(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

ەندى، سلوۆەندەردىڭ وسى ۆارياگتاردى بيلىككە شاقىرۋلارىنىڭ سەبەبىنە كەلەلىك. جىلنامادان بىزدەر سلوۆەندەردىڭ ۆارياگتارعا كەلىپ: «پريديتە ك نام نا كنياجەنيە، ۆلادەيتە نامي، زەمليا ۋ ناس وبيلنا، نو ناريادا ۋ ناس نەتۋ» دەگەندەرىن وقيمىز.  ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل جەردەگى «نارياد» دەگەن ءسوزدى «پوريادوك»، ياعني، ءتارتىپ دەپ تۇسىندىرەدى.  بىزدىڭشە، نارياد دەگەنىمىز ءسان-سالتانات بولماق.  وسىلاي بولعاندا، نارياد دەگەن ءسوز  تسەرەمونيال، ياعني، حان كوتەرۋ ءتارتىبى دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، سلوۆەندەردە حان اۋلەتى بولماعان سوڭ، ەشقانداي  دا،  «نارياد» تا بولماعان.  ەجەلدە، حان اۋلەتىندە تاق كيەسى بولادى دەگەن ۇعىم بولعان. تاقتىڭ كيەسى بولسا، وندا، سول تاقتاعى پاتشاعا باعىنعان حالىقتىڭ دا كيەسى بولماق.  ورحون جازۋلارىندا سير-قىپشاق تونىكوك، تۇرىكتىڭ ءبىرىنشى قاعاناتى جونىندە ايتقاندا: «ولار ءوز اراسىنان قاعان تاپتى» دەپ ايتادى.  بۇل جەردە تاق كيەسى بولمادى دەگەن ۇعىم جاتىر، سوندىقتان بۇل قاعانات قۇلادى دەگەندەي.  قۇتلۇعتى قاعان قويىپ، وعان سير-قىپشاقتاردىڭ كيەلى حان اۋلەتىنىڭ   ەلتەرىس اتاعىن لاقابى رەتىندە بەرىپ،  ەلدى ءوزى بيلەگەن تونىكوك ارى قاراي: «...مەن ءوزىم بىلىكتى تونىكوك يەلىك ەتپەسەم، مەن جوق بولسام،  قاپاعان-قاعان تۇرىك ەسىر جەرىندە بود تا، حالىق تا، ادام دا، ەل يەسى دە جوق بولعان بولار ەدى» دەيدى.  بۇل جەردە بود دەپ تاق كيەسى ايتىلىپ تۇر.  ياعني، تونىكوك حان اۋلەتىنە جاتپايتىن تەكسىزدى قاعان قويسا دا، قۋىرشاق قاعان سايلاپ ەل بيلەگەن ءوزىنىڭ  بويىندا تاق كيەسى بولعانىن ايتىپ تۇر. تونىكوكتىڭ اشيدە اۋلەتى ەجەلگى كاي وسەدەننىڭ  (اشيدە-وسەدەن) اۋلەتى ەكەنىن ايتقان ەدىك.  وسىنى، اشيدە جونىندەگى: «ەرتەدەگى ءبىر قاعاننىڭ اۋلەتى» دەگەننەن ۇعامىز. تونىكوكتىڭ تاڭباسى ءۇشبۇرىش بولعان.   اشيدە اۋلەتىنىڭ ءتورت اشا تاڭباسىن بىزدەر ەجەلگى يۋەچجي-كۋشان (اداي-قىپشاق) پاتشاسىنىڭ التىن تەڭگەسىنەن كورەمىز. مىنە، وزدەرىنەن حان سايلاسا تاق كيەسى بولماي توزارىن بىلگەن سلوۆەندەر كاي اۋلەتىنىڭ وكىلى دەپ ريۋريكتەردى تاققا شاقىرعان بولسا كەرەك.  ورىستار تاق كيەسى دەگەندى  «پومازاننىي نا تسارستۆو» دەيدى.   ياعني، ولارعا پاتشالىق قۇرۋعا قۇدايدىڭ باتاسىن العان ادام كەرەك بولدى.  ولاردىڭ ۇعىمىندا ونداي باتا تەك مونارحتار اۋلەتىندە عانا بولعان.  ورىس جىلناماسى ۆارياگتاردى «ناحودنيك» دەيدى.  ياعني، «تابىلدى» دەگەن ءسوز.  قازاق شەجىرەلەرىندە جار تۇبىنەن تابىلعاندار جونىندەگى اڭگىمە ءجيى كەزدەسەدى.  وسى تابىلعاندار مىندەتتى تۇردە تەكتى بولىپ شىعىپ جاتادى. ماسەلەن، «ماناس» جىرىنداعى بوقمۇرىننىڭ تابىلعان بالا (ناحودنيك) ەكەنى بەلگىلى. الاي دا، كوكەتاي حان ولەرىندە بوقمۇرىننىڭ حان بولارىن ايتىپ، مۇراگەر ەتەدى. ەگەر دە، بوقمۇرىن تەكسىز جەتىم بولسا، ونى ەشكىم دە حان سايلاماس  ەدى.  انىعىندا، شىڭعىس حاننىڭ باباسى بودانجار ماڭقانىڭ اكەسى دە (باياۋت-مۇعال) تابىلعان بالا ەدى.  سوندىقتان دا، ودان تۋعان بالالارىن  الان انا كوكەتاي حان سياقتى: «ولار ەرتەڭ حان بولادى»  دەيدى.  بودانجاردىڭ «مىڭعاق» دەگەن قوسىمشا اتى بوقمۇرىنعا ماعىنالاس «ماڭقا» دەگەندى بىلدىرەدى.  دەمەك، بىزدەردىڭ بابالارىمىز پاتشا ۇرقىنا ءتىل مەن كوز تيمەسىن دەپ ولاردى وسىلاي اتاعان. قىرعىزداردىڭ ءبىزدى «ماڭقا قازاق» دەيتىندەرى – پاتشا قازاق دەپ جالباڭداعاندارى بولادى. ورىستار دا، بىزدەردى قىرعىز اتاعاندا «كيرگيز-كايساك» دەپ پاتشالىق تەگىمىزدى ايتىپ، ناق قىرعىزدى «ديكوكامەننىە كيرگيزى» دەپ، ولاردىڭ  پاتشالىق ساقتاردىڭ  ۇرپاقتارىنىڭ قاسىندا  جابايى حالىق ەكەندەرىن ايتقان.

كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ورىستىڭ تاريحشىسى تاتيششەۆ كولدەنەڭ تارتىپ، ريۋريكتىڭ تەگىن سلاۆيانعا جازعانداعى «يواكيم جىلناماسىنىنىڭ» جالعان قاعاز ەكەنىن ايتادى. تاتيششەۆتىڭ ءوزى بۇل قاعازدى «حۋدوە پيسمو»، ياعني، «ارىق قاعاز» دەپ ايتقان. بۇل جىلنامانىڭ پايدا بولۋ تاريحى، اقيقاتى  وتە كۇماندى بولعان سوڭ، ۋكراين تاريحشىسى الەكسەي تولوچكو تاتيششەۆتىڭ جازبالارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ «يواكيم جىلناماسىنىڭ» جالعان قاعاز ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن. (ي. دانيلەۆسكي).  بىزدەر تالاي جەردە دالا اۋىز تاريحىنىڭ دەرەك بەرۋىندەگى شەجىرەلىك ءتاسىلدى ايتقان ەدىك.  ياعني، شەجىرەلەردە سيمۆولدىق تۇلعالاردىڭ بار ەكەنى جونىندە.  ماسەلەن، جوعارعى ايتىلعان شەجىرەلىك ءمۇيىزدى، وكىرەش دەگەندەرىمىز تاريحي تۇلعالار ەمەس،  قىپشاقتار  پەن نايمانداردىڭ ءتۇبىنىڭ تۋراندىقتار ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعان شەجىرەدەگى سيمۆولدىق تۇلعالار بولادى.  بۇنداي سيمۆولدىق تۇلعالار ءتارتىبى ءار ەلدىڭ شەجىرەسىندە دە، جىلناماسىندا دا كەزدەسەدى.  وسىمەن قاتار شەجىرە مەن ورىس جىلنامالارىندا جاسىرىن ماعىنالار دا كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە، ورىس جىلنامالارىنا قىپشاقتاردىڭ زور اسەرى بولعاندا. مىسال ءۇشىن «الپامىس» جىرىن الالىق.  زىنداندا، ياعني، قازىلعان وردا  جاتقان الپامىستى ەشكى ايداعان كەيقۋات (كاي كۋۆاد پاتشا) ەشكىلەرمەن اسىراپ ءبىر كۇنى شۇڭقىردان شىعۋىنا سەبەپشى بولادى.  بۇل جەردە قازاقتى قوي ەمەس، ەشكىمەن نەگە اسىراعان؟  ونىڭ ءمانىسى مىنادا.  قازاقتا: «ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە» دەگەن ءسوز بار. بۇل جەردە فەرعانا اڭعارىنىڭ جالعىز قاقپاسىنىڭ الدىنداعى مىرزاشولدە جايىلىپ جۇرگەن ءتۇبىتتى ەشكى جونىندە ايتىلىپ تۇر. بورتە دەگەنى ءمىرزاشولدىڭ بيىك بۇتاداي بورتە-جۋسانى.  جايىلعاندا ءتۇبىتى بورتە-جۋسانعا ءىلىنىپ قالاتىن ەشكىمىز قازىر انگور اتالاتىن ەجەلگى قاڭلىلاردىڭ ەشكىسى بولادى. شىققان جەرى فەرعانا اڭعارى بولعاندىقتان انگور اتالعان بۇل ەشكىلەر كاي-كاڭلىلارمەن بىرگە كىشى ازياعا كەتىپ، قازىر سول جاقتا (تۇركيادا) وسىرىلەدى.  انكارانىڭ ەسكى اتاۋى انگور – فەرعانا اڭعارىن ايتىپ تۇر.   الپامىستىڭ تاريحىنان بىزدەر باسىنا قاتەر تونگەندە ەجەلگى جاۋلاسقان وتىرىقشى اريلەر مەن كوشپەندى اريلەردىڭ، ياعني، تۋرانداردىڭ   اقىرىندا بىرىگىپ بىرىنە-ءبىرى قولداۋ كورسەتكەندەرىن ۇعامىز. كەيىن، الپامىس كەيقۋاتتى يران (اريان) تاعىنا وتىرعىزادى.  وشتەسكەن جاۋ ەپوستا قالماق بولسا، تاريحتا سولاردىڭ اتالارى عۇن-قىتاي ەدى.  ەستەمي، بۋمىن، مودە، كۇلتەگىننىڭ ءتۇبىنىڭ قىتاي ەكەنىن عالامتورداعى «شىڭعىس حاندى تۇرىك قىلعان راشيد اد-دين» اتتى ماقالامىزدان دا بىلە جاتارسىزدار.  سونىمەن، الپامىستىڭ زىندانى دا، قامالعان قازىلعان ورى دا،  «قاراقان تاۋدا قامالىم» دەگەندەگى ۆارا-كانگحا قامالى بولادى.  نەگىزىندە، «الپامىس» جىرىنىڭ ماعىناسى وتە تەرەڭ.  وسىنى ارعىقازاق ميفولوگياسى  عىلىمىنىڭ اتاسى سەرىكبول قوندىباي عانا تۇسىنە العان. ياعني، ۇلتان قۇلدىڭ تاريحى، قاڭلى-قىپشاقتار ەرگەنە قوڭعا كەتكەندە، الەمدى تەكسىزدەردىڭ بيلەگەنىن ايتىپ تۇر. وسى سياقتى، ورىس جىلنامالارىندا دا جاسىرىن ماعىنالار مەن سيمۆولدىق تۇلعالار تاستالعان. ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر پۋشكين دە: «ەرتەگى جالعان، الاي دا، وندا مەڭزەس بار» دەگەن ەدى. ەندى، قىپشاق تەورياسىنىڭ تۇرعىسىنان ورىس جىلنامالارىنداعى وسى مەڭزەستەردى تالدالىق.

