(Jalghasy. Basy myna siltemede)

Endi, slovenderding osy varyagtardy biylikke shaqyrularynyng sebebine kelelik. Jylnamadan bizder slovenderding varyagtargha kelip: «Pridiyte k nam na knyajeniye, vladeyte nami, zemlya u nas obilina, no naryada u nas netu» degenderin oqimyz.  Orys zertteushileri búl jerdegi «naryad» degen sózdi «poryadok», yaghni, tәrtip dep týsindiredi.  Bizdinshe, naryad degenimiz sәn-saltanat bolmaq.  Osylay bolghanda, naryad degen sóz  seremonial, yaghni, han kóteru tәrtibi degendi bildiredi. Yaghni, slovenderde han әuleti bolmaghan son, eshqanday  da,  «naryad» ta bolmaghan.  Ejelde, han әuletinde taq kiyesi bolady degen úghym bolghan. Taqtyng kiyesi bolsa, onda, sol taqtaghy patshagha baghynghan halyqtyng da kiyesi bolmaq.  Orhon jazularynda siyr-qypshaq Tonykók, týrikting birinshi qaghanaty jóninde aitqanda: «Olar óz arasynan qaghan tapty» dep aitady.  Búl jerde taq kiyesi bolmady degen úghym jatyr, sondyqtan búl qaghanat qúlady degendey.  Qútlúghty qaghan qoyyp, oghan siyr-qypshaqtardyng kiyeli han әuletining   Elteris ataghyn laqaby retinde berip,  eldi ózi biylegen Tonykók ary qaray: «...men ózim bilikti Tonykók iyelik etpesem, men joq bolsam,  Qapaghan-qaghan týrik esir jerinde Bod ta, halyq ta, adam da, el iyesi de joq bolghan bolar edi» deydi.  Búl jerde Bod dep taq kiyesi aitylyp túr.  Yaghni, Tonykók han әuletine jatpaytyn teksizdi qaghan qoysa da, quyrshaq qaghan saylap el biylegen ózinin  boyynda taq kiyesi bolghanyn aityp túr. Tonykókting Ashide әuleti ejelgi Kay Osedeninin  (ashide-osedeni) әuleti ekenin aitqan edik.  Osyny, Ashide jónindegi: «Ertedegi bir qaghannyng әuleti» degennen úghamyz. Tonykókting tanbasy ýshbúrysh bolghan.   Ashide әuletining tórt asha tanbasyn bizder ejelgi Yuechjiy-Kushan (aday-qypshaq) patshasynyng altyn tengesinen kóremiz. Mine, ózderinen han saylasa taq kiyesi bolmay tozaryn bilgen slovender Kay әuletining ókili dep Rurikterdi taqqa shaqyrghan bolsa kerek.  Orystar taq kiyesi degendi  «pomazannyy na sarstvo» deydi.   Yaghni, olargha patshalyq qúrugha qúdaydyng batasyn alghan adam kerek boldy.  Olardyng úghymynda onday bata tek monarhtar әuletinde ghana bolghan.  Orys jylnamasy varyagtardy «nahodniyk» deydi.  Yaghni, «tabyldy» degen sóz.  Qazaq shejirelerinde jar týbinen tabylghandar jónindegi әngime jii kezdesedi.  Osy tabylghandar mindetti týrde tekti bolyp shyghyp jatady. Mәselen, «Manas» jyryndaghy Boqmúrynnyng tabylghan bala (nahodniyk) ekeni belgili. Alay da, Kóketay han ólerinde Boqmúrynnyng han bolaryn aityp, múrager etedi. Eger de, Boqmúryn teksiz jetim bolsa, ony eshkim de han saylamas  edi.  Anyghynda, Shynghys hannyng babasy Bodanjar manqanyng әkesi de (bayaut-múghal) tabylghan bala edi.  Sondyqtan da, odan tughan balalaryn  Alan ana Kóketay han siyaqty: «Olar erteng han bolady»  deydi.  Bodanjardyng «mynghaq» degen qosymsha aty Boqmúryngha maghynalas «manqa» degendi bildiredi.  Demek, bizderding babalarymyz patsha úrqyna til men kóz tiymesin dep olardy osylay ataghan. Qyrghyzdardyng bizdi «manqa qazaq» deytinderi – patsha qazaq dep jalbandaghandary bolady. Orystar da, bizderdi qyrghyz ataghanda «kirgiyz-kaysak» dep patshalyq tegimizdi aityp, naq qyrghyzdy «dikokamennye kirgizy» dep, olardyng  patshalyq saqtardyng  úrpaqtarynyng qasynda  jabayy halyq ekenderin aitqan.

