Qytaydaghy sayasy jaghdaylargha baylanysty sol jaqtaghy qazaqtardyng jaghdayy kýnnen kýnge qiyndap barady. Osynday qiyn jaghdaygha, janghan otqa may qúyshylar da payda boldy. Bireuler sauatty týrde zanmen júmys jasap, jaghdaydy jenildetudi oilasa, endi bireuler aighay-sýrenge salyp, ahualdy odan arman qiyndatugha әreket jasauda. Mine, sonyng biri, biri emes-au kóshbasshysy internet betinde «Jarqyn 7» degen atpen tanymal bolghan Serikjan Bilәsh degen azamat.

Shynynda búl «Jarqyn 7» degen kim? Ol qaydan shyqqan «qayratker»? Maqsaty ne? - degen súraq bәrinizdi de oilandyruy mýmkin.  Sondyqtan men osy súraqtardyng jauabyn izdegendi jón kórdim.

Anqau elge aramza molda

Jarqyn jeti 2009 jyldan beri qytaydaghy qazaq sayttarynda «Myng bir sapar» atty jazbalarymen tanymal bolghan bireu. Qazaqstannyng aqparatynan beyhabar júrtqa ol jazbalardyng barlyghy Jarqyn jetining óz jazbalalary bolyp kóringen. Biraq, ol jazbalar «Jas Alash», «Jas qazaq», «Ayqyn», «Altyn Orda» siyaqty qazaq gazetterindegi jaryq kórgen maqalalar edi. Jarqyn jeti sonymen birge qytaydaghy qazaq sayttarynda qytaygha qarsy aqparattar jazyp, qytay qazaqtarynyng ruhany әlemine qyzmet jasap, qazaq elinen, qazaq sayttarynan aqparattar jetkizip otyrghan «Sen qazaq», «Kýltegin» siyaqty sayttarda arandatu sipatyndaghy maqalalardy kóptep shygharu arqyly atalghan sayttardyng jabyluyna sebepshi bolghanyn bireu bilse, bireu bilmes. Búl kýnde sol sayttardyng manayyndaghy jigitterding de elge, júrtqa aitary kóp kórinedi. Jarqyn jetining osy jazbalaryn kóptep oqyghan, basqa kitaptar men aqparattar oqymaghan bir bólim jastar Jarqyn jetige imanday úiydy. Olardyng ózderi «kózimizdi Jarqyn 7» ashty dep jii aitady. Al Jarqyn jeti kózin ashqandar dәuirimizding sholaq belsendiler әskerin qúrady.

Jarqyn 7 Qytaydaghy qazaq sayttary jabylghannan keyin Vichat pen Vatsap jelisinde týrli toptarda qytaygha baylanysty ýndeuler men leksiyalar oqugha kóshti. Qytaydyng sayasy jaghdayy men ol jaqtaghy qazaqtar jayynda sóz qozghap, barlyq eldi qytaygha qarsy túrugha ýgittedi. Qytaydaghy qazaqtar mәselesin ózi siyaqty aighaylap, «ashynyp» aitpaghandardy últ satqyny retinde kórsetti. Feysbukke Anar Atabay degen atpen tirkelip, qytaydaghy qazaqtar jóninde tolyq emes, rastalmaghan aqparattardy taratumen boldy. Ol jerde de ózine qarsy pikir bildirushilerdi kók esekke teris mingizip jiberdi.

Jarqyn jeti qytaydaghy qazaqtar sayasy qysymgha úshyrymay túrghanda «Qazaqstangha kósh» atty vichatta top qúryp, qytay biyligin jamandap, ondaghy qazaqtardy Qazaqstangha kóshuge ashyq shaqyrghan edi. Mine, osy siyaqty әreketteri men týrli ýndeuleri arqyly sondaghy talay qazaqtyng qazirgi aitylyp jýrgen «sayasy ýirenuge» kiruine sebepker bolghan eken. Keybir derekkózderge sýiener bolsaq, qazirgi qytaydaghy ústalghan qazaqtardyng basym bóligi osy adamnyng týrli ýndeulerin tyndaghandar bolyp tabylady eken.

Mine, osy isterine qaray otyryp, Jarqyn jeti qytay biyligine, jәne ondaghy qazaqtardy sayasy qysymgha aluyna oray tudyryp berdi deuge keledi.

Dubayda jatyp jylap-eniregen Jarqyn jetige kim senedi?

