(Jalghasy. Basy myna siltemede)

Qytaygha katoliktik missionerler  XVI-XVII  ghasyrda  kelgen, alghashqy protestanttyq missionerler Qytay  jerine 1842 jylghy birinshi  apiyn soghysynan  keyin keldi. Qytay  qoghamynyn  modernizasiyalanuy  jәne liyberaldyq  ústanym  jaghdayynda elde missionerler  sany artuda. Qazirgi  protestanttyq  missionerler kóbine qalalarda shoghyrlanady. Katoliktik missionerler auyldyq eldi mekenderdi nazargha  alady. Qytayda  katoliktik diny birlestik júmys  jasaydy. Biylik tarapynan moyyndalghan 1951 jyly qúrylghan katoliktik  patriottyq  qauymdastyq  jәne1980  jyly  qúrylghan  katoliyk  episkoptarynyn  konferensiyasy.

1980  jyly  biylik katoliyk  shirkeulerinin  qúlshylyq  rәsimine  papa  atyn qosugha rúqsat berildi. 1989 jyly  Tyanianimeni  alanynda bolghan jaghdaydan  song  Vatikanmen baylanys  ýzilgen bolatyn. 1996 jyldan Qytay  jәne  Vatikan  qatynasy jaqsara bastady. 1999 jyly Vatikan  tarapy úsynghan  ýmitkerler  tizimi  negizinde  episkoptardy  diny lauazymgha taghayyndaugha  Qytay biyligi  rúqsat berse, Tayvanmen diplomatiyalyq  qatynasyn ýzuge dayar ekendigin mәlimdedi. 1990 jyldan  katoliktik  messany qytay  tilinde jýrgizuge  rúqsat  berildi. 1992 jyly  ótken  katolik ókilderining últtyq assambleyasynyn  5  sezinde  últtyq birlestikter qúramy men  qúrylymy  ózgertildi. Seminariyalar  men monastyrlargha  shet eldik  ústazdardy qyzmetke alugha jәne monahtardyng shet  eldik oqu  oryndarynda  bilim  aluyna  rúqsat berildi. Qytay  katoliktik  últtyq  assambleyasyn  Qytay  katoliktik  patriottyq  qauymdastyghy  jәne  Qytay katoliyk  shirkeui  episkoptarynyng konferensiyasy  qúraytyn  boldy. Búl  eki  úiymdy partiya  óz baqylauyna  aldy. «Jana  jaghdayda  katolik shirkeuin qadaghalaudy  kýsheytu  turaly»  partiya  qaulysy  Vatikanmen  qarym-qatynas boyynsha  týitkildi mәselelerdi  sheshuge baghyttaldy.

Qytay  biyligimen diplomatiyalyq qatynasyn  jaqsartu  ýshin Vatikan  mynanday  sharttardy  basshylyqqa  aluy  tiyis.

Birinshiden, Qytaydyng ishki  isine  aralaspauy, Tayvanmen  diplomatiyalyq  qatynasyn  ýzui, bir el  jәne eki jýie  sayasatyn moyyndauy, qasiyeti  taq  Qytay episkoptaryn qyzmetke taghayyndaugha  aralaspauy tiyis. Katoliktik  diny dәstýr  boyynsha episkopty  pontifiyk  taghayyndauy tiyis. 2014  jyly  Qytaymen  qatynasyn  jaqsartu  maqsatynda  Rim papasy  XIY Dalay  Lamamen  resmi  kezdesuden bas  tartty. 2015 jyly QHR  biyligi Vatikan maqúldaghan ýmitkerlerdi  episkop  lauazymyna  taghayyndady. Vatikan  aziya-tynyq  múhit aimaghynda  óz yqpaly  men bedelin  arttyrudy  qalaydy. Songhy  jyldary  Vatikan osy aimaqta katoliktik  qauymdarmen  mәdeny is-sharalargha erekshe mәn  berude. ASEAN  úiymy aimaghynda  Qytay  yqpalyn tiyimdi  paydalanudy  qalaytyn  Vatikan biyresmy diplomatiyalyq  sharalargha  kónil  audaruda. Qytay qoghamyndaghy modernizasiyalyq prosester jaghdayynda ómirden óz ornyn taba almaghandar dinnen pana tabuda. Ádiletsizdikten jәne jemqorlyqtan japa shekkender ruhany tirekti dәstýrli jәne dәstýrli emes dinderden tabady.

