(Myrzan Kenjebaygha jauap)           

Myrzan! Myng jerden arpalysqanynmen Amanhandy my batpaqtan alyp shygha almaysyn. Múnyng bos әureshilik. Oghan ara týsken bolyp, meni aghash atqa mingizging kelgeni – dalbasalyq. Ony qyzdyng balasynday mәpelep baqsang da,  alpystan asqan shaghynda qazaqtyng qara tilining qazanyn qaynata almaydy. Osy kýl tasyghany - tasyghan. Mening maqalamnyng shymbayyna batqany sonsha, ol artymen sýngip, sasqan ýirekting kebin kiydi. Atyna aitylghan ashy da bolsa әdil syndy qasqayyp túryp qabyldaugha, kelispese, qayqayyp túryp jauap beruge jaramady. Áldeqashan jaryq kórgen jinaghyna Esenghalidyng jazghan alghysózin qayta jariyalap, aqyndyghyn dәleldep әlekke týskeni qyzyq boldy. Ras, Raushanov ýlken aqyn. Dosynyng ózine únaghan ólenderine pikir jazsa, jazghan shyghar. Darday aqyn atanyp jýrgen adamnan mysalgha alar birer óleng tabylmasa, nesine qyryq jyl boyy qolyna qalam ústap kelgen?.. Ne týlen týrtkenin bilmeymin, osy tústa jaqsy kóretin Amangeldi inimning mening soqyrgha tayaq ústatyp, taygha tanba basqanday syn- pikirlerime  kózin júma qarap, tazalyq turaly «uaghyz» aitqanyna tang qaldym. «Ákeng jaqsy kisi edi...» dep bastalatyn ejelgi auyr sózdi betine basuyma bolatyn edi. Auyzym barmady. Balanyng kónilin qimadym, Kenshilikting aruaghyn syiladym. Meyli. Bilgeni sol shyghar...

Ádette ishi pasyq adamnyng qolqasy sasyq keledi. Mýnkigen iyisti aldymen óz tanauy sezedi.  Sonysyn jasyru ýshin «Men tazamyn!» dep ainalasyna jar salady. Shyn taza kisi ýndemeydi. Tazalyghy onsyz da aiqyn. Sondyqtan tazalyq jóninde kóp aityp, kópire sóilegenderden saqtanu kerek.

Mening maqalam shyqqan kýni Amanhannyng jyrtysyn jyrtushylar әleumettik jelilerde bórining artynday shulap qoya berdi. Aryma tiyip, aitpaghan sózderi qalmady. Múhtar Shahanovtyng esimi tizimde nege joq dep qighylyq saldy. Múhtar Shahanovqa meni jek kórinishti etkisi kelip jantalasyp baqty. Múhittyng arghy jaghynda jatqan Múhtar Maghauinning atyna da auyr sózder aityp, ózderining bet-perdesin ashyp, kisilik keyipterining siqyn anyq kórsetti. Bir maqalada әdebiyetke qatysty býkil qasqa men jaysandardy atap shyghu mýmkin emes ekendigi oilarynda joq. Sen de sol kóp shuyldaqtyng maghan jasaghan qysastyghyn qaytalap, meni jargha jyghyp, arandatqyng keledi. Sýtten aq, sudan túnyq azamat bolsan, tek Júmekendi ghana emes, Ahmet Baytúrsynúlyn, Bauyrjan Momyshúlyn, Iliyas Esenberlindi, Júbandy, Syrbaydy, Ghafudy, Sayyndy, Qalihandy, Farizany, Oralhandy, Aqseleudi, Rymghalidy, Saghidy taghy basqalardy nege auyzyna almaysyn?  Demek jan sarayyng bylyq, bir barmaghyng býguli. Múnymen qoymay, Memlekettik syilyqqa úsynylghanda Júmekenge qarsy shyqqan dep kópe-kórneu jala jabasyn. Sen, bir kebisti bir kebiske súghyp, júrtty shatastyrma! Shatassan, ózing shatas. Esinnen janylsang esine týsireyin. Men sol joly «Ólgennen keyin bizding de kezegimiz keler» degen maqala jazghanmyn. Onda Júmeken marqúmgha qarsy aitylghan jarty auyz sóz joq. Maqalada óliler men tirilerdi jarystyrmau jóninde óte prinsipti mәsele kóterilgen bolatyn. Mening oryndy pikirimdi Qalihan Ysqaqov, Orazbek Sәrsenbaev, Ayan Nysanalin sekildi qabyrghaly qalamgerler qostaghanyn oiyna týsirging de kelmeydi. Bar qolynnan keletini – bireu oza shapsa shәujayynan alu, ayaghynan shalu. Qashan kórsem de ishindegi qyzghanyshtyng qyzyl iyti yryldap ýredi de túrady. Ol da jalyqpaydy, sen de jalyqpaysyn. Tirliginning týri – osy.