Jarqyn jetining jaqtastary men sarbazdary ony maqtaymyn dep taghy da biraz shiykilikterin shygharuda. Jarqyn jeti aqparat qúraldarynda qytaygha qarsy aqparatty oqsha boratyp jýrgenimen onyng ózining neshe jyl boyy qytaylarmen júmys jasaghanyn, qazir qaltasynyng qalyng ekendigin aitady. Vatsapta Jarqyn jetini maqtaghan bir azamat onyng eki otar qoyy, Almaty qalasynda ýsh ýii bar ekendigin aitqan bolatyn. Sonymen birge Jarqyn jeti osy jyldar ishinde jylyna neshe ret shetelderge demalysqa baryp túratyny aitylady. Gonkong, Makao, Tokio, Tailand, Singapur, Malaiziya, Týrkiyanyng arasyn qauyndyqtyng joly qylyp alghany aitylady. Dubayda jatyp jylap-eniregeni internette sóz bolyp jýr. Shynynda da Jarqyn jetining Almatyda ózi túryp jatqan eki qabatty ýiinen basqa qalada taghy ýsh ýii bar ekeni anyqtaldy. Ýsh ýiin de sheshesining atyna jazdyrghan jәne ýsheuin bir kýnde alghan. Almaty qalasy Alatau Audany, Aqkent shaghyn audany 25- ýiding 28, 29, 36 – pәterlerin sheshesi Núrbolat Marighazynyng atymen 2011 jyldyng 18 qarashasynda alypty. Biraq "Jarqyn jeti" deytin laqap atty qoldanghan Serikjan Bilәsh kәsipker retinde eshqayda tirkelmegen. Qazaq eline bir tiyn salyq tólemegen. Sonda búl baylyqtargha ol qalay ie bolyp jýr? Taghy bir aita ketetinim, Serikjan Bilәshting birinshi әielining últy qytay ekeni de anyqtaldy. Osyghan qarap, qytay ýkimeti kýieu balasyn qarjylandyryp, Qazaqstandaghy «Qytaygha qarsy kýshti» ózderi qoldan jasap otyr ma degen oy mazalaydy bizdi.

Búdan tys Jarqyn jetining qytaylarmen júmys jasaghanynyng da dәleli tabyldy. Internetten Serikjan Biyash dep tergende kelesi maqala shyqty (http://yk.kzwww.yk.kz/news/show/137...). Maqalada Jarqyn jetining qytaydyng «Zhogjian Hong Kong International Engineering limited» kompaniyasynyng atynan Óskemen qalasynyng әkimi Serik Tәukebaevpen kezdesu barysy jazylghan.

Jalpy Qytay elinde qandayda bir sayasatty jýzege asyru ýshin aldyn ala qoghamdyq pikir nemese sol sayasatty jolgha qoydyng sebebin dayyndaydy. Sony eskere otyryp, Qytay biyligi Jarqyn jeti degen laqap atty Serikjan Bilәsh degen azamatty Qytaydaghy qazaqtardy sondaghy úighyrlarmen teng dәrejede qysymgha úshyratyp, Shinjandy jabyq rayon jasau men Qazaq eline doq kórsetu maqsatyn jýzege asyru ýshin sóiletip jýr me degen oy da joq emes. Óitkeni, songhy kezde Qytay sayttarynda «Ýlken qazaqshyldyq qauipi» degen maqalalar taray bastady. Jarqyn jetining kóktemnen bergi «enbeginen» kýzden beri qazaqtar tyghyz ornalasqan Soltýstik Shynjanda sayasy qysym búrynghydan da kýsheye bastady. Qazaqstangha jii kelgen, yqtiyarhat alghan qazaqtardyng pasporttary mekemesi jaghynan nemese jerkilikti polisiya jaghynan jiylyp alyndy. Keybireuleri sayasy ýirenuge jiberildi.