Kóptegen zertteushiler orystyng tarihshysy Tatiyshev kóldeneng tartyp, Rurikting tegin slavyangha jazghandaghy «Ioakim jylnamasynynyn» jalghan qaghaz ekenin aitady. Tatiyshevting ózi búl qaghazdy «hudoe pisimo», yaghni, «aryq qaghaz» dep aitqan. Búl jylnamanyng payda bolu tarihy, aqiqaty  óte kýmәndi bolghan son, ukrain tarihshysy Aleksey Tolochko Tatiyshevting jazbalaryna zertteu jýrgizip «Ioakim jylnamasynyn» jalghan qaghaz ekenin dәleldep bergen. (I. Daniylevskiy).  Bizder talay jerde dala auyz tarihynyng derek beruindegi shejirelik tәsildi aitqan edik.  Yaghni, shejirelerde simvoldyq túlghalardyng bar ekeni jóninde.  Mәselen, jogharghy aitylghan shejirelik Mýiizdi, Ókiresh degenderimiz tarihy túlghalar emes,  qypshaqtar  pen naymandardyng týbining turandyqtar ekenin bildirip túrghan shejiredegi simvoldyq túlghalar bolady.  Búnday simvoldyq túlghalar tәrtibi әr elding shejiresinde de, jylnamasynda da kezdesedi.  Osymen qatar shejire men orys jylnamalarynda jasyryn maghynalar da kezdesedi. Onyng ýstine, orys jylnamalaryna qypshaqtardyng zor әseri bolghanda. Mysal ýshin «Alpamys» jyryn alalyq.  Zyndanda, yaghni, qazylghan orda  jatqan Alpamysty eshki aidaghan Keyquat (Kay Kuvad patsha) eshkilermen asyrap bir kýni shúnqyrdan shyghuyna sebepshi bolady.  Búl jerde qazaqty qoy emes, eshkimen nege asyraghan?  Onyng mәnisi mynada.  Qazaqta: «Erte-erte ertede, eshki jýni bórtede» degen sóz bar. Búl jerde Ferghana angharynyng jalghyz qaqpasynyng aldyndaghy Myrzashólde jayylyp jýrgen týbitti eshki jóninde aitylyp túr. Bórte degeni Myrzashólding biyik bútaday bórte-jusany.  Jayylghanda týbiti bórte-jusangha ilinip qalatyn eshkimiz qazir angor atalatyn ejelgi qanlylardyng eshkisi bolady. Shyqqan jeri Ferghana anghary bolghandyqtan angor atalghan búl eshkiler kaiy-kanlylarmen birge Kishi Aziyagha ketip, qazir sol jaqta (Týrkiyada) ósiriledi.  Ankaranyng eski atauy Angor – Ferghana angharyn aityp túr.   Alpamystyng tarihynan bizder basyna qater tóngende ejelgi jaulasqan otyryqshy ariyler men kóshpendi ariylerdin, yaghni, turandardyng   aqyrynda birigip birine-biri qoldau kórsetkenderin úghamyz. Keyin, Alpamys Keyquatty Iran (arian) taghyna otyrghyzady.  Óshtesken jau eposta qalmaq bolsa, tarihta solardyng atalary ghún-qytay edi.  Estemi, Bumyn, Móde, Kýlteginning týbining qytay ekenin ghalamtordaghy «Shynghys handy týrik qylghan Rashid ad-diyn» atty maqalamyzdan da bile jatarsyzdar.  Sonymen, Alpamystyng zyndany da, qamalghan qazylghan ory da,  «Qaraqan tauda qamalym» degendegi Vara-Kangha qamaly bolady.  Negizinde, «Alpamys» jyrynyng maghynasy óte teren.  Osyny arghyqazaq mifologiyasy  ghylymynyng atasy Serikbol Qondybay ghana týsine alghan. Yaghni, Últan qúldyng tarihy, qanly-qypshaqtar Ergene qongha ketkende, әlemdi teksizderding biylegenin aityp túr. Osy siyaqty, orys jylnamalarynda da jasyryn maghynalar men simvoldyq túlghalar tastalghan. Orystyng úly aqyny Aleksandr Pushkin de: «Ertegi jalghan, alay da, onda menzes bar» degen edi. Endi, qypshaq teoriyasynyng túrghysynan orys jylnamalaryndaghy osy menzesterdi taldalyq.