2010 jyly  10 mausym kýni «Jas Alash» gazetinde  Memlekettik syilyqqa baylanysty shyqqan maqalamda «... Ou, aghayyn, qay zamanda halqymyz óli men tirini bәsekege salyp jarystyrushy edi? Biz – aruaq syilaghan elmiz. Qazaq «aruaq attaghan onbaydy» dep jatady. Aruaqpen jarysyp, ólining aldyna týsken jan búryn-sondy  bolghan emes, – dey  kelip, aruaqtarynan ainalayyn, Júmeken men Shәmshi aghamyzdyng qay-qaysysy da qanday da bir mәrtebeli syilyqqa layyqty túlghalar. Olargha enseli eskerkish qoysa da, qaharmandyq ataq berse de artyq emes. Attary atalyp qalghan eken, Memlekettik syilyq berilsin! Eki qolymdy kóterip qoldaymyn!» degenimdi qayda qoyasyn? Al, sen bolsang meni jerden alyp, jerge salyp, «Júmeken Nәjimedenovke Memlekettik syilyq laureaty beriluine baylanysty zar-maqala jazghany adam aitqysyz úyat boldy» dep jorta kýnirenip, qara aspandy tóndiresin. «Qobyzym ne deydi, jynym ne deydi?» depti bayaghyda bir baqsy. Sol aitqanday, men ne dep otyrmyn, sen ne dep otyrsyn? Úyattyng әkesi – ar, sheshesi – iman ekenin mýlde bilmeydi ekensin. Bilsen, múnday ghaybat sózge barmas edin.

Bireuding týzu sózin búrmalap, adal oiyn bylghap, jalghan aityp, jala jabugha kelgende aldyna jan salmaysyn. Beting býlk etpeydi. Sóitip otyryp úyatty qalay auzyna alasyn?..

Al, sening Memlekettik syilyq alghandargha jaghalay kýl shashyp, poeziya, poema turaly aitqan pәtuasyz payymdaryna kýlkim keledi.  Ári-beriden song Memlekettik syilyqqa tórelik etip, sarapqa salatynday sen kim edin?

Memlekettik syilyqty kimning alghysy kelmeydi. «Arsadaghy etting sasyghyn-ay!» depti bir mysyq jete almay. Sen Memlekettik syilyq jóninde auzyna ne kelse sony aitqan sayyn sol mysyq kóz aldyma elestey beredi.

Mening maqalamda kóterilgen ózekti mәsele saghan shybyn shaqqan qúrly әser etpepti. Óz sózinmen aitqanda «ordaly oi, biyik parasattyng iyesi» bolsan, Amanhandy qorghap qúnyperen bolghansha, tughan til ýshin shyryldaghanyng jón edi... Ózgesin aitpaghanda,   sәbiyding enbegi men mandayyn, shy men syryqty, jeken men bókendi, kóktem men jazdy, jar men jartasty aiyra almay otyrghandyghyn nemen týsindiresin? Dýming shydasa, Amanhan dúrys aityp otyr dep dәleldep kór?! Osyndayda «Ózing diuanasyn, kimge pir bolasyn?» degen mәtel eriksiz oigha oralady.

Qazir Til mәselesinen ýlken qanday mәsele bar? Sen bolsan, Jazushylar odaghynyng jaghdayyn aitpady dep basty nysanadan elding nazaryn basqa jaqqa audaryp, qoyan búltaqqa salasyn. Jymyndy jasyryp, jymysqy oiyndy jýzege asyrghyng keledi. Jazushylar odaghynyng úzaq-sonar jyryna da nýkte qoyylar. Oghan qayghyrma, Myrzanqayghy! Sening «qayghynnyn» nendey qayghy ekeni endi anyq boldy. Asanqayghy siyaqty Alty alashtyng qayghysy eken desem, sening qayghyng Amanhannyng qayghysy eken ghoy...

Kóktem jayynda jazghan bir óleninde: «Bir jybyr bar... úghynba, úghyn meylin» deysin. «Jybyryn» bylay túrsyn, «úghynba, úghyn meylin» degenindi ózinnen basqa eshkim úgha qoymas. Sonymen búl jybyryng qay jybyr? Men biletin jybyr – sening boyyndaghy pendeshilikting jybyry.

