نەسىپبەك ايتۇلى. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ؟»
(مىرزان كەنجەبايعا جاۋاپ)
مىرزان! مىڭ جەردەن ارپالىسقانىڭمەن امانحاندى مي باتپاقتان الىپ شىعا المايسىڭ. مۇنىڭ بوس اۋرەشىلىك. وعان ارا تۇسكەن بولىپ، مەنى اعاش اتقا مىنگىزگىڭ كەلگەنى – دالباسالىق. ونى قىزدىڭ بالاسىنداي ماپەلەپ باقساڭ دا، الپىستان اسقان شاعىندا قازاقتىڭ قارا ءتىلىنىڭ قازانىن قايناتا المايدى. وسى كۇل تاسىعانى - تاسىعان. مەنىڭ ماقالامنىڭ شىمبايىنا باتقانى سونشا، ول ارتىمەن سۇڭگىپ، ساسقان ۇيرەكتىڭ كەبىن كيدى. اتىنا ايتىلعان اششى دا بولسا ءادىل سىندى قاسقايىپ تۇرىپ قابىلداۋعا، كەلىسپەسە، قايقايىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرۋگە جارامادى. الدەقاشان جارىق كورگەن جيناعىنا ەسەنعاليدىڭ جازعان العىسوزىن قايتا جاريالاپ، اقىندىعىن دالەلدەپ الەككە تۇسكەنى قىزىق بولدى. راس، راۋشانوۆ ۇلكەن اقىن. دوسىنىڭ وزىنە ۇناعان ولەڭدەرىنە پىكىر جازسا، جازعان شىعار. دارداي اقىن اتانىپ جۇرگەن ادامنان مىسالعا الار بىرەر ولەڭ تابىلماسا، نەسىنە قىرىق جىل بويى قولىنا قالام ۇستاپ كەلگەن؟.. نە تۇلەن تۇرتكەنىن بىلمەيمىن، وسى تۇستا جاقسى كورەتىن امانگەلدى ءىنىمنىڭ مەنىڭ سوقىرعا تاياق ۇستاتىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي سىن- پىكىرلەرىمە كوزىن جۇما قاراپ، تازالىق تۋرالى «ۋاعىز» ايتقانىنا تاڭ قالدىم. «اكەڭ جاقسى كىسى ەدى...» دەپ باستالاتىن ەجەلگى اۋىر ءسوزدى بەتىنە باسۋىما بولاتىن ەدى. اۋىزىم بارمادى. بالانىڭ كوڭىلىن قيمادىم، كەڭشىلىكتىڭ ارۋاعىن سىيلادىم. مەيلى. بىلگەنى سول شىعار...
ادەتتە ءىشى پاسىق ادامنىڭ قولقاسى ساسىق كەلەدى. مۇڭكىگەن ءيىستى الدىمەن ءوز تاناۋى سەزەدى. سونىسىن جاسىرۋ ءۇشىن «مەن تازامىن!» دەپ اينالاسىنا جار سالادى. شىن تازا كىسى ۇندەمەيدى. تازالىعى ونسىز دا ايقىن. سوندىقتان تازالىق جونىندە كوپ ايتىپ، كوپىرە سويلەگەندەردەن ساقتانۋ كەرەك.