2012 jyly din isteri  bas basqarmasy  buddalyq  jәne  daolyq ghibadathanalardy  basqaru  turaly  qaulysynda  dini  salany  kommersializasiyalaudy  qarastyrdy. Ghibadathanalar  men monastyrlar ýshin qor  naryghyna  baghaly qaghazyn ornalastyrugha  tyiym salyndy. Jergilikti  basqaru  oryndaryna ghibadathanalar men monastyrlardy  tekseruge, sadaqanyng jinaluyn jәne  ghimarat  qúrlysyn  retteuge qúqyq berildi. 2017 jyly jeltoqsanda Shenisy eldi  mekenindegi  katoliyk  shirkeui búzyldy. 2018 jyly qantarda  Linifeni eldi  mekenindegi  evangelshil-hristiandardyng shirkeui búzyldy. 2009 jyly salynghan  shirkeu qúrlysyna 2,2 million evro júmsalghan  bolatyn. Derekterge sýiensek, shirkeuge qarsy nauqan ayasynda 1200 shirkeuding aishyghy (krest)  alynghan.

1993 jyly orys  pravoslav  shirkeuinin  syrtqy shirkeu  baylanysy  bólimining basshysy QHR resmy saparynan  son  eki  elding dinaralyq qatynasy  jana qyrynan  kórine  bastady. 2009 jyly Qytay  din isteri  boyynsha  basqarma jәne RF  preziydenti janyndaghy  diny birlestiktermen әriptestik boyynsha kenes  arasynda  qatynas  ornatyldy. 2011 jyldan  dinaralyq  qatynas  jәne yntymaqtastyq  boyynsha  kenes  túraqty  júmys  jasaydy. Eki  memleket  basshylary  kezdesuinde  Qytay  avtonomdy  pravoslav  shirkeuine  qatysty   sóz  qozghalady. 2008 jyly  Qytay islam  qauymdastyghy  jәne  Resey  mýftiyler  kenesi  ózara әriptestik  jәne  yntymaqtastyq turaly  memorandumgha qol  qoyyldy. 2013 jyly  OPSh  basshysy  QHR  resmi  saparynda  qytaylyq  pravoslav  dindarlarmen kezdesti. 2013 jyly Pekinde  jәne 2015  jyly  Mәskeude  QHR  tóraghasy  jәne  OPSh basshysynyn  resmy kezdesui  ótti.

QHR konstitusiyasynyng 36 babynda senim bostandyghyna kepil beriletindigi jәne diny úiymdar men din isi shet eldik yqpaldan tys boluy kerektigi aiqyndalghan. Eshkim  dindi qoghamdyq tәrtipti  búzu jәne azamat densaulyghyna ziyan  keltiru maqsatynda, sonday-aq memlekettik bilim beru jýiesine qarsy qoldanbauy tiyis  dep  kórsetilgen. Resmi  biylik ústanymy  boyynsha Qytay dindarlary shet eldik diny úiymdardyng baqylauynda bolmauy kerek. 2005 jyly 1 nauryzda QHR memlekettik  kenesi «Din isteri boyynsha Ereje»  qabyldady. Erejege  say dini  ghibadat  orny, diny qauym, syrtqy dini  qyzmet, mýlikti basqaru, diny oqu orny, diny ghúrypty  atqaru joldaryn zang ayasynda  retteu  qarastyryldy.