Ótken jyldyng aqpan aiynan bastap Jarqyn jetimen habarlasqan, leksiyalaryn tyndaghan , tipti әleumettik jelide ol bar topta bolghandardyng ózin qytay biyligi ústap alyp, qamap jatqanda onyng tuystary shekaradan ary beri ótip jýrgen. Dәlelimen aitsaq, jezdesi men әpkesi 2017 jyldyng 20 aqpanynda Qorghas beketi arqyly Qytaygha ótip, әpkesi Batiha Bilash (07.10.1972 j. tughan, pasport nómiri: G 26476625) 2017 jyldyng 17 mausymynda beri ótse, jezdesi Amantay Agemolda (14.02.1969 j. tughan, pasport nómiri: G 43892368) da Qorghas beketi arqyly 2017 jyldyng 10 shildesinde Qazaqstangha qayta ótken. Sonda sauysqannan saq qytaydyng arnayy qyzmeti Jarqyn jetining jaqyndaryna kelgende janylysqan ba? Álde aiyryqsha meyirimdilik tanytqan ba? Qazir búl azamattar Qazaqstan azamattyghyn qysqa merzimde alyp ýlgirgen. Almaty tónireginde alansyz ómir sýrip jatyr.

Jarqyn jeti arqyly kózi ashylghan jandayshaptar

Negizinde Serikjan Bilәsh (Jarqyn 7) birneshe til biletin, bilimdi azamat desedi. Onyng aityp jýrgen keybir leksiyalary da óte sauatty. Biraq songhy kezdegi janyna jinaghan azamattary (azamat deuden kóri tabynushalyr dese de bolady) jalang patroittardan qúralghan, aighayshy, attanshy, eshqanday sayasy sauaty joq, tipti kisimen dúrystap sóilese aludy da bilmeytin, kisining pikirimen sanaspaytyn, ózine qarsy bir auyz sóz aitsang "topas", "nadan", "iyt" degen siyaqty sózdermen qarulanyp qarsy atylatyn Qydyrәli Oraz, Eralash Qabyl siyaqty jastarmen birge esh jerde júmys istemey, qayda dau bolsa, sol jerden tabylatyn Aralbay, Qayrat Baytolla, Núrhan Soltanbay, Shayahmet siyaqty «ardager» aryzqoylardy mandayyna jinaghan. Osy «batyrlar» әleumettik jelide kóringenning jaghasynan alyp, óz pikirine kelispegenderdi jau sanap, kenespen ton pishudi oilamay, halyqpen birge ýkimetting de seniminen aiyrldy. Búlardyng arasynda Qydyrәli Orazdyng Soltýstikke kóshti úiymdastyrghany basynda kópshilikting yqlasyna bólendi. Alayda onyng qytaydaghy qazaqtar arasynda әleumettik jelide top qúryp, ol jaqtaghy qandastardy ashyq shaqyram dep basyna qiyndyq tudyryp bergeni, Soltýstiktegi qúzyrly organdarmen sauatsyz júmys jasap, sonynda kóshting tamtyghyn úshyryp, qandastardyng da, ýkimet adamdarynyng da narazylyghyn tudyrdy. Bir qyzyghy Qydyrәli Oraz әleumettik jelide ózi turaly basqa atpen maqala jazyp, ózin qogham qayratkeri dep atady. Osy atalghan azamattar taratqan keybir aqparattardyng beti ashylyp, ótirikteri de shyghyp jatyr. Jaqynda ghana olar "Qytayda túratyn ataqty aqyn Gýlsinay Qytaydan qashyp keldi" degen aqparat taratqan bolatyn, artynan osy aqparattyng óni ózgerip, "Qytaydan qashyp kelgen" aitysker aqyn Gýlsinay emes ekeni anyqtaldy. Tipti osy aqparatta Gýlsinaydyng QHR polisiyasyna para berip, shekaradan ótip ketkeni de jazylghan. Odan búryn «Aq Jol» partiyasynyng Tóraghasy Qytaygha barghan saparynda ózderi bergen hatty Azat Peruashev Qytay basshysy Sy Szinipinnyng óz qolyna tapsyrdy dep daqpyrt taratty. QHR ShUAR Ile qazaq oblysynda osydan 4 jyl búryn sottalghan Kenjebay degen moldany, osy kezde sottaldy dep, tipti ol týrmede kóz júmypty degen aqparatty da shyghardy. Osy siyaqty ótirik aqparattardy tize bersek, shygha beredi. Sonda búlardyng maqsaty mәseleni sheshu me? Álde qytay-qazaq qatynasyn shiylenistiru me?