مەنىڭ ماقالام شىققان كۇنى امانحاننىڭ جىرتىسىن جىرتۋشىلار الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاپ قويا بەردى. ارىما ءتيىپ، ايتپاعان سوزدەرى قالمادى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەسىمى تىزىمدە نەگە جوق دەپ قيعىلىق سالدى. مۇحتار شاحانوۆقا مەنى جەك كورىنىشتى ەتكىسى كەلىپ جانتالاسىپ باقتى. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتقان مۇحتار ماعاۋيننىڭ اتىنا دا اۋىر سوزدەر ايتىپ، وزدەرىنىڭ بەت-پەردەسىن اشىپ، كىسىلىك كەيىپتەرىنىڭ سيقىن انىق كورسەتتى. ءبىر ماقالادا ادەبيەتكە قاتىستى بۇكىل قاسقا مەن جايساڭداردى اتاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى ويلارىندا جوق. سەن دە سول كوپ شۋىلداقتىڭ ماعان جاساعان قىساستىعىن قايتالاپ، مەنى جارعا جىعىپ، ارانداتقىڭ كەلەدى. سۇتتەن اق، سۋدان تۇنىق ازامات بولساڭ، تەك جۇمەكەندى عانا ەمەس، احمەت بايتۇرسىنۇلىن، باۋىرجان مومىشۇلىن، ءىلياس ەسەنبەرليندى، جۇباندى، سىربايدى، عافۋدى، سايىندى، قاليحاندى، فاريزانى، ورالحاندى، اقسەلەۋدى، رىمعاليدى، ساعيدى تاعى باسقالاردى نەگە اۋىزىڭا المايسىڭ؟ دەمەك جان سارايىڭ بىلىق، ءبىر بارماعىڭ بۇگۋلى. مۇنىمەن قويماي، مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا جۇمەكەنگە قارسى شىققان دەپ كوپە-كورنەۋ جالا جاباسىڭ. سەن، ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە سۇعىپ، جۇرتتى شاتاستىرما! شاتاسساڭ، ءوزىڭ شاتاس. ەسىڭنەن جاڭىلساڭ ەسىڭە تۇسىرەيىن. مەن سول جولى «ولگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ دە كەزەگىمىز كەلەر» دەگەن ماقالا جازعانمىن. وندا جۇمەكەن مارقۇمعا قارسى ايتىلعان جارتى اۋىز ءسوز جوق. ماقالادا ولىلەر مەن تىرىلەردى جارىستىرماۋ جونىندە وتە ءپرينتسيپتى ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. مەنىڭ ورىندى پىكىرىمدى قاليحان ىسقاقوۆ، ورازبەك سارسەنباەۆ، ايان نىسانالين سەكىلدى قابىرعالى قالامگەرلەر قوستاعانىن ويىڭا تۇسىرگىڭ دە كەلمەيدى. بار قولىڭنان كەلەتىنى – بىرەۋ وزا شاپسا ءشاۋجايىنان الۋ، اياعىنان شالۋ. قاشان كورسەم دە ىشىڭدەگى قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى ىرىلداپ ۇرەدى دە تۇرادى. ول دا جالىقپايدى، سەن دە جالىقپايسىڭ. تىرلىگىڭنىڭ ءتۇرى – وسى.
2010 جىلى 10 ماۋسىم كۇنى «جاس الاش» گازەتىندە مەملەكەتتىك سىيلىققا بايلانىستى شىققان ماقالامدا «... وۋ، اعايىن، قاي زاماندا حالقىمىز ءولى مەن ءتىرىنى باسەكەگە سالىپ جارىستىرۋشى ەدى؟ ءبىز – ارۋاق سىيلاعان ەلمىز. قازاق «ارۋاق اتتاعان وڭبايدى» دەپ جاتادى. ارۋاقپەن جارىسىپ، ءولىنىڭ الدىنا تۇسكەن جان بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس، – دەي كەلىپ، ارۋاقتارىنان اينالايىن، جۇمەكەن مەن ءشامشى اعامىزدىڭ قاي-قايسىسى دا قانداي دا ءبىر مارتەبەلى سىيلىققا لايىقتى تۇلعالار. ولارعا ەڭسەلى ەسكەركىش قويسا دا، قاھارماندىق اتاق بەرسە دە ارتىق ەمەس. اتتارى اتالىپ قالعان ەكەن، مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلسىن! ەكى قولىمدى كوتەرىپ قولدايمىن!» دەگەنىمدى قايدا قوياسىڭ؟ ال، سەن بولساڭ مەنى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، «جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆكە مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى بەرىلۋىنە بايلانىستى زار-ماقالا جازعانى ادام ايتقىسىز ۇيات بولدى» دەپ جورتا كۇڭىرەنىپ، قارا اسپاندى توندىرەسىڭ. «قوبىزىم نە دەيدى، جىنىم نە دەيدى؟» دەپتى باياعىدا ءبىر باقسى. سول ايتقانداي، مەن نە دەپ وتىرمىن، سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟ ۇياتتىڭ اكەسى – ار، شەشەسى – يمان ەكەنىن مۇلدە بىلمەيدى ەكەنسىڭ. بىلسەڭ، مۇنداي عايبات سوزگە بارماس ەدىڭ.