QHR din salasyndaghy memlekettik  sayasatynyng negizgi ústanymy: barlyq dinderdin  jәne  mәrtebesinin  birdeyliging qamtamasyz  etu; konstitusiya, zang jәne memlekettik  sayasat ayasyndaghy  barlyq  dini  qyzmet memleket qorghauynda; azamattardyng ar-újdan  bostandyghyn qamtamasyz etu; din  memlekettin  isine, memleket din isine aralaspaydy; din konstitusiya, zandar men memlekettik sayasat ayasynda qyzmet jasauy tiyis; kommunisttik partiya  mýshesi  ateisttik qaghidatty  saqtauy tiyis; din atyn  jamylyp zangha qayshy, memleket pen qoghamgha ziyan keltiretin  әreketke  tyiym  salynady. 2005 jyly jeltoqsanda Qytay  diny úiymdarynyng mәdeny almasu  qauymdastyghy  qúryldy. Qauymdastyq  Tayvan jәne  shet elderdegi  qytaylyqtarmen yntymaqtastyq  maqsatynda baghdarlamalar men  jobalar  ayasynda  qyzmet  jasaydy. Bir el eki  jýie  sayasatyn ústanatyn Qytay biyligi Tayvan jәne Gonkong, Makao, Shanhay  syndy  iri  megapolisterdegi  batystyq  mәdeni  qúndylyqtardyn  qytay jastarynyng dýniyetanymyna    yqpal jasauyna  tosqauyl qoiydy izdestirude.

1992 jyly Qytayda  buddizm, daosizm, konfusiy jәne  halyqtyq yrymdardyn  qosyndysy  sinkrettik ilim falunigun  payda  boldy. Diny toptyng basshysy-Ly Hunchji. Falunigun (Zan  shenberining ruhany energiyasy) qytaydyng dәstýrli sigun  gimnastikasy  ayasynda qalyptasty. Falunigunnyng negizgi ýsh qaghidaty: aqiqat, janashyrlyq, shydamdylyq. Resmy derekter boyynsha, sol  uaqytta dini  ilimdi  ústanushylar sany-2  millionnan asqan. 1999 jyly  shildede Qytay  ishki ister ministrligi falunigun úiymynyn  qyzmetine biydghattyq  ilim  retinde tyiym  saldy. Dini  toptyn  birneshe basshylary qylmystyq jauapkershilikke tartylyp, týrli merzimge bas  bostandyqtarynan  aiyryldy. Dini  toptyng basshysy - Ly Hunchji  1997 jyly  AQSh-qa  qonys  audardy. Falunigun ilimi  AQSh, Avstraliya, Grekiya, Ispaniya, Niyderland, Koreya, Kanada elderine  missionerlik jolmen taraldy. Falunigun  dәstýrden tys diny qozghalysy Batys Europa  elderinde QKP-na  qarsy ýgit-nasihat júmystaryn  jýrgizedi.

2018 jyly qantarda AQSh  memlekettik  departamenti Qytaydy diny senim bostandyghy saqtalmaytyn  elder tizimine  qosty. Jahandanu zamanynda alpauyt elder  diny senim  bostandyghy úghymyn memleketting ishki isine aralasu qúraly  retinde paydalanatyny  jasyryn  emes. Qytay elindegi  memleket jәne  din qatynasy QKP ústanghan  sayasat  túrghysynan aiqyndalyp, biylik tarapynan  jiti qadaghalanady. Qytay  biyligi  kommunistik  iydeologiyamen  bәsekelestik tudyratyn  dini  ilimderding qogham ómirinde  belsendi  ról  atqaruyna jol bermeydi. 2017 jyly qazanda ótken  QKP  XIX  sezinde  qytay biyligi 2020 jylgha qaray elde orta taptyn  sanyng arttyru  jәne kedeylikti  tolyq joy  arqyly 2020- 2035 jylgha qaray  negizgi sosialistik modernizasiyalyq jәne innovasiyalyq ózgeristi  iske  asyru jolymen әlemdik kóshbasshy  elge  ainalu josparyn  jariyalady. 2050 jylgha  deyingi QKP  josparynda  qogham ómirining barlyq  salasynda partiya  jetekshiligin qamtamasyz  etu  jәne  sosializmnin  negizgi qúndylyqtaryn  naqty iske asyru qajettigi  aiqyndaldy.   XIX sezde  partiya  jarghysyna  Si  Szinipinning qytaylyq sosializmnin  jana  dәuiri iydeyasy engizildi. Qytay  kommunistik  partiyasynyn  teoriyalyq  ilimder  jýiesin qazirgi Qytay  memleketinin  negizin  salushy Mao  Szedunnyng iydeyasy jәne Qytay qoghamyn janghyrtqan Den  Syaopin iydeyasy qúraydy. Ishki  sayasatta Si  iydeyasy zan  negizinde sosialistik qúndylyqtar  jýiesin  nyghaytu jәne qytay mәdeni  dәstýrinen ajyramau jәne  qogham  túraqtylyghyna  qauip  tóndiretin qúbylystardyng aldyn  alu, jemqorlyq pen  qoghamnyn  ruhani  azyp-tozuyna  jol  bermeu. Qytaydyn  quatty, dәuletti, órkeniyetti, modernizasiyalyq  sosialistik  memleket qúru  armany  batystyq  damu  modelin  kóshiru emes, san  ghasyrlyq Qytay  mәdeniyeti  men adamzat  órkeniyetinin  ozyq jetistikterin  ýilesimdi ýndestiru. Modernizasiyalyq qayta qúrular ishki  jәne syrtqy túraqtylyq,   beybit jaghdayda  jýzege  asatyny  belgili. Sondyqtan qytay biyligi  әlemdik jәne  aimaqtaghy  túraqtylyq pen  kelisim  mәdeniyeting saqtau  men qoldaudy  barynsha  iske  asyrady.