Varyag mәselesin zertteushi I. Vyshegorodsev «Ioakim jylnamasyndaghy» Rurikting slavyandyq sheshesi degen Umilanyng atyn «umolyati», yaghni, jalbarynu degennen bolghan anyzdyq esim ekenin aitady.   Yaghni, slovender varyagtargha taqqa otyrugha jalbarynghan degendi  bildirip  túrghanyn aitady.  Bizdinshe, búl Umila degen esim «umoleniye» emes, Umay anany eske salyp túrghanday. Bizder búryndarda basyna ýshbúryshty tәj kiygen Umay anany atasy qytay ghún-týrikting emes, qypshaqtyng simvoly ekenin aitqan edik.  Mәselen, shejirelik atasy qytay ghún-týrik bolghan Bilge qaghannyng bitiktasynda sheshesin aitqanda: «Umay tekti anam» deydi. Yaghni, búl jerde ashina-qytay (a+sina) Bilge qaghan anasynyng qypshaq ekenin aitqany edi. Jәne de, týrik degen etnonimning bastapqy núsqasy «turkut» - turdyng kóti», yaghni, anadan turandyq degendi bildirse kerek degen de edik. Sondaghy orys jylnamasynda týrik bitiktasyndaghy siyaqty, Umila degen esimde «Umay tekti anam»  degen menzes bar.  Osydan bolar, varyag mәselesin jete zerttegen orys tarihshysy Igori Daniylevskiy Rurik әuletining anadan «polovsy», yaghni, qypshaq ekenin aitady. Osymen qatar, Igori Daniylevskiy: «Rurik kim bolsa, ol bolsyn, biraq ta, sloven bolmaghan» deydi.  Normangha da tartpaydy.  Al endi, rurikovichterding kýmisterinen bizder qypshaqtyng túmar tanbasyn eki jerden kóremiz.   Osy әiel jatyrynyng simvoly ýshin Vara qamalyn salghan IYemning aty Umay anagha ainalyp ketken bolsa kerek.  Adaydaghy Jemeneyding bastapqy atauy IYem eney bolghan dep oilaymyz.   Yaghni, IYem eney degenimiz ýshbúrysh tanbanyng bir atauy bolsa kerek. Shejire derekterindegi Jemeneyding laqab atynyng Búzau bolghany da qasiyetti siyr ananyng úly, mandayynda ýshbúryshty tanbasy bolghan  qara búqany eske salyp túr.  Ferghana angharynyng әbden qalyptasqan pishininin  ýshbúryshty ekenin kartadan kóruge bolady. Mәselen, Eniysey ózenining atyn Atambaev qyrghyzdardyng qoyghanyn aitady. Bizdinshe, Eniyseyding bastapqy qypshaqtyq núsqasy Ene say bolghan.  Yaghni, búl ózenge de Ergene, Vara Kangha sayynyng bir atauy berilgen. Qyrghyzdar bolsa, Ene say degenning ne ekenin de bilmeydi. Al endi, Vyshegorodsev aitqan «umolyati» degen sóz Rurikting aghayyny degen Siyneustyng atynda jasyrynghan deymiz.  Yaghni, Siyneus degen esimning qypshaqsha aityluy Saniyaz bolghanda, bil esim birneshe mәrte taghzym etu degendi bildiredi.   Yaghni, san – neshe mәrte, niyaz – taghzym etu, chelobitiye.  