«Jybyryn» janyna maza bermegendigi sonsha, kótere almaytyn shoqpardy beline baylap, mening «Bәiterek» bastatqan poemalaryma soqtyghasyn. Elbasynyng aty atalghan jerge taskenedey jabysa ketesin. Synarjaq syn, pәtuasyz pikir, dәlelsiz tújyrym jasaysyn. Búl bir emes birneshe jylgha sozylyp keledi. Memlekettik syilyqqa úsynyla qalsam, ne bir bәigege týse qalsam qylyshyndy qayrap, soyylyndy sýiretip shygha kelesin. Tappaytyn bәlen, jappaytyn jalang joq. Ras, «Bәiterek» poemasynyng keybir tústaryna kelispeytinder bar. Olardyng kenes retinde aitqan әdil synyn kezinde ózim de qabyl algham. Alayda, Astana, Elbasy jóninde nege jazasyng dep meni jazghyryp, taqyryptyq shek qonggha eshkimning qaqysy joq. Ol – mening jeke basymnyng isi, azamattyq pozisiyam! Bolashaq, tarih aldynda әrkim ózi jauap beredi. Patsha da solay...

Osy joly domalap kep qúiysqangha ózing qystyryldyn. Maqalanda: «...Memlekettik syilyq әpergen «dýniyesi» de belgili bir adamnyng ata-babasynyn, atap aitsaq Nauryzbaydyng da erligin jyrlaugha býiregi búryp túrghanyn kózi ashyq adamgha angharu da asa qiyn emes», - dep, qonyrsytasyn. Eger әr qazaq óz ata-babasyn әspetteytin bolsa, ne bolghanymyz? Mening Memlekettik syilyq alghan kitabym iysi qazaqqa ortaq úly bahadýr Jalantós poemasymen ashylady. Sen qúsap ala qoydy bóle qyrqyp, jýzge bólip otyrsaq,  Jalantós bir rudyng ghana babasy bolyp shygha keledi. Estiyin degening osy ma?

Ras, men Astanagha kelgeli Tәuelsizdikti kóp jyrladym. Bostandyq jolynda qan keshken qazaq batyrlaryn bólip-jarmay, tútas tolghadym. Sausaqpen sanap aitayyn: «Bógenbay batyr», «Tu» (Qabanbay turaly), «Berdighoja batyr», «Jalantós», «Nauryzbay batyr», «Aqmola shayqasy» (Kenesary turaly), «Tólegetay», «Múqaghaly – Jeltoqsan», «Shaqantay batyr», «Kókala ýirek», «Bәiterek», «Sýiinbay», «Qúlmambet», «Jer – jannan  qymbat» (Júmabek Tәshenov turaly), «Janghyru jyry»  t.b. jiyny – jiyrmanyng ýstinde poema  jazyppyn. Memlekettik komissiya osy enbegimdi eskergen bolar.

Basqany bilmeymin, óz basym Abylay zamanynan bastap, Tәuelsizdikke deyingi halqymyzdyng azattyq jolyndaghy kýresining erlik shejiresin jasaghanyma senimdimin! Mine, men azdy-kópti osynsha sharua bitirdim, al sen ne bitirdin?..

Óleng tabighaty óte sheten. Onyng lýpildep túrghan nәzik tamyryn tamyrshyday dәl baspasang adasasyn. Sondyqtan, qaytalap aitamyn, sóz tanityn kóz kerek, óleng tanityn óre kerek. Búl eki qasiyetting sende biri de joq. Óitkeni tany da almaysyn, talday da almaysyn. Ádildikke jýginudi, kórkem shygharmanyng ózegine ýniludi bilmeysin. Tizege salugha, belden basugha shebersin. Seniki syn emes – syndyru. Qarghanyng balapany ózine appaq. Árkimning ishten shyqqan shygharmasy ózine ystyq. Synaghysh bolsan, teriden telshik sydyrghanday, maydan qylshyq suyrghanday, qara qyldy qaq jarghanday әdil syna, qiyanatqa baru, bireuding obalyna qalu – baryp túrghan kýnә!