بىرەۋدىڭ ءتۇزۋ ءسوزىن بۇرمالاپ، ادال ويىن بىلعاپ، جالعان ايتىپ، جالا جابۋعا كەلگەندە الدىڭا جان سالمايسىڭ. بەتىڭ بۇلك ەتپەيدى. ءسويتىپ وتىرىپ ۇياتتى قالاي اۋزىڭا الاسىڭ؟..
ال، سەنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق العاندارعا جاعالاي كۇل شاشىپ، پوەزيا، پوەما تۋرالى ايتقان ءپاتۋاسىز پايىمدارىڭا كۇلكىم كەلەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا تورەلىك ەتىپ، ساراپقا سالاتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟
مەملەكەتتىك سىيلىقتى كىمنىڭ العىسى كەلمەيدى. «ارساداعى ەتتىڭ ساسىعىن-اي!» دەپتى ءبىر مىسىق جەتە الماي. سەن مەملەكەتتىك سىيلىق جونىندە اۋزىڭا نە كەلسە سونى ايتقان سايىن سول مىسىق كوز الدىما ەلەستەي بەرەدى.
مەنىڭ ماقالامدا كوتەرىلگەن وزەكتى ماسەلە ساعان شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەپتى. ءوز سوزىڭمەن ايتقاندا «وردالى وي، بيىك پاراساتتىڭ يەسى» بولساڭ، امانحاندى قورعاپ قۇنىپەرەن بولعانشا، تۋعان ءتىل ءۇشىن شىرىلداعانىڭ ءجون ەدى... وزگەسىن ايتپاعاندا، سابيدىڭ ەڭبەگى مەن ماڭدايىن، شي مەن سىرىقتى، جەكەن مەن بوكەندى، كوكتەم مەن جازدى، جار مەن جارتاستى ايىرا الماي وتىرعاندىعىن نەمەن تۇسىندىرەسىڭ؟ ءدۇمىڭ شىداسا، امانحان دۇرىس ايتىپ وتىر دەپ دالەلدەپ كور؟! وسىندايدا «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ؟» دەگەن ماتەل ەرىكسىز ويعا ورالادى.
قازىر ءتىل ماسەلەسىنەن ۇلكەن قانداي ماسەلە بار؟ سەن بولساڭ، جازۋشىلار وداعىنىڭ جاعدايىن ايتپادى دەپ باستى نىسانادان ەلدىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارىپ، قويان بۇلتاققا سالاسىڭ. جىمىڭدى جاسىرىپ، جىمىسقى ويىڭدى جۇزەگە اسىرعىڭ كەلەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇزاق-سونار جىرىنا دا نۇكتە قويىلار. وعان قايعىرما، مىرزانقايعى! سەنىڭ «قايعىڭنىڭ» نەندەي قايعى ەكەنى ەندى انىق بولدى. اسانقايعى سياقتى التى الاشتىڭ قايعىسى ەكەن دەسەم، سەنىڭ قايعىڭ امانحاننىڭ قايعىسى ەكەن عوي...
كوكتەم جايىندا جازعان ءبىر ولەڭىڭدە: «ءبىر جىبىر بار... ۇعىنبا، ۇعىن مەيلىڭ» دەيسىڭ. «جىبىرىڭ» بىلاي تۇرسىن, «ۇعىنبا، ۇعىن مەيلىڭ» دەگەنىڭدى وزىڭنەن باسقا ەشكىم ۇعا قويماس. سونىمەن بۇل جىبىرىڭ قاي جىبىر؟ مەن بىلەتىن جىبىر – سەنىڭ بويىڭداعى پەندەشىلىكتىڭ جىبىرى.
