنتتەرiمiز دە بiلمەيدi. سوندىقتان، ابايتانۋ ورتالىعىن اشايىق" دەپ ۇسىنىس تاستادى. ءسويتiپ، سول ورتالىقتى اشتىق. وقۋلىعىن جازىپ بەردiم. قازiر ورىس-قازاق فاكۋلتەتتەرiنiڭ ءبارi وقيدى. اباي iلiمi مەن باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ پاتريوتتىق تاربيەسi بiزدi رۋحاني تىعىرىقتان الىپ شىعادى.
- باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ وتىز تومىنان بولەك، ءالi دە زەرتتەلمەگەن دۇنيەلەرi بار دەگەن ەدiڭiز.
- وتىز تومىن شىعاردىق. سونى جۇزگە جەتكiزسەك بە دەگەن ويىمىز بار. سەگiز مىڭ بەتتەي ماسكەۋدە اسكەري مۇراسى بار. سوسىن كۋباعا بارعان ساپارىنداعى دۇنيەلەرi الىنبادى. ودان بولەك، باۋكەڭ كوپ اداممەن ارالاسقان.
- وتكەندە جارىق كورگەن وتىز تومنىڭ تارالۋى قالاي بولدى؟ بۇل كiتاپتار ەلiمiزدiڭ بۇكiل ايماعىنا جەتە الدى ما؟
- جوق. تارالىمى از. مۇحتار قۇل مۇحاممەدتiڭ باستاماسىمەن 2 مىڭ داناسىن بiر شىعاردىق. فوتو البومىن دايىندادىق. ماسكەۋدەن ۇلكەن كiتاپ شىعاردىق. ءۇش مىڭ قازاقستانعا تۇك تە ەمەس. بۇرىندارى 60 مىڭ دانامەن شىعاتىن كەزدەر بولىپ ەدi عوي. قازiر ول جوق. باۋكەڭنiڭ مۇراسىنا قازiر جاستار كiرە المايدى. سەبەبi, ول ءار جەردە جاتىر. ونداعى جازۋلار العاشقى كەزدەرi ەسكi ارابشا، سوسىن، توتە جازۋمەن جازىلعان. ودان كەيiن دە، باۋكەڭ اراب قارپiمەن جازىپ وتىرعان.
- ورتا مەكتەپتەردە باۋىرجانتانۋ ساباعىن وتكiزۋ قاجەت دەپ ويلامايسىز با؟
- وتكiزiلۋ كەرەك. "ۇشقان ۇياسىنىڭ" ءوزi مەكتەپكە جەتiپ جاتىر. سەبەبi, مەكتەپتiڭ باعدارلاماسى ءتۇبiرلi وزگەرiستەرگە كەلۋ كەرەك. بiز ءالi ەسكi وقۋلىقتارمەنەن، سولاردىڭ سارىنىمەن كەلە جاتىرمىز. مينيسترلەر وزگەرiپ جاتىر، وقۋلىقتار وزگەرەتiن بولار. وعان ولاردىڭ باتىلى جەتە مە، جەتپەي مە، ماسەلە وسىندا.