Rurikting ekinshi aghayyny Truvordyng aty Túrar esimin eske salyp túr. Yaghni, búl esimde «jalbarynsaq biylikke kelip túrar» degen úghym jatqanday.  Al endi, Rurikting atasy degen knyazi Gostomysldyng esimi «gosti mosol» degendi eske salyp túr. Yaghni, masyl qonaq degen úghymda. Qonaqqa shaqyryp moynymyzgha otyrghyzdyq degendey. Mosol dep jambas jilikti aitady. Al endi, qypshaqtardyng saltynda jambas jilik eng syily qonaqtyng sybaghasy bolady.  Tipti, «jalghan qaghazdaghy» Rurikting әkesi degen Goslavtyng aty da Vara-Kanghany aityp túrghanday. Rurik jóninde filim shygharghan Mihail Zadornov keybir derekterde Goslav degennin   Gotislav  dep berilgenin aitady.  Jogharyda aitqanday, goti, koty degenimiz qamal bolghanda, búl esim Gotislav – slavnaya kreposti Vara-Kangha degen maghyna beredi. Osymen qatar orystyng Yaroslav degen esimi «slavnyy yar» degendi bildiredi.  Yar degennning jar, or ekeni belgili. Al endi, Gostomysl, yaghniy,  Gostimosol  degeni «jambas qonaq» degen maghyna berip túrghanday.  Rurikting boyarlary degen Askolidimiz -  Asqar (tau), Diyrimiz - Dýr, yaghni, Tur bolmaq.

Mine, búnday  joramaldarsyz-aq,  tanbalar men shejirening negizinde Ruriktin  qypshaq bolghanyn  dәleldep berdik deymiz.  Rurikting týbin orystyng Lomonosov siyaqty ghúlamalary týsine almaghandy nadan orys qaydan týsinsin?  Orystardyng týsirgen «Russkiy kaganat» atty filiminde Rurikting zamanynan qalghan  qysh kirpishke basylghan  ýshbúrysh túmar tanbany bizder anyq kóremiz. Alay da, orys tarihshysy búl tanbagha «jana qaqpagha qarap túrghan qoy siyaqty» qarap qaldy da, lәm-lim dep eshtene aita almady.   Varyagtardyng qypshaqtar ekenderi jóninde arabtardyn, parsylardyn, qytaydyn, ejelgi orystardyn  derekterining negizinde monografiyalyq enbek jazugha bolar edi.  Mәselen, Biruny arab elining geografy Ali-Mashannyng Kangdizdi (Kanghany) nolidik meridian retinde alghanyn aitady. Demek, ertede búl Vara-Kangha qamalynyng geografiyalyq orny da belgili bolghan.  «Skazanie o Mamaevom poboyshe» atty derekten orys zertteushileri varyag degenderding qypshaqtar ekenderin bayaghyda úghyp qoyghan synayly. Alay da, olardyng shovinistik sasyq kókirekteri osyny moyyndatqyzbay otyr.  Orysta patsha ataghyn eng alghash alghan Qaharly Ivan taqtaghy rurikovichterding songhysy edi. Osydan keyin orystyng taghyna qayyn júrttan, naghashy júrttan ónsheng kóldeneng kelgen teksizder otyryp, Romanovtar әuletin qúryp, aqyrynda halyqtyng qaharyna úshyrap qyrylyp qaldy.  Olarda taq kiyesi bolmady.