«جىبىرىڭ» جانىڭا مازا بەرمەگەندىگى سونشا، كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاپ، مەنىڭ «بايتەرەك» باستاتقان پوەمالارىما سوقتىعاسىڭ. ەلباسىنىڭ اتى اتالعان جەرگە تاسكەنەدەي جابىسا كەتەسىڭ. سىڭارجاق سىن، ءپاتۋاسىز پىكىر، دالەلسىز تۇجىرىم جاسايسىڭ. بۇل ءبىر ەمەس بىرنەشە جىلعا سوزىلىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلا قالسام، نە ءبىر بايگەگە تۇسە قالسام قىلىشىڭدى قايراپ، سويىلىڭدى سۇيرەتىپ شىعا كەلەسىڭ. تاپپايتىن بالەڭ، جاپپايتىن جالاڭ جوق. راس، «بايتەرەك» پوەماسىنىڭ كەيبىر تۇستارىنا كەلىسپەيتىندەر بار. ولاردىڭ كەڭەس رەتىندە ايتقان ءادىل سىنىن كەزىندە ءوزىم دە قابىل العام. الايدا، استانا، ەلباسى جونىندە نەگە جازاسىڭ دەپ مەنى جازعىرىپ، تاقىرىپتىق شەك قويۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. ول – مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ءىسى، ازاماتتىق پوزيتسيام! بولاشاق، تاريح الدىندا اركىم ءوزى جاۋاپ بەرەدى. پاتشا دا سولاي...
وسى جولى دومالاپ كەپ قۇيىسقانعا ءوزىڭ قىستىرىلدىڭ. ماقالاڭدا: «...مەملەكەتتىك سىيلىق اپەرگەن «دۇنيەسى» دە بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ اتا-باباسىنىڭ، اتاپ ايتساق ناۋرىزبايدىڭ دا ەرلىگىن جىرلاۋعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانىن كوزى اشىق ادامعا اڭعارۋ دا اسا قيىن ەمەس»، - دەپ، قوڭىرسىتاسىڭ. ەگەر ءار قازاق ءوز اتا-باباسىن اسپەتتەيتىن بولسا، نە بولعانىمىز؟ مەنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىق العان كىتابىم ءيسى قازاققا ورتاق ۇلى ءباھادۇر ءجالاڭتوس پوەماسىمەن اشىلادى. سەن قۇساپ الا قويدى بولە قىرقىپ، جۇزگە ءبولىپ وتىرساق، جالاڭتوس ءبىر رۋدىڭ عانا باباسى بولىپ شىعا كەلەدى. ەستيىن دەگەنىڭ وسى ما؟
راس، مەن استاناعا كەلگەلى تاۋەلسىزدىكتى كوپ جىرلادىم. بوستاندىق جولىندا قان كەشكەن قازاق باتىرلارىن ءبولىپ-جارماي، تۇتاس تولعادىم. ساۋساقپەن ساناپ ايتايىن: «بوگەنباي باتىر»، «تۋ» (قابانباي تۋرالى), «بەردىعوجا باتىر»، «ءجالاڭتوس»، «ناۋرىزباي باتىر»، «اقمولا شايقاسى» (كەنەسارى تۋرالى), «تولەگەتاي»، «مۇقاعالي – جەلتوقسان»، «شاقانتاي باتىر»، «كوكالا ۇيرەك»، «بايتەرەك»، «ءسۇيىنباي»، «قۇلمامبەت»، «جەر – جاننان قىمبات» (جۇمابەك تاشەنوۆ تۋرالى), «جاڭعىرۋ جىرى» ت.ب. جيىنى – جيىرمانىڭ ۇستىندە پوەما جازىپپىن. مەملەكەتتىك كوميسسيا وسى ەڭبەگىمدى ەسكەرگەن بولار.