ۆارياگ ماسەلەسىن زەرتتەۋشى ي. ۆىشەگورودتسەۆ «يواكيم جىلناماسىنداعى» ريۋريكتىڭ سلاۆياندىق شەشەسى دەگەن ۋميلانىڭ اتىن «ۋموليات»، ياعني، جالبارىنۋ دەگەننەن بولعان اڭىزدىق ەسىم ەكەنىن ايتادى.   ياعني، سلوۆەندەر ۆارياگتارعا تاققا وتىرۋعا جالبارىنعان دەگەندى  ءبىلدىرىپ  تۇرعانىن ايتادى.  بىزدىڭشە، بۇل ۋميلا دەگەن ەسىم «ۋمولەنيە» ەمەس، ۋماي انانى ەسكە سالىپ تۇرعانداي. بىزدەر بۇرىنداردا باسىنا ءۇشبۇرىشتى ءتاج كيگەن ۋماي انانى اتاسى قىتاي عۇن-تۇرىكتىڭ ەمەس، قىپشاقتىڭ سيمۆولى ەكەنىن ايتقان ەدىك.  ماسەلەن، شەجىرەلىك اتاسى قىتاي عۇن-تۇرىك بولعان بىلگە قاعاننىڭ بىتىكتاسىندا شەشەسىن ايتقاندا: «ۋماي تەكتى انام» دەيدى. ياعني، بۇل جەردە اشينا-قىتاي (ا+سينا) بىلگە قاعان اناسىنىڭ قىپشاق ەكەنىن ايتقانى ەدى. جانە دە، تۇرىك دەگەن ەتنونيمنىڭ باستاپقى نۇسقاسى «تۋركۋت» - تۋردىڭ كوتى»، ياعني، انادان تۋراندىق دەگەندى بىلدىرسە كەرەك دەگەن دە ەدىك. سونداعى ورىس جىلناماسىندا تۇرىك بىتىكتاسىنداعى سياقتى، ۋميلا دەگەن ەسىمدە «ۋماي تەكتى انام»  دەگەن مەڭزەس بار.  وسىدان بولار، ۆارياگ ماسەلەسىن جەتە زەرتتەگەن ورىس تاريحشىسى يگور دانيلەۆسكي ريۋريك اۋلەتىنىڭ انادان «پولوۆتسى»، ياعني، قىپشاق ەكەنىن ايتادى. وسىمەن قاتار، يگور دانيلەۆسكي: «ريۋريك كىم بولسا، ول بولسىن، بىراق تا، سلوۆەن بولماعان» دەيدى.  نورمانعا دا تارتپايدى.  ال ەندى، ريۋريكوۆيچتەردىڭ كۇمىستەرىنەن بىزدەر قىپشاقتىڭ تۇمار تاڭباسىن ەكى جەردەن كورەمىز.   وسى ايەل جاتىرىنىڭ سيمۆولى ءۇشىن ۆارا قامالىن سالعان يەمنىڭ اتى ۋماي اناعا اينالىپ كەتكەن بولسا كەرەك.  ادايداعى جەمەنەيدىڭ باستاپقى اتاۋى يەم ەنەي بولعان دەپ ويلايمىز.   ياعني، يەم ەنەي دەگەنىمىز ءۇشبۇرىش تاڭبانىڭ ءبىر اتاۋى بولسا كەرەك. شەجىرە دەرەكتەرىندەگى جەمەنەيدىڭ لاقاب اتىنىڭ بۇزاۋ بولعانى دا قاسيەتتى سيىر انانىڭ ۇلى، ماڭدايىندا ءۇشبۇرىشتى تاڭباسى بولعان  قارا بۇقانى ەسكە سالىپ تۇر.  فەرعانا اڭعارىنىڭ ابدەن قالىپتاسقان ءپىشىنىنىڭ  ءۇشبۇرىشتى ەكەنىن كارتادان كورۋگە بولادى. ماسەلەن، ەنيسەي وزەنىنىڭ اتىن اتامباەۆ قىرعىزداردىڭ قويعانىن ايتادى. بىزدىڭشە، ەنيسەيدىڭ باستاپقى قىپشاقتىق نۇسقاسى ەنە ساي بولعان.  ياعني، بۇل وزەنگە دە ەرگەنە، ۆارا كانگحا سايىنىڭ ءبىر اتاۋى بەرىلگەن. قىرعىزدار بولسا، ەنە ساي دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. ال ەندى، ۆىشەگورودتسەۆ ايتقان «ۋموليات» دەگەن ءسوز ريۋريكتىڭ اعايىنى دەگەن سينەۋستىڭ اتىندا جاسىرىنعان دەيمىز.  ياعني، سينەۋس دەگەن ەسىمنىڭ قىپشاقشا ايتىلۋى سانياز بولعاندا، ءبىل ەسىم بىرنەشە مارتە تاعزىم ەتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.   ياعني، سان – نەشە مارتە، نياز – تاعزىم ەتۋ، چەلوبيتيە.  