بIزدIڭ بابالاردى وسال ۇرپاق ءوز دەڭگەيIندە تاني الماي جاتىر

- ابايتانۋشى ەكەنiڭiزدi بiلەمiز، باۋىرجان مومىشۇلى مۇراسىن جيناقتاپ ءجۇرسiز. ودان وزگە، قاي تاقىرىپتارعا سiز بارا المادىڭىز؟
- ياسساۋيدi بiرiنشi رەت مەن كوتەردiم. ونىڭ وزiندە ياسساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتi اشتىق قوي. سوندا اۋەلدە بارامىن دەپ ويلاعان جوقپىن. رەكتورى شاقىرىپ الدى دا،: "ياسساۋيدiڭ كiم ەكەنiن بالالارعا ءتۇسiندiرۋi كەرەك؟" دەدi. ءوزiم بiلمەيتiن تاقىرىپتى وقۋ وڭاي ەمەس. اۋەلi التى ساعات زورعا وقىدىم، كەيiن ون سەگiز ساعاتقا جەتكiزدiم عوي. ءسويتiپ، ياسساۋي تۋرالى كوللەكتيۆتiك مونوگرافيانى بiز بەردiك. سودان كەيiن، ارى قاراي دامىپ جاتىر. بiراق، ياسساۋيدiڭ قيىن جاعدايى، وعان قارسى ادامدار بار. ولار يسلام دiنiندەگi ۋاحابشىلار. ياسساۋيدi اللاعا سەرiك قوسۋ دەپ قارايدى. ولاي ەمەس. بiز مۇسىلمان الەمiن، مۇسىلمان دiنiن سوپىلىق تۇرعىدان قابىلداعان حالىقپىز. مىناۋ جالعان دۇنيەدەن يمانسىز كەتپەۋ ءۇشiن تۇركiستاننىڭ پiرi بولعان، ياسساۋي iلiمiن بiلۋiمiز كەرەك. ونىڭ "كەمەل ادام" دەگەن iلiمi بار. "كەمەل ادام" iلiمiن اجىراتىپ الاتىن بiرنارسە بار. اباي اتامىزدىڭ iلiمiمەن ايتار بولساق، پەندەلiكتiڭ كامەلەتتiگi بار، ينسانياتتىڭ كامەلەتتiگi بار. پەندەلiكتiڭ كامەلەتتiگi دەگەنiمiز، تەك قانا انا دۇنيەنi ويلاپ، مىنا دۇنيەگە ءمان بەرمەيمiز. ءجۇسiپ بالاساعۇننىڭ "قۇتادعۋ بiلiك" اتتى كiتابى بار، 11-عاسىردا باسىلعان. وندا ينسانياتتىڭ كامەلەتتiگi باسىمداۋ.
- ينسانياتتىق دەگەنiمiز نەنi بiلدiرەدi?
- بۇل "مىنا دۇنيەنi دە ويلايىق، انا دۇنيەنi دە ويلايىق. ەكەۋiن ۇيلەستiرiپ وتىرايىق" دەيدi. "قۇتادعۋ بiلiكتە" ءتورت كەيiپكەر بار. اۋەلدە وقىعاندا مەن ونى تۇسiنە المادىم. جاۋانمارتتiلiك iلiمiنiڭ ءتورت نەگiزi بولادى ەكەن. سول ءتورت نەگiزگە لايىقتى ءتورت ادامدى العان ەكەن. ادiلەت دەپ پاتشانى العان، ونىڭ ءۋازiرi - داۋلەت، ونىڭ بالاسى بار، سوسىن تۋىسقانى قاناعات، سول تورتەۋiنiڭ اراسىندا وقيعا ءوربيدi. "جاۋانمارتتiلiك" iلiمiن پارسىنىڭ ءسوزi دەپ قابىلداپ جۇرگەن ەدiك. سويتسەك، ول پارسىنىڭ ءسوزi ەمەس، كونە تۇركiنiڭ ءسوزi ەكەن، "جومارت" دەگەن. جاقىندا مۇرتازا دەگەن يراننىڭ عالىمى بار. سونىڭ "ۋ- سوۆەرشەننىي چەلوۆەك ۆ يسلامە" دەگەن كiتابى شىقتى. سوندا ول: "ون ەكiنشi عاسىرعا شەيiن يسلام iلiمiندە مۇنداي iلiم بولعان ەمەس" دەيدi. سوندىقتان، بiزدiڭ بابالار وسال بولماعان. بiزدiڭ بابالاردى وسال ۇرپاق ءوز دەڭگەيiندە تاني الماي جاتىر. ابايدىڭ "تولىق ادام" iلiمi نەگiزسiز ەمەس، ونىڭ ار جاعىندا ياسساۋيدiڭ "كەمەل ادام" iلiمi جاتىر. ونىڭ ار جاعىندا "قۇتادعۋ بiلiك" جاتىر. مۇنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر.
- پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرi شە؟
- ول حاديستەر ءسوز جوق، ونسىز بولمايدى عوي. "قۇتادعۋ بiلiك" تە، يسلاممەن بايلانىستى. ياسساۋي iلiمi دە يسلامنان بولەك كەتپەيدi. ال، قازiر ۋاحابشىلار شاكارiمدi ۇناتپايدى. ۋاحابشىلاردى قۇتىرتىپ جاتقان بiلiم ەمەس، سىرتتان كەلiپ جاتقان مول اقشا. شەتiنەن جۇمىس iستەمەيدi. سوسىن، شاتاسا باستايمىز. حالىق ساناسى قازاقتىڭ قىرىق قۇراۋ كورپەسiنە ۇقسايتىن تۇستا، مەملەكەت شوگەدi. بۇلاي بولماۋى تيiس. بiزدiڭ بابالارىمىز مىڭ جىل بويى سول تاربيەنi ۇستاپ كەلدi عوي. اتا-بابامىزدىڭ ۇستانعان سالت-ءداستۇرi, دiنi بiزگە جەتەدi. جولبيكە دiن بiزگە جاراسپايدى.
بiز كوپ نارسەنi ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. اباي ايتادى عوي: "قىنامەندە، جار-جار مەن بەتاشار بار" دەيدi. جار-جار بەلگiلi, بەتاشاردى بiلەمiز. ال، قىنامەندە دەگەنiمiز نە؟ قۇدامەندە دەگەنiمiز قۇدالارعا كورسەتەتiن ويىندار بولادى ەكەن. سودان قالعانى، قۇدانىڭ بەتiنە ۇن جاعۋ، قۇدا تارتۋ عانا ساقتالعان.

اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا

«تۇركىستان» گازەتى