Kitaptaryndy kóktey sholyp shyqqanda sýisinip oqyrlyq, kónilge toqyrlyq bir óleng tappadym desem, qapalanba! Baryng sol bolsa, qayteyin? Oiqy-shoyqy oilaryndy, qiqy-jiqy tirkesterindi, aqsaq-toqsaq úiqastaryndy qoyday qosaqtap, qozyday kógendemey túra túrayyn. Aldymen әsemdikten tyrday, әdepten júrday ólenderinnen bastayyn: «Kýzgi arasan» degen óleninde: «Qoytastar dәret syndyryp, tonqayghan qara qatynday nemese ayyrylghan ar men úyattan aq qayyng tyrday jalanash» deysing qymsynbay. Myna joldardy oqyghan auyldaghy sheshelerin, әpke-jengelerin, qaryndastaryn, qyzdaryng qyzarghan betin basyp, úyattan óle jazdaghan shyghar-au? Osy ólende «Shuda búlt kileng shala mas» deysing taghy da. Nege ekenin bilmeymin sening kózine tabighat kórinisteri birde tonqayghan qara qatynnyng bóksesi, birde tyr jalanash úyatsyz, arsyz әiel, birde maskýnem bolyp elesteydi. Mastyq jayynda kóp aitasyn. Maskýnemdikting syryn jaqsy biletin siyaqtysyn. Tughan auylyna barghan sayyn әiteuir aiyqpay jýresin.

Bolmay-aq úly aqynday tereng jyryn,

Jarasar saghan arnau óleng býgin (?).

«Qúlandy bir ózindi jyrlau ýshin,

Shandatyp qara joldy kelem býgin (?).

Shandatyp kele jatyrsyng ba, shandatpay kele jatyrsyng ba, Qúlandy qaydan bilsin? Shandatyp kele jatqanyndy ózing jәne biz bilemiz. Óitkeni ólenderinning basy-kózi shannan kórinbeydi.

Biz shyqqaly kóp boldy Qúlandydan,

(Masang edi qasymda shofer egde).

«Úly atannyng beyiti anau túrghan,

Qane, bala, týneymiz osy jerde», –

Dedi-daghy sabazyng qúlap týsip,

Úiyqtap qaldy zirattyng eteginde, – dep shúbyrtasyn. Úly atannyng basyna týnegening jón-aq. Biraq ózing sau bolsan, mas shoferding kóligine qalay qoryqpay minip jýrsin? Al, endi shandatyp barghan Qúlandydan shandatyp qayta qaytqanyndy, shoferding mas ekenin, súlap týsip, zirattyng eteginde úiyqtap qalghanyn qarabayyr sóilemdermen habarlaghanyng kimge kerek? Órnekti til, kesteli kelisim, oimaqtay oy qayda?

Qalatynyn bәrining ólgennen son,

Tirshilikte oilay ma, qaray ma adam?

Myna jym-jyrt tylsymgha kelgennen son,

Qalay jatam, qúday-au, qalay jatam?

Ólgennen song myna dýniyening qalatyny aitpasang da belgili. Zәreng úshqanyna ishek-silem qatty. Qaljyngha sýiep aitayyn, janyng sonday tәtti. Pәny men baqidyng shegarasynda túryp, tatymdy oy aitudyng orynyna «Qalay jatam, qúday-au, qalay jatam?» dep zar qaghasyn. Aman jýr, jýz jasa! Alayda, zirat júmyr basty pendening bәrining baratyn mәngilik mekeni ghoy. Shetinegen sәby turaly bir ólenimde: «Shoshynba qaranghydan, qúlynshaghym, ol jaqqa mekendeuge babang ketken» degenim bar edi. Babalardyng qasyna baryp kezegimiz kelgende bәrimiz de jatamyz. Shoshynba, sen de jatasyn. Qayda barasyn?

Ózing oigha jútang bolghan song ózgeden jymqyrudy da úmytpaysyn.

Arman joq óz auylymda úiyqtap jatyp,

Ne qaraqúrt, ne jylan shaghyp ólsem, – dep,

Jәrken Bódeshke ayaq astynan jiyen bop shygha kelesin. Búl qargha tamyrly qazaqty qoysanshy?

Tughan jerding búlaghy,

Tolqynynmen at meni,

Tughan jerding jylany,

Shyryldatyp shaq meni!

Óleng osylay boluy kerek. Jәrkenning tughan jerge degen sýiispenshiligi әr jolda jalyn atyp, atoylap túr. Sen bolsan, «jymqyrghanynnyn» ózin jóndep iske jarata almapsyn. Jәrken qúsap jylanmen betpe-bet keluge de jýreging daualamaydy. Ózinshe qulyq jasap, úiyqtap jatyp op-onay óle qalghyng keledi.

Alys joldy alty ailyq,

Artqa tastap jasaghyng (?).

Jaghagha kep jantayyp,

Úiyqtap ketken mas alyp.

Sening «talantynda» shek joq. Endi jartasty maskýnemge ainaldyryp jiberipsin. Áline qaramaysyn, attaghan sayyn úiqastan sýrinesin. Sóite túryp, júrtqa jón aityp kýbinesin.  «Jasaghyn» men «mas alybyn» úiqastan úyatty. Múnday mysaldar jeterlik.