باسقانى بىلمەيمىن، ءوز باسىم ابىلاي زامانىنان باستاپ، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ ەرلىك شەجىرەسىن جاساعانىما سەنىمدىمىن! مىنە، مەن ازدى-كوپتى وسىنشا شارۋا ءبىتىردىم، ال سەن نە ءبىتىردىڭ؟..
ولەڭ تابيعاتى وتە شەتەن. ونىڭ لۇپىلدەپ تۇرعان نازىك تامىرىن تامىرشىداي ءدال باسپاساڭ اداساسىڭ. سوندىقتان، قايتالاپ ايتامىن، ءسوز تانيتىن كوز كەرەك، ولەڭ تانيتىن ورە كەرەك. بۇل ەكى قاسيەتتىڭ سەندە ءبىرى دە جوق. ويتكەنى تاني دا المايسىڭ، تالداي دا المايسىڭ. ادىلدىككە جۇگىنۋدى، كوركەم شىعارمانىڭ وزەگىنە ءۇڭىلۋدى بىلمەيسىڭ. تىزەگە سالۋعا، بەلدەن باسۋعا شەبەرسىڭ. سەنىكى سىن ەمەس – سىندىرۋ. قارعانىڭ بالاپانى وزىنە اپپاق. اركىمنىڭ ىشتەن شىققان شىعارماسى وزىنە ىستىق. سىناعىش بولساڭ، تەرىدەن تەلشىك سىدىرعانداي، مايدان قىلشىق سۋىرعانداي، قارا قىلدى قاق جارعانداي ءادىل سىنا، قياناتقا بارۋ، بىرەۋدىڭ وبالىنا قالۋ – بارىپ تۇرعان كۇنا!
كىتاپتارىڭدى كوكتەي شولىپ شىققاندا ءسۇيسىنىپ وقىرلىق، كوڭىلگە توقىرلىق ءبىر ولەڭ تاپپادىم دەسەم، قاپالانبا! بارىڭ سول بولسا، قايتەيىن؟ ويقى-شويقى ويلارىڭدى، قيقى-جيقى تىركەستەرىڭدى، اقساق-توقساق ۇيقاستارىڭدى قويداي قوساقتاپ، قوزىداي كوگەندەمەي تۇرا تۇرايىن. الدىمەن اسەمدىكتەن تىرداي، ادەپتەن جۇرداي ولەڭدەرىڭنەن باستايىن: «كۇزگى اراسان» دەگەن ولەڭىڭدە: «قويتاستار دارەت سىندىرىپ، توڭقايعان قارا قاتىنداي نەمەسە ايىرىلعان ار مەن ۇياتتان اق قايىڭ تىرداي جالاڭاش» دەيسىڭ قىمسىنباي. مىنا جولداردى وقىعان اۋىلداعى شەشەلەرىڭ، اپكە-جەڭگەلەرىڭ، قارىنداستارىڭ، قىزدارىڭ قىزارعان بەتىن باسىپ، ۇياتتان ولە جازداعان شىعار-اۋ؟ وسى ولەڭدە «شۋدا بۇلت كىلەڭ شالا ماس» دەيسىڭ تاعى دا. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن سەنىڭ كوزىڭە تابيعات كورىنىستەرى بىردە توڭقايعان قارا قاتىننىڭ بوكسەسى، بىردە تىر جالاڭاش ۇياتسىز، ارسىز ايەل، بىردە ماسكۇنەم بولىپ ەلەستەيدى. ماستىق جايىندا كوپ ايتاسىڭ. ماسكۇنەمدىكتىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىن سياقتىسىڭ. تۋعان اۋىلىڭا بارعان سايىن ايتەۋىر ايىقپاي جۇرەسىڭ.
بولماي-اق ۇلى اقىنداي تەرەڭ جىرىڭ،
جاراسار ساعان ارناۋ ولەڭ بۇگىن (؟).