Sonymen qatar, elding әskeri  kýsh-quatyn  arttyrugha erekshe  mәn  berildi. 2017 jyly tamyzda Qytaydyn  shet  eldegi túnghysh  әskeri  bazasy -Djibutida  ashyldy. QHR  shet  elderdegi ekonomikalyq  mýddesining qauipsizdigin  qorghau maqsatynda  belsendi  is-sharalardy  qolgha aluda. 2015 jyly Pәkistan ýkimeti arab tenizindegi  Gvadar  portynyng 152  gektaryn Qytay  memlekettik  kompaniyasy  "china overseas ports  holding"  43  jylgha  arendagha  berildi. Jibek joly  jәne  bir  beldeu  men  bir jol qytaylyq  jahandyq  bastamanyn  teniz, qúrylyq, әue jolynyng qauipsizdigin qamtamasyz etu  Qytay biyliginin  maqsaty  bolyp  otyr. Qytay  Aziya jәne Afrika  qúrylyghynda týrli  ekonomikalyq jobalardy  iske asyruda. Qytaydyng  Afrika  elderimen  sauda  ainalymy 400 milliard dollardy qúraydy. Osyghan  oray, "chandong huawei  security jәne chinese security industrial  alliance"  jeke  menshik  әskeri  kompaniyalary  Jibek joly ekonomikalyq  dәlizine tóngen  qaterlerden  qorghaydy. Kommunistik  jýie  qazirgi gibridtik jobalar men iydeologiyalyq yqpaldardan qoghamdy  saqtandyru jolynda әr qily  keshendi josparlardy tәjiriybeden  ótkizude.

QHR  din  salasyndaghy  memlekettik  sayasaty-ýgit-nasihat, úiymdastyrushylyq, tәrbiye-aghartushylyq, tyiym salu, kýshtep  mәjbýrleu túrghysynan  iske  asyrylady. Kommunistik qytay biyliginin  din  salasyn  retteu  men  qadaghalau  jýiesinde partiyalyq-әkimshildik  qúraldarmen  qatar, qazirgi  jana tehnikalar  men tehnologiyalar  tiyimdi  paydalanylady. Qytay biyligi  eldegi týrli dini  úiymdardy  qytaydyn  ghalamdyq jetekshi  elge  ainalu  mýddesine  qyzmet jasauyna baghyttaugha  mýddeli. Kórshi  eldegi dini  ahualdy jәne  memleket-din  qatynasyndaghy  jana ýrdisterdi  taldau men zerdeleu  býgingi  dintanu  ýshin  ózekti.

Sony.

Baghdat Beysenov, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU  dosenti

Abai.kz