ريۋريكتىڭ ەكىنشى اعايىنى ترۋۆوردىڭ اتى تۇرار ەسىمىن ەسكە سالىپ تۇر. ياعني، بۇل ەسىمدە «جالبارىنساق بيلىككە كەلىپ تۇرار» دەگەن ۇعىم جاتقانداي.  ال ەندى، ريۋريكتىڭ اتاسى دەگەن كنياز گوستومىسلدىڭ ەسىمى «گوست موسول» دەگەندى ەسكە سالىپ تۇر. ياعني، ماسىل قوناق دەگەن ۇعىمدا. قوناققا شاقىرىپ موينىمىزعا وتىرعىزدىق دەگەندەي. موسول دەپ جامباس جىلىكتى ايتادى. ال ەندى، قىپشاقتاردىڭ سالتىندا جامباس جىلىك ەڭ سىيلى قوناقتىڭ سىباعاسى بولادى.  ءتىپتى، «جالعان قاعازداعى» ريۋريكتىڭ اكەسى دەگەن گوتسلاۆتىڭ اتى دا ۆارا-كانگحانى ايتىپ تۇرعانداي. ريۋريك جونىندە فيلم شىعارعان ميحايل زادورنوۆ كەيبىر دەرەكتەردە گوتسلاۆ دەگەننىڭ   گوتيسلاۆ  دەپ بەرىلگەنىن ايتادى.  جوعارىدا ايتقانداي، گوتي، كوتي دەگەنىمىز قامال بولعاندا، بۇل ەسىم گوتيسلاۆ – سلاۆنايا كرەپوست ۆارا-كانگحا دەگەن ماعىنا بەرەدى. وسىمەن قاتار ورىستىڭ ياروسلاۆ دەگەن ەسىمى «سلاۆنىي يار» دەگەندى بىلدىرەدى.  يار دەگەنننىڭ جار، ور ەكەنى بەلگىلى. ال ەندى، گوستومىسل، ياعني،  گوستموسول  دەگەنى «جامباس قوناق» دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇرعانداي.  ريۋريكتىڭ بويارلارى دەگەن اسكولدىمىز -  اسقار (تاۋ), ءديرىمىز - ءدۇر، ياعني، تۋر بولماق.

مىنە، بۇنداي  جورامالدارسىز-اق،  تاڭبالار مەن شەجىرەنىڭ نەگىزىندە ريۋريكتىڭ  قىپشاق بولعانىن  دالەلدەپ بەردىك دەيمىز.  ريۋريكتىڭ ءتۇبىن ورىستىڭ لومونوسوۆ سياقتى عۇلامالارى تۇسىنە الماعاندى نادان ورىس قايدان ءتۇسىنسىن؟  ورىستاردىڭ تۇسىرگەن «رۋسسكي كاگانات» اتتى فيلمىندە ريۋريكتىڭ زامانىنان قالعان  قىش كىرپىشكە باسىلعان  ءۇشبۇرىش تۇمار تاڭبانى بىزدەر انىق كورەمىز. الاي دا، ورىس تاريحشىسى بۇل تاڭباعا «جاڭا قاقپاعا قاراپ تۇرعان قوي سياقتى» قاراپ قالدى دا، ءلام-ليم دەپ ەشتەڭە ايتا المادى.   ۆارياگتاردىڭ قىپشاقتار ەكەندەرى جونىندە ارابتاردىڭ، پارسىلاردىڭ، قىتايدىڭ، ەجەلگى ورىستاردىڭ  دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە مونوگرافيالىق ەڭبەك جازۋعا بولار ەدى.  ماسەلەن، بيرۋني اراب ەلىنىڭ گەوگرافى ال-ماشاننىڭ كانگديزدى (كانگحانى) نولدىك مەريديان رەتىندە العانىن ايتادى. دەمەك، ەرتەدە بۇل ۆارا-كانگحا قامالىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى دا بەلگىلى بولعان.  «سكازانيە و ماماەۆوم پوبويششە» اتتى دەرەكتەن ورىس زەرتتەۋشىلەرى ۆارياگ دەگەندەردىڭ قىپشاقتار ەكەندەرىن باياعىدا ۇعىپ قويعان سىڭايلى. الاي دا، ولاردىڭ شوۆينيستىك ساسىق كوكىرەكتەرى وسىنى مويىنداتقىزباي وتىر.  ورىستا پاتشا اتاعىن ەڭ العاش العان قاھارلى يۆان تاقتاعى ريۋريكوۆيچتەردىڭ سوڭعىسى ەدى. وسىدان كەيىن ورىستىڭ تاعىنا قايىن جۇرتتان، ناعاشى جۇرتتان وڭشەڭ كولدەنەڭ كەلگەن تەكسىزدەر وتىرىپ، رومانوۆتار اۋلەتىن قۇرىپ، اقىرىندا حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قىرىلىپ قالدى.  ولاردا تاق كيەسى بولمادى.