Keybir orys zertteushileri Resey preziydenti Vladimiyr  Putindi, Rurikting nәsili  knyazi Mihayl Tverskoydyng úrpaghy ekenin aitady. Onyng atasy Spiridon - Mihail Tverskoydyng úrpaghy admiral Putyatinning úly deydi.  Jәne de, knyazi Mihail Tverskoydyng saqtalyp qalghan portretindegi bet-әlpeti men Vladimir Putinning bet-әlpetinde tanghajayyp úqsastyq bar ekenin aitady.  Osymen qatar, Putinning kózining týsi slavyandyq kókshil emes, qypshaqtyq jasyl súr týsti kelgen.  Putyatin degen aty-jónning Putinge ainalyp ketui ghajap emes. Mәselen, qazaqta Ablez degen esim Abulgaziz degenning qysqartylghan núsqasy bolady. Osy siyaqty, Spiridon Putyatinning aty-jóni qysqartylghan núsqany alyp Putinge ainalyp ketui әbden mýmkin.  Al endi, onyn  Vladimir degen esimi qypshaqtyng Úlatemir degeninen qalghan.   Yaghni, qatty shynyqqan qúrysh bolat temir degen sóz. Qazaq shejiresinde Úlatemir naymandardyng bir atasy bolady. Vladimir Putinning boyynda ýlkendi asa qúrmetteytin, syilaytyn, qypshaqtargha tәn qasiyet bar ekeni belgili. Ol kisining búl qasiyetin bizder elbasymyzben kezdesken kezinde anyq bayqaymyz. Árqashan elbasymyzdyng sózine qúlaq asyp túrady. Al endi, keshegi Atambaevtyng atasy degen Manas jóninde Shoqan, onyng ata-anasyn syilamaghanyn aitqan. Tipti, Manastyng esirip, әkesining malyn aidap әketkenin de aitqan edi. Qyrghyzdyng týbi -  aruaghy bólek dep atalarymyz aitqan sarmattyng Azyq taypasy bolady. Qypshaqtargha jatpaydy.  Ertede olardy (azyqtardy) az, as, asiy dep qytay derekteri tanbalaghan.  Manas degenimiz man+az degen eki sózden qúralyp, azyq adamy degen maghyna beredi. Azyq (yaziyg) atauy qyrghyzda, qazaqtardaghy qypshaq atauy siyaqty saqtalyp qalghan. «Altynshy әjem qalmaqtyng qyzy edi, mýmkin soghan úqsauym» dep Sәbit Múqanov aitqanday, bizding babalarymyz atasy qytay ghún-týriktermen miday aralasyp, solardyng qyzdaryn alyp naghashydan jartylay mongoloidtyq bet-әlpetti qabyldasa, kezinde evropeoidti bet-әlpetti bolghan sarmattardyng bir bóligi de, ghún-týrikter siyaqty atadan qytay bolyp sýiek-shatysqa  týsken. Sondyqtan da, qytaydyng shejirelik dәstýrinde qyrghyzdar qytay generaly Ly Linning úrpaqtary retinde kórsetilgen. Qyrghyzdyng bet-әlpetining mongoloidtyghy qazaqtardikinen basym bolghany osydan deymiz. Qaytkende de, ghún-týrikter men qyrghyzdar qytaylarmen tikeley sýiek-shatysta bolyp manghol tektes bolghan.  Mәselen, Kýlteginning saqtalyp qalghan mýsinin qaranyz, baryp túrghan siniyd-mongoloiyd, qytay da, qytay. Al endi, qypshaq-qazaqtardyng atasynyng qytay bolghanyn eshbir shejire derkteri aitpaydy. Qazaqtardyng ózderining shejirelik dәstýrinde qaybir ata bolsyn, onyng sheshesining qyrghyz, qalmaq, qaraqalpaq, qonyrat, orys, sary ýisin, týrkimen qyzdary bolghany ghana aitylady.