«قۇلاندى ءبىر ءوزىڭدى جىرلاۋ ءۇشىن،
شاڭداتىپ قارا جولدى كەلەم بۇگىن (؟).
شاڭداتىپ كەلە جاتىرسىڭ با، شاڭداتپاي كەلە جاتىرسىڭ با، قۇلاندى قايدان ءبىلسىن؟ شاڭداتىپ كەلە جاتقانىڭدى ءوزىڭ جانە ءبىز بىلەمىز. ويتكەنى ولەڭدەرىڭنىڭ باسى-كوزى شاڭنان كورىنبەيدى.
ءبىز شىققالى كوپ بولدى قۇلاندىدان،
(ماساڭ ەدى قاسىمدا شوفەر ەگدە).
«ۇلى اتاڭنىڭ بەيىتى اناۋ تۇرعان،
قانە، بالا، تۇنەيمىز وسى جەردە»، –
دەدى-داعى سابازىڭ قۇلاپ ءتۇسىپ،
ۇيىقتاپ قالدى زيراتتىڭ ەتەگىندە، – دەپ شۇبىرتاسىڭ. ۇلى اتاڭنىڭ باسىنا تۇنەگەنىڭ ءجون-اق. بىراق ءوزىڭ ساۋ بولساڭ، ماس شوفەردىڭ كولىگىنە قالاي قورىقپاي ءمىنىپ ءجۇرسىڭ؟ ال، ەندى شاڭداتىپ بارعان قۇلاندىدان شاڭداتىپ قايتا قايتقانىڭدى، شوفەردىڭ ماس ەكەنىن، سۇلاپ ءتۇسىپ، زيراتتىڭ ەتەگىندە ۇيىقتاپ قالعانىن قارابايىر سويلەمدەرمەن حابارلاعانىڭ كىمگە كەرەك؟ ورنەكتى ءتىل، كەستەلى كەلىسىم، ويماقتاي وي قايدا؟
قالاتىنىن ءبارىنىڭ ولگەننەن سوڭ،
تىرشىلىكتە ويلاي ما، قاراي ما ادام؟
مىنا جىم-جىرت تىلسىمعا كەلگەننەن سوڭ،
قالاي جاتام، قۇداي-اۋ، قالاي جاتام؟
ولگەننەن سوڭ مىنا دۇنيەنىڭ قالاتىنى ايتپاساڭ دا بەلگىلى. زارەڭ ۇشقانىنا ىشەك-سىلەم قاتتى. قالجىڭعا سۇيەپ ايتايىن، جانىڭ سونداي ءتاتتى. ءپاني مەن باقيدىڭ شەگاراسىندا تۇرىپ، تاتىمدى وي ايتۋدىڭ ورىنىنا «قالاي جاتام، قۇداي-اۋ، قالاي جاتام؟» دەپ زار قاعاسىڭ. امان ءجۇر، ءجۇز جاسا! الايدا، زيرات جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارىنىڭ باراتىن ماڭگىلىك مەكەنى عوي. شەتىنەگەن ءسابي تۋرالى ءبىر ولەڭىمدە: «شوشىنبا قاراڭعىدان، قۇلىنشاعىم، ول جاققا مەكەندەۋگە باباڭ كەتكەن» دەگەنىم بار ەدى. بابالاردىڭ قاسىنا بارىپ كەزەگىمىز كەلگەندە ءبارىمىز دە جاتامىز. شوشىنبا، سەن دە جاتاسىڭ. قايدا باراسىڭ؟
ءوزىڭ ويعا جۇتاڭ بولعان سوڭ وزگەدەن جىمقىرۋدى دا ۇمىتپايسىڭ.