كەيبىر ورىس زەرتتەۋشىلەرى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير  ءپۋتيندى، ريۋريكتىڭ ءناسىلى  كنياز ميحايل تۆەرسكويدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ايتادى. ونىڭ اتاسى سپيريدون - ميحايل تۆەرسكويدىڭ ۇرپاعى ادميرال ءپۋتياتيننىڭ ۇلى دەيدى.  جانە دە، كنياز ميحايل تۆەرسكويدىڭ ساقتالىپ قالعان پورترەتىندەگى بەت-الپەتى مەن ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بەت-الپەتىندە تاڭعاجايىپ ۇقساستىق بار ەكەنىن ايتادى.  وسىمەن قاتار، ءپۋتيننىڭ كوزىنىڭ ءتۇسى سلاۆياندىق كوكشىل ەمەس، قىپشاقتىق جاسىل سۇر ءتۇستى كەلگەن.  پۋتياتين دەگەن اتى-ءجوننىڭ پۋتينگە اينالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ماسەلەن، قازاقتا ابلەز دەگەن ەسىم ابۋلگازيز دەگەننىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى بولادى. وسى سياقتى، سپيريدون ءپۋتياتيننىڭ اتى-ءجونى قىسقارتىلعان نۇسقانى الىپ پۋتينگە اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.  ال ەندى، ونىڭ  ۆلاديمير دەگەن ەسىمى قىپشاقتىڭ ۇلاتەمىر دەگەنىنەن قالعان.   ياعني، قاتتى شىنىققان قۇرىش بولات تەمىر دەگەن ءسوز. قازاق شەجىرەسىندە ۇلاتەمىر نايمانداردىڭ ءبىر اتاسى بولادى. ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بويىندا ۇلكەندى اسا قۇرمەتتەيتىن، سىيلايتىن، قىپشاقتارعا ءتان قاسيەت بار ەكەنى بەلگىلى. ول كىسىنىڭ بۇل قاسيەتىن بىزدەر ەلباسىمىزبەن كەزدەسكەن كەزىندە انىق بايقايمىز. ارقاشان ەلباسىمىزدىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ تۇرادى. ال ەندى، كەشەگى اتامباەۆتىڭ اتاسى دەگەن ماناس جونىندە شوقان، ونىڭ اتا-اناسىن سىيلاماعانىن ايتقان. ءتىپتى، ماناستىڭ ەسىرىپ، اكەسىنىڭ مالىن ايداپ اكەتكەنىن دە ايتقان ەدى. قىرعىزدىڭ ءتۇبى -  ارۋاعى بولەك دەپ اتالارىمىز ايتقان سارماتتىڭ ازىق تايپاسى بولادى. قىپشاقتارعا جاتپايدى.  ەرتەدە ولاردى (ازىقتاردى) از، اس، اسي دەپ قىتاي دەرەكتەرى تاڭبالاعان.  ماناس دەگەنىمىز مان+از دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالىپ، ازىق ادامى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ازىق (يازيگ) اتاۋى قىرعىزدا، قازاقتارداعى قىپشاق اتاۋى سياقتى ساقتالىپ قالعان. «التىنشى اجەم قالماقتىڭ قىزى ەدى، مۇمكىن سوعان ۇقساۋىم» دەپ ءسابيت مۇقانوۆ ايتقانداي، ءبىزدىڭ بابالارىمىز اتاسى قىتاي عۇن-تۇرىكتەرمەن ميداي ارالاسىپ، سولاردىڭ قىزدارىن الىپ ناعاشىدان جارتىلاي مونگولويدتىق بەت-الپەتتى قابىلداسا، كەزىندە ەۆروپەويدتى بەت-الپەتتى بولعان سارماتتاردىڭ ءبىر بولىگى دە، عۇن-تۇرىكتەر سياقتى اتادان قىتاي بولىپ سۇيەك-شاتىسقا  تۇسكەن. سوندىقتان دا، قىتايدىڭ شەجىرەلىك داستۇرىندە قىرعىزدار قىتاي گەنەرالى لى ءليننىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە كورسەتىلگەن. قىرعىزدىڭ بەت-الپەتىنىڭ مونگولويدتىعى قازاقتاردىكىنەن باسىم بولعانى وسىدان دەيمىز. قايتكەندە دە، عۇن-تۇرىكتەر مەن قىرعىزدار قىتايلارمەن تىكەلەي سۇيەك-شاتىستا بولىپ ماڭعول تەكتەس بولعان.  ماسەلەن، كۇلتەگىننىڭ ساقتالىپ قالعان ءمۇسىنىن قاراڭىز، بارىپ تۇرعان سينيد-مونگولويد، قىتاي دا، قىتاي. ال ەندى، قىپشاق-قازاقتاردىڭ اتاسىنىڭ قىتاي بولعانىن ەشبىر شەجىرە دەركتەرى ايتپايدى. قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ شەجىرەلىك داستۇرىندە قايبىر اتا بولسىن، ونىڭ شەشەسىنىڭ قىرعىز، قالماق، قاراقالپاق، قوڭىرات، ورىس، سارى ءۇيسىن، تۇركىمەن قىزدارى بولعانى عانا ايتىلادى.