Endi, Ergene qon, Vara-Kangha jóninde birer sóz. Rashid ad-din mangholdardyng bir taypasy qatty qyrghyngha úshyraghan son, osylardan Qiyan men Nýkýzding Ergene qongha ketip qalyp jasyrynghanyn aitady.  Yaghni, Qiyan men Nýkýzdi manghol dep aityp túr.  Al endi, Ergene qong oqighasynyng týrkilik núsqasynda mangholdar atalmaydy. Ergene qongha Qayan men El hannyng jiyeni Toghyz ketedi (toh+uz, tohar). Rashid ad-dinning mangholdardy aitqanynyng mәnisi mynada. Shynghys han Kók Manghol Úlysyn qúrghannan keyin, barlyq qiyat-qypshaq, sonyng ishinde nayman, kerey, jalayyr, onghyt-uaq t.b, jәne de manchjur, oirat taypalarynyng manghol atanuy mindet bolghanyn aitpasa da, týsinikti.  Mine, qazirgi Manghol ýstirtinde qalghan oirattardyn, tanghúttardyn, tiybettikterdin, keybir orman halyqtarynyng  manghol atanuy osydan bolghan. Yaghni, Shynghys hannan jýz jyl keyingi Gazan hannyng túsynda әriyne barlyq kóshpendi halyq manghol atanyp jýrdi. Sondyqtan da: «senim bildiretin adamdardyng aituynsha» dep Ergene qong jóninde sóz bastaghan Rashid ad-diyn, sol senim bildirgen saray adamdarynyng auyzynan mangholdardy jazyp ketti. Al endi, Shynghys hannyng shyqqan tegi magholdar han túqymy Qayannan emes, Rashiyden aitqan Nýkýz ben týrkiler aitqan Toghyzdyng (jiyen) úrpaqtary bolady. Yaghni, han әuletine jiyen. «Qúpiya shejirede» aitylghan bayauttardyng da Ergene qonnan shyqqandary anyq.  «Oghyznamede» Rashid ad-din maghol degendi «moval» deydi. Yaghniy,  búl sózdi estilui boyynsha jazghan. Ábilghazy bolsa, «munol» sózining aityluy qiyn bolghan song búl ataudyng «mugul» dep aitylyp ketkenin jazghan.  Jәne de, «mun» sózining qayghy ekenin aitady (mún). Búl sózding aityluynyng qiyn bolghany, bastapqy núsqasynda bizding «n» әrpimiz bolghan song deymiz. Sondyqtan da, Rashid ad-din «moval» dep, Rubruk «moal» dep búl sózding bastapqy «múnal» núsqasynyng estiluin jazbalarynda barynsha keltirgen. Eger de siz moval dep te, moal dep te aitsanyz «múnal» sózi estiletini haq. Osymen qatar Rashid ad-din «moval» atauynyng maghynasyn: «Árqashan da múndy (múnly) bolyndar» dep týsindirgen. Múnal degenimiz osy bolady. Yaghni, múnly bolghandar, múndy alghandar. Al endi, Ábilghazynyng aitqanynday, munoldyng mugul bolyp ketkenin bizder shejire derekterinen de kóremiz. Onda Múnal ruynyng aty Múghal dep jazylyp jýredi. Qadyrghaly Jalayyr da, Ábilghazy bahadýr han da munol degenning mugulgha aianalyp ketkenin tәjik (parsy) tilinen bolghanyn aitady. Olardyng tilinde «n» әrpi joq. Sondyqtan da, kezinde Shaghatay úylysynyng shyghysynda qúrylghan memleket solardyng tilinshe Mogholstan (múghalstan) atalghan.  Ejelde múghal atanyp jýrgen múnaldar osy Shaghatay úylysynyng jerinde kóship-qonyp jýrgen. Mәselen, Asqaq Temirdin  shejiresinde Sozaqtan Maghol, odan Asqaq Temir dep aitylghan.  Búl jerdegi Sozaq degeni su saq (aday), maghol degeni múnal bolady.  Sonda, «Qúpiya shejiredegi» «bayaut-maaliyh» degenimiz bayaut-múnallyq, yaghni, qazirgi tanda Kishi jýz qúramynda Shynghys hannyng tanbasymen jýrgen Bayúly Múnal bolmaq.  Manghol elinen oralghan ghalym, tarih ghylymdarynyng doktory Zardyqan Qinayatúly marqúm, Shynghys hannyng babasy Bodanjardyng osy bayaut-maalihting jigitinen ekenin aityp ketken edi. Al endi, Bodanjardyng «núrdan jaraldy» degenderi, ghalym aitqanday, bar bolghany iydeologiya ghana. Rashid ad-dinning moval-maghol-múnal atauynyng maghynasynyng «әrqashan da múnly bolyndar» (múng alyndar) degendi bildiretinin «Qúpiya shejire» de rastap túr.  Rashid ad-din «Oghyznamede» moval sózining maghynasyn týsindirgende, olardyng aghayyny degen Oghyz hannyn: «Árqashan da múnly bolyp, itting terisin jamylyp, qústyng etin ghana jep, eshqashanda Týrkistanda (turanda. Q.Z.) kórinbender!» degen sózderin keltiredi. Oghyz han ataghan moval sózining  maghynasy osy deydi. Al endi, «Qúpiya shejirede»  Shynghys hannyng babasy Bodanjardyng aghayyndarymen syiyspay dýzge ketip (quylyp), tek qana qústyng etimen qorektenip jýrgeni aitylady. Manghystauda jýrgen kezderimde qústyng qaytqan, kelgen kezinde olardyn  aspandaghy tobyrynan kýnning kózi kórinbey ketetinin bayqaghan edim. Yaghni, Adaylardyng qazirgi qonysy  qysy-jazy qústyng eng kóp jýretin jeri bolady. Jәne de, mifologiya Asqaq Temirding aqqugha kýikentay salghanyn estigen qypshaq Asan qayghy Bәidibekpen birge kelip: «Aqqu – qanatty qústyng tóresi, beybitshilik beynesi» dep, aqqugha kýikentaydy  salmauyn eskertken dep aitady.  Qarshyghasyn salyp qaz-ýirektin  mamyghyn qarsha boratqan Bodanjardyng endi bir úrpaghy Asqaq Temir, әriyne, aqqudyng etin jeu ýshin oghan kýikentayyn salghan edi. Shynghys hannyng ata-tegi jóninde tolyghyraq ghalamtordaghy «Shynghys han - Aday ruynyng úrpaghy» atty maqalamyzdan bile jatarsyzdar.