ارمان جوق ءوز اۋىلىمدا ۇيىقتاپ جاتىپ،
نە قاراقۇرت، نە جىلان شاعىپ ولسەم، – دەپ،
جاركەن بودەشكە اياق استىنان جيەن بوپ شىعا كەلەسىڭ. بۇل قارعا تامىرلى قازاقتى قويساڭشى؟
تۋعان جەردىڭ بۇلاعى،
تولقىنىڭمەن ات مەنى،
تۋعان جەردىڭ جىلانى،
شىرىلداتىپ شاق مەنى!
ولەڭ وسىلاي بولۋى كەرەك. جاركەننىڭ تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءار جولدا جالىن اتىپ، اتويلاپ تۇر. سەن بولساڭ، «جىمقىرعانىڭنىڭ» ءوزىن جوندەپ ىسكە جاراتا الماپسىڭ. جاركەن قۇساپ جىلانمەن بەتپە-بەت كەلۋگە دە جۇرەگىڭ داۋالامايدى. وزىڭشە قۋلىق جاساپ، ۇيىقتاپ جاتىپ وپ-وڭاي ولە قالعىڭ كەلەدى.
الىس جولدى التى ايلىق،
ارتقا تاستاپ جاساعىڭ (؟).
جاعاعا كەپ جانتايىپ،
ۇيىقتاپ كەتكەن ماس الىپ.
سەنىڭ «تالانتىڭدا» شەك جوق. ەندى جارتاستى ماسكۇنەمگە اينالدىرىپ جىبەرىپسىڭ. الىڭە قارامايسىڭ، اتتاعان سايىن ۇيقاستان سۇرىنەسىڭ. سويتە تۇرىپ، جۇرتقا ءجون ايتىپ كۇبىنەسىڭ. «جاساعىڭ» مەن «ماس الىبىڭ» ۇيقاستان ۇياتتى. مۇنداي مىسالدار جەتەرلىك.
ۇندەمەسەڭ، بىرەۋى ىنجىق دەيدى،
قارسى كەلسەڭ: «دورەكى، ۇر-جىق»(؟) دەيدى.
«ۇر-جىق» دەگەن ءسوز تىركەسى جوق. ۇردا-جىق بار. مۇنى ءسوزدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارۋ دەيدى.
كەلۋىنە كوكتەمنىڭ ءبىر اي قالدى،
كارى قاقپاس قىس ەندى تۇرا المايدى.
ورەكپىگەن جۇرەكپەن قارسى اپ تۇرمىن،
قىر جاعالاپ جۇگىرگەن قۇماي تاڭدى (؟).
شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەتىنە» ەلىكتەگەن ءتۇرىڭ بولۋ كەرەك، تاڭدى قۇماي تازىعا اينالدىرىپ قىر جاعالاتىپ قويىپسىڭ. بىرىنشىدەن، قازاق «قىر جاعالاپ» دەمەيدى. وزەن جاعالاپ، جار جاعالاپ دەيدى. قىردى كەزەدى، قىرعا شىعادى، قىردى اسادى. ەكىنشىدەن، تاڭ جۇگىرمەيدى. تاڭ اتادى، تاڭ ارايلايدى، تاڭ بىلىنەدى، تاڭ راۋاندايدى، تاڭ كەلەدى، تاڭ قۇلانيەكتەنەدى، تاڭ بوزارادى. امانحان ايدى مىسىققا تەڭەپ ماسقارا قىلىپ ەدى، سەن تاڭدى يتكە تەڭەپ ءيتىن شىعارىپسىڭ. ەكەۋىڭ ءبىر قاپ، ءبىر ساپتان شىققاندايسىڭ. امانحاندى شىر-پىر بولىپ قورعاپ وتىرعانىڭدى ەندى ءتۇسىندىم.
امانحان ءۇشىن كۇيىنگەنىڭ سونشا، «...كەمشىلىك اتاۋلىنى قارجى پوليتسياسىنىڭ جەمقوردىڭ جەگەن اقشاسىن جىپكە تىزگەندەي تۇگەندەپ-اق شىعىپتى» دەپ، كىنالايسىڭ. بۇل قاي ساسقانىڭ؟ ونىڭ ولەڭدەرىندەگى كەمشىلىك اتاۋلىنى مويىنداي وتىرىپ، جاۋىردى جابا توقىعىڭ كەلەدى. ولاي بولمايدى، كوكە! دالەلسىز ايتقان ءسوز دالاعا اتقان وقپەن بىردەي.