ەندى، ەرگەنە قوڭ، ۆارا-كانگحا جونىندە بىرەر ءسوز. راشيد اد-دين ماڭعولداردىڭ ءبىر تايپاسى قاتتى قىرعىنعا ۇشىراعان سوڭ، وسىلاردان قيان مەن نۇكۇزدىڭ ەرگەنە قوڭعا كەتىپ قالىپ جاسىرىنعانىن ايتادى.  ياعني، قيان مەن نۇكۇزدى ماڭعول دەپ ايتىپ تۇر.  ال ەندى، ەرگەنە قوڭ وقيعاسىنىڭ تۇركىلىك نۇسقاسىندا ماڭعولدار اتالمايدى. ەرگەنە قوڭعا قايان مەن ەل حاننىڭ جيەنى توعىز كەتەدى (توح+ۋز، توحار). راشيد اد-ءديننىڭ ماڭعولداردى ايتقانىنىڭ ءمانىسى مىنادا. شىڭعىس حان كوك ماڭعول ۇلىسىن قۇرعاننان كەيىن، بارلىق قيات-قىپشاق، سونىڭ ىشىندە نايمان، كەرەي، جالايىر، وڭعىت-ۋاق ت.ب، جانە دە مانچجۋر، ويرات تايپالارىنىڭ ماڭعول اتانۋى مىندەت بولعانىن ايتپاسا دا، تۇسىنىكتى.  مىنە، قازىرگى ماڭعول ۇستىرتىندە قالعان ويراتتاردىڭ، تاڭعۇتتاردىڭ، تيبەتتىكتەردىڭ، كەيبىر ورمان حالىقتارىنىڭ  ماڭعول اتانۋى وسىدان بولعان. ياعني، شىڭعىس حاننان ءجۇز جىل كەيىنگى گازان حاننىڭ تۇسىندا ارينە بارلىق كوشپەندى حالىق ماڭعول اتانىپ ءجۇردى. سوندىقتان دا: «سەنىم بىلدىرەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا» دەپ ەرگەنە قوڭ جونىندە ءسوز باستاعان راشيد اد-دين، سول سەنىم بىلدىرگەن ساراي ادامدارىنىڭ اۋىزىنان ماڭعولداردى جازىپ كەتتى. ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى ماعولدار حان تۇقىمى قاياننان ەمەس، راشيدەن ايتقان نۇكۇز بەن تۇركىلەر ايتقان توعىزدىڭ (جيەن) ۇرپاقتارى بولادى. ياعني، حان اۋلەتىنە جيەن. «قۇپيا شەجىرەدە» ايتىلعان باياۋتتاردىڭ دا ەرگەنە قوڭنان شىققاندارى انىق.  «وعىزنامەدە» راشيد اد-دين ماعول دەگەندى «موۆال» دەيدى. ياعني،  بۇل ءسوزدى ەستىلۋى بويىنشا جازعان. ابىلعازى بولسا، «مۋنول» ءسوزىنىڭ ايتىلۋى قيىن بولعان سوڭ بۇل اتاۋدىڭ «مۋگۋل» دەپ ايتىلىپ كەتكەنىن جازعان.  جانە دە، «مۋن» ءسوزىنىڭ قايعى ەكەنىن ايتادى (مۇڭ). بۇل ءسوزدىڭ ايتىلۋىنىڭ قيىن بولعانى، باستاپقى نۇسقاسىندا ءبىزدىڭ «ڭ» ءارپىمىز بولعان سوڭ دەيمىز. سوندىقتان دا، راشيد اد-دين «موۆال» دەپ، رۋبرۋك «موال» دەپ بۇل ءسوزدىڭ باستاپقى «مۇڭال» نۇسقاسىنىڭ ەستىلۋىن جازبالارىندا بارىنشا كەلتىرگەن. ەگەر دە ءسىز موۆال دەپ تە، موال دەپ تە ايتساڭىز «مۇڭال» ءسوزى ەستىلەتىنى حاق. وسىمەن قاتار راشيد اد-دين «موۆال» اتاۋىنىڭ ماعىناسىن: «ارقاشان دا مۇڭدى (مۇڭلى) بولىڭدار» دەپ تۇسىندىرگەن. مۇڭال دەگەنىمىز وسى بولادى. ياعني، مۇڭلى بولعاندار، مۇڭدى العاندار. ال ەندى، ابىلعازىنىڭ ايتقانىنداي، مۋنولدىڭ مۋگۋل بولىپ كەتكەنىن بىزدەر شەجىرە دەرەكتەرىنەن دە كورەمىز. وندا مۇڭال رۋىنىڭ اتى مۇعال دەپ جازىلىپ جۇرەدى. قادىرعالي جالايىر دا، ابىلعازى ءباھادۇر حان دا مۋنول دەگەننىڭ مۋگۋلعا ايانالىپ كەتكەنىن تاجىك (پارسى) تىلىنەن بولعانىن ايتادى. ولاردىڭ تىلىندە «ڭ» ءارپى جوق. سوندىقتان دا، كەزىندە شاعاتاي ۇىلىسىنىڭ شىعىسىندا قۇرىلعان مەملەكەت سولاردىڭ تىلىنشە موعولستان (مۇعالستان) اتالعان.  ەجەلدە مۇعال اتانىپ جۇرگەن مۇڭالدار وسى شاعاتاي ۇىلىسىنىڭ جەرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. ماسەلەن، اسقاق تەمىردىڭ  شەجىرەسىندە سوزاقتان ماعول، ودان اسقاق تەمىر دەپ ايتىلعان.  بۇل جەردەگى سوزاق دەگەنى سۋ ساق (اداي), ماعول دەگەنى مۇڭال بولادى.  سوندا، «قۇپيا شەجىرەدەگى» «باياۋت-مااليح» دەگەنىمىز باياۋت-مۇڭاللىق، ياعني، قازىرگى تاڭدا كىشى ءجۇز قۇرامىندا شىڭعىس حاننىڭ تاڭباسىمەن جۇرگەن بايۇلى مۇڭال بولماق.  ماڭعول ەلىنەن ورالعان عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىقان قيناياتۇلى مارقۇم، شىڭعىس حاننىڭ باباسى بودانجاردىڭ وسى باياۋت-ءمااليحتىڭ جىگىتىنەن ەكەنىن ايتىپ كەتكەن ەدى. ال ەندى، بودانجاردىڭ «نۇردان جارالدى» دەگەندەرى، عالىم ايتقانداي، بار بولعانى يدەولوگيا عانا. راشيد اد-ءديننىڭ موۆال-ماعول-مۇڭال اتاۋىنىڭ ماعىناسىنىڭ «ارقاشان دا مۇڭلى بولىڭدار» (مۇڭ الىڭدار) دەگەندى بىلدىرەتىنىن «قۇپيا شەجىرە» دە راستاپ تۇر.  