Ýndemesen, bireui ynjyq deydi,

Qarsy kelsen: «Dóreki, úr-jyq»(?) deydi.

«Úr-jyq» degen sóz tirkesi joq. Úrda-jyq bar. Múny sózding basyn jaryp, kózin shygharu deydi.

Keluine kóktemning bir ay qaldy,

Kәri qaqpas qys endi túra almaydy.

Órekpigen jýrekpen qarsy ap túrmyn,

Qyr jaghalap jýgirgen qúmay tandy (?).

Shynghys Aytmatovtyng «Teniz jaghalay jýgirgen targhyl tóbetine» eliktegen týring bolu kerek, tandy qúmay tazygha ainaldyryp qyr jaghalatyp qoyypsyn. Birinshiden, qazaq «qyr jaghalap» demeydi. Ózen jaghalap, jar jaghalap deydi. Qyrdy kezedi, qyrgha shyghady, qyrdy asady. Ekinshiden, tang jýgirmeydi. Tang atady, tang araylaydy, tang bilinedi, tang rauandaydy, tang keledi, tang qúlaniyektenedi, tang bozarady.  Amanhan aidy mysyqqa tenep masqara qylyp edi, sen tandy itke tenep iytin shygharypsyn. Ekeuing bir qap, bir saptan shyqqandaysyn. Amanhandy shyr-pyr bolyp qorghap otyrghanyndy endi týsindim.

Amanhan ýshin kýiingening sonsha, «...Kemshilik ataulyny qarjy polisiyasynyng jemqordyng jegen aqshasyn jipke tizgendey týgendep-aq shyghypty» dep, kinәlaysyn. Búl qay sasqanyn? Onyng ólenderindegi kemshilik ataulyny moyynday otyryp, jauyrdy jaba toqyghyng keledi. Olay bolmaydy, Kóke! Dәlelsiz aitqan sóz dalagha atqan oqpen birdey.

Sondyqtan sening de kýldikómesh, dýmbilez dýniyelerindi janghaqtay shaghyp kóreyin:

Búl kim desem elge arnaghan mol kýidi (?),

Rýstemning úly dep el sergiydi (?).

Ataq aldy «Qúrmetti qúrylysshy»-bop,

Tóraghasy «Atameken holdingi».

Osyny da óleng dep otyrghan saghan ne daua? Óleng arnap otyrghan aghang ózi qúrylysshy bolsa, elge qalay «mol kýi» syilaydy? Sen kýishi emes, qúrylysshy jóninde jazyp otyrsyng ghoy. Aytayyn degening qúrylysshy agham elge jaghday jasady boluy kerek. Biraq sol oidy dәl jetkize almay dinkeng qúryp otyr. «Rýstemning úly dep el sergiydi» deysin. Sergiytindey el syrqat pa edi? Sergu sózi kónili pәs, ensesi týsken nemese nauqastan saqayyp kele jatqan adamgha qatysty aitylady. Qazaqtyng qarapayym sózining ara-jigin, mәn-maghynasyn ajyrata almaysyn.  Oghan myna «tehnika tilimen» jazylghan jyrlaryng kuә:

It ómir ómir emes – avtobaza,

Biz sirә – ishindegi «KrAZ», «MAZ-y».

Qiraymyz bir kýni әli tasqa soghyp,

Osylay jýremiz de biraz ghana.

Abay sózimen aitqanda, «qiynnan qiystyrghan» shatty-bútty ólensymaqtarynnyng  súrqynan adam shoshidy. Amanhannan ozghan jering osy! Alda-jalda halturagha Respublikalyq bәige jariyalasa, eng aldymen qasqayyp sening keletining sózsiz...

Saghan jazghan jauabymdy ayaqtay kele, «Býginde «Misyz» degen ataghym bar» degen jolyna kezikkende shalqamnan týse jazdadym. Jerge bir týkirdim. Sózimdi qor qyp, osynsha uaqytymdy kimge shyghyndap otyrmyn dep  púshayman boldym. Múnday «Mәrtebeli ataghyn»  bar ekenin bilgende, sende nem bar? Degenmen ózine-ózing diagnozdy dәl qoyypsyn...

«Jetektegen tazy týlki almaydy». Kórkem sóz ónerining biyigine, aryndap shygha almaghandardyng óz obaly ózine. Ádebiyet – ardyng isi! Oghan advokattyq jýrmeydi...

Astana

Abai.kz