سوندىقتان سەنىڭ دە كۇلدىكومەش، دۇمبىلەز دۇنيەلەرىڭدى جاڭعاقتاي شاعىپ كورەيىن:
بۇل كىم دەسەم ەلگە ارناعان مول كۇيدى (؟),
رۇستەمنىڭ ۇلى دەپ ەل سەرگيدى (؟).
اتاق الدى «قۇرمەتتى قۇرىلىسشى»-بوپ،
توراعاسى «اتامەكەن حولدينگى».
وسىنى دا ولەڭ دەپ وتىرعان ساعان نە داۋا؟ ولەڭ ارناپ وتىرعان اعاڭ ءوزى قۇرىلىسشى بولسا، ەلگە قالاي «مول كۇي» سىيلايدى؟ سەن كۇيشى ەمەس، قۇرىلىسشى جونىندە جازىپ وتىرسىڭ عوي. ايتايىن دەگەنىڭ قۇرىلىسشى اعام ەلگە جاعداي جاسادى بولۋى كەرەك. بىراق سول ويدى ءدال جەتكىزە الماي دىڭكەڭ قۇرىپ وتىر. «رۇستەمنىڭ ۇلى دەپ ەل سەرگيدى» دەيسىڭ. سەرگيتىندەي ەل سىرقات پا ەدى؟ سەرگۋ ءسوزى كوڭىلى ءپاس، ەڭسەسى تۇسكەن نەمەسە ناۋقاستان ساقايىپ كەلە جاتقان ادامعا قاتىستى ايتىلادى. قازاقتىڭ قاراپايىم ءسوزىنىڭ ارا-جىگىن، ءمان-ماعىناسىن اجىراتا المايسىڭ. وعان مىنا «تەحنيكا تىلىمەن» جازىلعان جىرلارىڭ كۋا:
يت ءومىر ءومىر ەمەس – اۆتوبازا،
ءبىز ءسىرا – ىشىندەگى «كراز»، «ماز-ى».
قيرايمىز ءبىر كۇنى ءالى تاسقا سوعىپ،
وسىلاي جۇرەمىز دە ءبىراز عانا.
اباي سوزىمەن ايتقاندا، «قيىننان قيىستىرعان» شاتتى-بۇتتى ولەڭسىماقتارىڭنىڭ سۇرقىنان ادام شوشيدى. امانحاننان وزعان جەرىڭ وسى! الدا-جالدا حالتۋراعا رەسپۋبليكالىق بايگە جاريالاسا، ەڭ الدىمەن قاسقايىپ سەنىڭ كەلەتىنىڭ ءسوزسىز...
ساعان جازعان جاۋابىمدى اياقتاي كەلە، «بۇگىندە «ميسىز» دەگەن اتاعىم بار» دەگەن جولىڭا كەزىككەندە شالقامنان تۇسە جازدادىم. جەرگە ءبىر تۇكىردىم. ءسوزىمدى قور قىپ، وسىنشا ۋاقىتىمدى كىمگە شىعىنداپ وتىرمىن دەپ پۇشايمان بولدىم. مۇنداي «مارتەبەلى اتاعىڭ» بار ەكەنىن بىلگەندە، سەندە نەم بار؟ دەگەنمەن وزىڭە-ءوزىڭ دياگنوزدى ءدال قويىپسىڭ...
«جەتەكتەگەن تازى تۇلكى المايدى». كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ بيىگىنە، ارىنداپ شىعا الماعانداردىڭ ءوز وبالى وزىنە. ادەبيەت – اردىڭ ءىسى! وعان ادۆوكاتتىق جۇرمەيدى...
استانا
Abai.kz