راشيد اد-دين «وعىزنامەدە» موۆال ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرگەندە، ولاردىڭ اعايىنى دەگەن وعىز حاننىڭ: «ارقاشان دا مۇڭلى بولىپ، ءيتتىڭ تەرىسىن جامىلىپ، قۇستىڭ ەتىن عانا جەپ، ەشقاشاندا تۇركىستاندا (تۋراندا. ق.ز.) كورىنبەڭدەر!» دەگەن سوزدەرىن كەلتىرەدى. وعىز حان اتاعان موۆال ءسوزىنىڭ  ماعىناسى وسى دەيدى. ال ەندى، «قۇپيا شەجىرەدە»  شىڭعىس حاننىڭ باباسى بودانجاردىڭ اعايىندارىمەن سىيىسپاي دۇزگە كەتىپ (قۋىلىپ), تەك قانا قۇستىڭ ەتىمەن قورەكتەنىپ جۇرگەنى ايتىلادى. ماڭعىستاۋدا جۇرگەن كەزدەرىمدە قۇستىڭ قايتقان، كەلگەن كەزىندە ولاردىڭ  اسپانداعى توبىرىنان كۇننىڭ كوزى كورىنبەي كەتەتىنىن بايقاعان ەدىم. ياعني، ادايلاردىڭ قازىرگى قونىسى  قىسى-جازى قۇستىڭ ەڭ كوپ جۇرەتىن جەرى بولادى. جانە دە، ميفولوگيا اسقاق تەمىردىڭ اققۋعا كۇيكەنتاي سالعانىن ەستىگەن قىپشاق اسان قايعى بايدىبەكپەن بىرگە كەلىپ: «اققۋ – قاناتتى قۇستىڭ تورەسى، بەيبىتشىلىك بەينەسى» دەپ، اققۋعا كۇيكەنتايدى  سالماۋىن ەسكەرتكەن دەپ ايتادى.  قارشىعاسىن سالىپ قاز-ۇيرەكتىڭ  مامىعىن قارشا بوراتقان بودانجاردىڭ ەندى ءبىر ۇرپاعى اسقاق تەمىر، ارينە، اققۋدىڭ ەتىن جەۋ ءۇشىن وعان كۇيكەنتايىن سالعان ەدى. شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگى جونىندە تولىعىراق عالامتورداعى «شىڭعىس حان - اداي رۋىنىڭ ۇرپاعى» اتتى ماقالامىزدان بىلە جاتارسىزدار.

كەيىنگى زەرتتەۋلەردەن بىزدەر ەرگەنە قوڭعا كەتكەندەردىڭ ورىس جىلنامالارىنداعى پولوۆتسى مەن پەچەنەگتەر ەكەندەرىن ۇقتىق. ياعني، قايان، قيان دەگەنىمىز پولوۆتسىلار، نۇكۇز، توعىز دەگەنىمىز پەچەنەگتەر. پەچەنەگ دەگەندەرىمىز شەجىرەدەگى سوزاق، ياعني، سۋ ساقتارى بولادى.  (ا. ابدراحمانوۆ. «قازاقستان ەتنوتوپونيميكاسى». عىلىم-1979 ج). اڭىزدا قيانداردىڭ ەرگەنە قوڭدى ارحاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ تاپقاندارى ايتىلادى. بۇل جەردەگى ارحار، كۇننىڭ سيمۆولى بولادى. ياعني، ولار سايان-التايدان شىعىپ كۇننىڭ ارتىنان، شىعىستان باتىسقا قاراي جۇرگەن. فەرعانا اڭعارى بولسا، قىتاي دەرەكتەرىندە «باتىس ءوڭىرى» دەپ بەلگىلەنگەن. وسىمەن قاتار قىتاي تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارعاندار فەرعانا القابىن داۆان دەيدى. قىتاي يەروگليفتەرىن جەتە تانىعان قازاقستاندىق عالىم يۋ.زۋەۆ داۆان دەگەندى دايۋان دەپ تۇزەتەدى. بۇل جەردە «داي» جانە «ۋاڭ» دەگەن سوزدەر بار.   ياعني، داي (اداي) پاتشالىعى دەگەندى بىلدىرمەك.

ەندى، كايۋت، قيات اۋلەتىنىڭ ەجەلگى حالىقتار اراسىنداعى ماڭىزى جونىندە ايتا كەتەلىك. قىتاي لي سين-چۋانىڭ «تسزا-تسي» دەرەگىندە شىڭعىس حان قۇرعان ماڭعول يمپەرياسىنان باسقا دا، ەرتەدە ماڭعول مەملەكەتىنىڭ  بولعانى ايتىلادى. وندا: «تاعى دا ءبىر ماڭعول مەملەكەتى بولعان. شاو-سين بيلىكتە بولعان كەزدە (1132-1162) ولار دۇربەلەڭدى باستادى. ولاردىڭ باسشىسى ءوزىن ءبىرىنشى اقسۇيەك يمپەراتور، اۋلەت اتاسى دەپ زاڭسىز جاريالادى. تسزيندىق لياننىڭ كەزىندە ولار شەكارادا ەلگە تىنىم بەرمەدى» دەپ ايتىلادى.  بۇل جەردەگى ليان 1122-ءشى جىلى بيلىككە كەلگەن. وسىدان بىزدەر شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسى كابىل قاعاننىڭ زامانىن انىقتايمىز. ياعني، قىتايلار «زاڭسىز يمپەراتور» دەپ كاي اۋلەتىنەن شىقپاعان، قياتتارعا كىرمە قيات-بورجىگىندىك  قابىل قاعاندى ايتقان. قابىل قاعاننىڭ قىتايلارمەن قاس بولعانى بەلگىلى. ونىڭ قاعان دەگەن اتاعىنان ءبىز ونىڭ مەملەكەت قۇرماقشى بولعانىن تۇسىنەمىز. الاي دا، ول ولەرىندە تاعىن ءوز بالالارىنا ەمەس، باسقا اتانىڭ بالاسى امبەگەيگە تاستاپ كەتەدى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا. امبەگەيدىڭ تاۋشىۋت رۋىنىڭ ەتيمولوگياسى قىتاي تىلىنەن «قانىنان حانزادا»، «تاق مۇراگەرلەرى» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا، تاۋشىۋتتار حان اۋلەتىنە جاتپايتىن باياۋت-مۇڭالدان بولسا قالايشا قانىنان حانزادالار بولماق؟ مىنە، وسى جونىندە ءبىز «ماڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن راشيد اد-ءديننىڭ جازعاندارىنان  جاسىرىن ماعىنالاردى كورەمىز. سەرگەي كلياشتورنىي قىتاي دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە سولتۇستىكتە سير-قىپشاقتاردىڭ شارا جانە كاي دەگەن تايپالارىنىڭ بولعاندارىن ايتادى. «قۇپيا شەجىرەدەگى» تايشىۋتتاردىڭ اتاسى دەگەن شاراقاي لينكۋم شەجىرەدەگى كاي اۋلەتىن بىلدىرەتىن سيمۆولدىق تۇلعا بولماق.  شاراقاي دەگەنىمىز الگى شارا مەن كاي، ياعني، سارى كايلار، لينكۋم دەگەنىمىز قىتاي تىلىنەن «ۇلى ءامىر» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ەندى، راشيد اد-دين بولسا، «جىلنامالار جيناعىن» گازان حاننىڭ قاداعالاۋىمەن جازعان سوڭ، تايشىۋتتاردى الان انانىڭ كىشى ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارى دەگەن جاسىرىن ماعىنا تاستايدى. ياعني، بۇل جەردە «الان انانىڭ كىشى ۇلدارى» دەپ كاي اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى دۋبۋن-بايان مەن جارى الان انانىڭ كىشى ۇلى بوگەنتاي ايتىلىپ تۇر.  مىنە، سوندىقتان دا، «قۇپيا شەجىرەدە» بۇل ۇرپاق تايشىۋت، ياعني، قانىنان حانزادا، تاق مۇراگەرى، ۇلى ءامىر  اتانعان.  ال ەندى، الان انا مەن دۋبۋن-باياننىڭ ۇلكەن ۇلى بەلگىمتايدان قىتاي دەرەكتەرىندە جازىلعان بەلگۋنۋت وباعى تارايدى. بۇل بەلگۋنۋتتار قازىر نايمان اتالىپ ءجۇر. سوندىقتان دا، نايمان شەجىرەسىندە نايمان شالدىڭ ۇلى، لاقاب اتى وكىرەش دەگەن بەلگىبايدىڭ سيمۆولدىق تۇلعاسى پايدا بولعان. ارينە، «قۇپيا شەجىرەنى» شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ يدەولوگتارى وزدەرىنە، ياعني، مۇڭالدارعا تارتىپ بۇرمالاپ جىبەرگەن. سوندىقتان دا، تايشىۋتتاردىڭ بورجىگىندەرگە كىرمە ەكەندەرىن ايتپاعان. جانە دە، تاۋشىۋتتاردىڭ شىڭعىس حانمەن نە ءۇشىن جاۋلاسقانىن ناقتى ايتپاسا دا، «قۇپيا شەجىرەدەن» بىزدەر بۇلاردىڭ اراسىندا تاققا تالاس بولعانىن اڭعارامىز.  وندا: «امبەگەيدىڭ كوزى كەتكەن  سوڭ، سەندەر ءبىزدى باسىنباقشى بولدىڭدار» دەپ شىڭعىس حاننىڭ شەشەسىنە ايتىلعان سوزدەر بار.  ەندىگى، حان اۋلەتىنە جاتپايتىن بورجىگىندەردە تاق كيەسى بار دەپ حالىقتى  سەندىرۋ ءۇشىن بۇرمالاۋشىلار شەجىرەدە شىڭعىس حاننىڭ توعىزىنشى باباسى بودانجاردى (بوتەن سارى) كوك ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنان جاراتىپ قويعان. «التىن داپتەردە» ايتىلعان، الان اناعا ايدىڭ ساۋلەسىمەن كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان ءتۇسىپ، كۇننىڭ نۇرىمەن قايتىپ كەتەتىن سارى ءيتتى بىزدەر تامعالىداعى تاستاردان كورەمىز. وندا، ءتاڭىردىڭ دەنەسى - سارى تازى يت كەيپىندە، باسى - جەتى قابات عارىش اسپان تۇرىندە سالىنعان.  دەمەك،  «التىن داپتەردەگى»  سارى يت دەگەنى كوك ءتاڭىرىنىڭ سيمۆولى بولادى.  ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتاسىنىڭ قابىل دەگەن ەسىمى - اريلىك كاۆي اتاۋىنىڭ ماعىناسىن بەرەدى. ياعني، كوك ءتاڭىرىنىڭ داۋىسىن ساناسىنا قابىلداۋ دەگەن ۇعىمدا. دەمەك، قازاقتاعى قابي، قابىل دەگەن ەسىمدەر كاۆي ءسوزىنىڭ قىپشاقتارشا ايتىلعان  فونەتيكالىق نۇسقالارى بولادى. قازىرگى ويرات-ماڭعولدار بۇل قابىل دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. وسى سياقتى، شىڭعىس حاندى ويرات-ماڭعولعا ساناپ جۇرگەن ورىس عالىمدارى دا، ناداندىقتارىنان راروگ، ريۋريك دەگەن ەسىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. قابىل مەن راروگتىڭ ماعىناسىن زورواسترا دىنىنەن كوپتەگەن ادەت-عۇرىپ، اڭىز-ءاپسانا، سالت-ءداستۇردى الىپ قالعان بىزدەر، ياعني، الەمدىك ءتارتىپ ورناتقان ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ توتە ۇرپاقتارى عانا تۇسىنە الامىز.

(سوڭى)

قايرات زارىپحان، شەجىرەتانۋشى

Abai.kz