Keyingi zertteulerden bizder Ergene qongha ketkenderding orys jylnamalaryndaghy polovsy men pechenegter ekenderin úqtyq. Yaghni, Qayan, Qiyan degenimiz polovsylar, Nýkýz, Toghyz degenimiz pechenegter. Pecheneg degenderimiz shejiredegi Sozaq, yaghni, su saqtary bolady.  (A. Abdrahmanov. «Qazaqstan etnotoponimikasy». Ghylym-1979 j). Anyzda Qiyandardyng Ergene qondy arhardyng izimen jýrip tapqandary aitylady. Búl jerdegi arhar, kýnning simvoly bolady. Yaghni, olar Sayan-Altaydan shyghyp kýnning artynan, shyghystan batysqa qaray jýrgen. Ferghana anghary bolsa, qytay derekterinde «Batys óniri» dep belgilengen. Osymen qatar qytay tilinen orys tiline audarghandar Ferghana alqabyn Davani deydi. Qytay iyeroglifterin jete tanyghan qazaqstandyq ghalym Yu.Zuev Davani degendi Dayyani dep týzetedi. Búl jerde «day» jәne «uan» degen sózder bar.   Yaghni, Day (aday) patshalyghy degendi bildirmek.

Endi, Kayut, Qiyat әuletining ejelgi halyqtar arasyndaghy manyzy jóninde aita ketelik. Qytay Ly Sini-chuanyng «Sza-si» dereginde Shynghys han qúrghan manghol imperiyasynan basqa da, ertede manghol memleketining  bolghany aitylady. Onda: «Taghy da bir manghol memleketi bolghan. Shao-sin biylikte bolghan kezde (1132-1162) olar dýrbelendi bastady. Olardyng basshysy ózin birinshi aqsýiek imperator, әulet atasy dep zansyz jariyalady. Szindyq Lyannyng kezinde olar shekarada elge tynym bermedi» dep aitylady.  Búl jerdegi Lyan 1122-shi jyly biylikke kelgen. Osydan bizder Shynghys hannyng arghy atasy Kabyl qaghannyng zamanyn anyqtaymyz. Yaghni, qytaylar «zansyz imperator» dep Kay әuletinen shyqpaghan, qiyattargha kirme qiyat-bórjigindik  Qabyl qaghandy aitqan. Qabyl qaghannyng qytaylarmen qas bolghany belgili. Onyng qaghan degen ataghynan biz onyng memleket qúrmaqshy bolghanyn týsinemiz. Alay da, ol ólerinde taghyn óz balalaryna emes, basqa atanyng balasy Ámbegeyge tastap ketedi. Onyng mәnisi mynada. Ámbegeyding taushyut ruynyng etimologiyasy qytay tilinen «qanynan hanzada», «taq múragerleri» degendi bildiredi. Sonda, taushyuttar han әuletine jatpaytyn bayaut-múnaldan bolsa qalaysha qanynan hanzadalar bolmaq? Mine, osy jóninde biz «Mangholdardyng qúpiya shejiresi» men Rashid ad-dinning jazghandarynan  jasyryn maghynalardy kóremiz. Sergey Klyashtornyy qytay derekterining negizinde soltýstikte siyr-qypshaqtardyng shara jәne kay degen taypalarynyng bolghandaryn aitady. «Qúpiya shejiredegi» tayshyuttardyng atasy degen Sharaqay linkum shejiredegi Kay әuletin bildiretin simvoldyq túlgha bolmaq.  Sharaqay degenimiz әlgi shara men kai, yaghni, sary kailar, linkum degenimiz qytay tilinen «úly әmir» degendi bildiredi. Al endi, Rashid ad-din bolsa, «Jylnamalar jinaghyn» Gazan hannyng qadaghalauymen jazghan son, tayshyuttardy Alan ananyng kishi úldarynyng úrpaqtary degen jasyryn maghyna tastaydy. Yaghni, búl jerde «Alan ananyng kishi úldary» dep Kay әuletining úrpaghy Dubun-Bayan men jary Alan ananyng kishi úly Bógentay aitylyp túr.  Mine, sondyqtan da, «Qúpiya shejirede» búl úrpaq tayshyut, yaghni, qanynan hanzada, taq múrageri, úly әmir  atanghan.  Al endi, Alan ana men Dubun-Bayannyng ýlken úly Belgimtaydan qytay derekterinde jazylghan Belgunut obaghy taraydy. Búl Belgunuttar qazir Nayman atalyp jýr. Sondyqtan da, Nayman shejiresinde Nayman shaldyng úly, laqab aty Ókiresh degen Belgibaydyng simvoldyq túlghasy payda bolghan. Áriyne, «Qúpiya shejireni» Shynghys han әuletining iydeologtary ózderine, yaghni, múnaldargha tartyp búrmalap jibergen. Sondyqtan da, tayshyuttardyng bórjiginderge kirme ekenderin aitpaghan. Jәne de, taushyuttardyng Shynghys hanmen ne ýshin jaulasqanyn naqty aitpasa da, «Qúpiya shejireden» bizder búlardyng arasynda taqqa talas bolghanyn angharamyz.  Onda: «Ámbegeyding kózi ketken  son, sender bizdi basynbaqshy boldyndar» dep Shynghys hannyng sheshesine aitylghan sózder bar.  Endigi, han әuletine jatpaytyn bórjiginderde taq kiyesi bar dep halyqty  sendiru ýshin búrmalaushylar shejirede Shynghys hannyng toghyzynshy babasy Bodanjardy (Bóten sary) Kók Tәnirining núrynan jaratyp qoyghan. «Altyn dәpterde» aitylghan, Alan anagha aidyng sәulesimen kiyiz ýiding shanyraghynan týsip, kýnning núrymen qaytyp ketetin sary itti bizder Tamghalydaghy tastardan kóremiz. Onda, Tәnirding denesi - sary tazy it keypinde, basy - jeti qabat gharysh aspan týrinde salynghan.  Demek,  «Altyn dәpterdegi»  sary it degeni Kók Tәnirining simvoly bolady.  Al endi, Shynghys hannyng arghy atasynyng Qabyl degen esimi - ariylik Kavy atauynyng maghynasyn beredi. Yaghni, Kók Tәnirining dauysyn sanasyna qabyldau degen úghymda. Demek, qazaqtaghy Qabi, Qabyl degen esimder Kavy sózining qypshaqtarsha aitylghan  fonetikalyq núsqalary bolady. Qazirgi oirat-mangholdar búl Qabyl degenning ne ekenin de bilmeydi. Osy siyaqty, Shynghys handy oirat-mangholgha sanap jýrgen orys ghalymdary da, nadandyqtarynan Rarog, Rurik degen esimning ne ekenin bilmeydi. Qabyl men Rarogtyng maghynasyn zoroastra dininen kóptegen әdet-ghúryp, anyz-әpsana, salt-dәstýrdi alyp qalghan bizder, yaghni, әlemdik tәrtip ornatqan ejelgi qypshaqtardyng tóte úrpaqtary ghana týsine alamyz.

(sony)

Qayrat Zaryphan, shejiretanushy

Abai.kz