Jarqyn jeti bastaghan osy top aqiqattan kóri kóbinde alyp qashpa sózge kóp jýginedi. Sayttar men telearnalargha, tipti ýkimet oryndaryna sol dәleli joq aqparattardy jetkizdi. Qazirgi Qytay qysymymen sottalghan azamattardyng tizimin jasaghanda әlde qashan basqa sebeppen sottalghan adamdardy ne bolmasa attas adamdar bolsa, ony qoghamgha tanymal adam retinde kórsetedi. Osylay dәlelsiz shala tizim jasap, QR Syrtqy ister ministrligine ótkizdi. SIM sol tizimdi Qytaydyng qatysty oryndaryna berdi. Alayda tizimder dәlelsiz, keybiri jalghan bolghandyqtan búl iste Qytay jaq yryqty oryngha shyghyp, tipti ýkimetke nota beru tektes jauap hat jazdy. Osydan keyin bizding biylik olardyng aqparatyna senbey, ózderi tarapynan Qytaydaghy qandastar mәselesin sheshuding joldaryn qarastyruda.

Mine, osyghan qarap, onyng maqsaty ýkimet jaghynan aralasyp jaghdaydy sheshu emes, kerisinshe Qazaq ýkimettin  qarsy tarapqa aidap salu siyaqty bolyp kórinedi. Tek qoghamda aighay-attan salyp, qytaygha qazaq elin jau retinde kórsetu ghana siyaqty. Sondyqtan da janyna ózining týpki maqsatyn týsine bermeytin adamdardy jinap, óz maqsatyna paydalanudy oilaydy.

Osy jerde aita ketetinimiz, bizding iydeologiyagha qatysty adamdarymyz búlardyng syryn bilip, olardyng baspasóz mәsilihattaryn, kelensiz aighay-shuyn otandyq telearnalarda bergizbey otyr. Tek ghana Resey menshigindegi «Evraziya 1» men Reseyge jatylay tәuleldi KTK arnasy anda-sanda búlardy sarnatyp qoyady. Qazaq kóshine ejelden qyryn qabaq tanytatyn soltýstiktegi kórshimiz búlargha nege býiregin búra qalghany es aqyly dúrys adamdy oigha salady.

Ózi dara batyr bolghysy keledi

Serikjan Bilәsh jogharyda aitqanday  janyna shala sauatty azamattardy jinap alyp, Tәuelsizdikten beri elge oralyp, týrli salada qyzmet kórsetip kele jatqan azamattar men úiym, aqparat qúraldaryna ýzdiksiz shabuyldar jasady. Tómende Jarqyn jeti shabuyldaghan adamdar:

- Euraziya telearnasynan qytaydyng qandastarymyzgha kórsetip jatqan qysymdarynyng sebepteri turaly:"" "Qytay ýkimeti keybir qytay azamattary Qazaqstangha kelip, odan ary Týrkiyadan Siriyagha ótip, terroristik úiymdargha qosylyp ketkenderi bar boluy mýmkin" dep, qauiptenedi" degen maghynada sóilegen filologiya ghylymdarynyng doktory, shyghystanushy Dýken Mәsimhanúlyna sayttar men әleumettik jelide aqparattyq shabuyldar jasap, ol kisini qytaydyng shpiony dep qaralap, jeke basyna óte auyr sózder aitty;

- Dýken Mәsimhanúlynan keyin birqatar aqyn-jazushylargha til tiygizip, leksiyalarynda auyr sózder aitudy bastady. Sonyng biri "gazetinde eshtene jazbady" dep aqyn, «Qala men dala» gazetining bas redaktory Toqtarәli Tanjaryqty "tegin úmytqan teksiz" dep qaralady;

- Jarqyn jeti bastaghan topty әleumettik jelide aighay-attangha salyp, jaghdaydy odan ary ushyqtyrmay sabyrmen sauatty júmys jasaugha shyqyrghan aqyn Múratqan Shoqan, dәriger Serik Múrathan, ústaz Ayatjan Ahmetjan qatarly azamattardy ayausyz qaralap, «Qazirgi zamannyng Batyrashtary» dep suretterin әleumettik jelide taratty;

- Qytaydaghy qandastar mәselesin eki el arasynda diplomatikalyq jolmen sheshu kerek degen ústanymmen zandy týrde júmys jasap jýrgen «Jebeu» respubikalyq qoghamdyq birlestigine, «Otandas el» qoghamdyq birlestigine qaralau maqalasyn jazyp, «qytaydyng shpiony» dep әleumettik jelide týrli aqparattar taratty;

- 5 jyldan beri kóshi-qon men últtyq taqyryptarda auqymdy maqalalar jazyp, iygi sterding basynda bolyp, qoghamdy qamshylap jýrgen "Qamshy" aqparat portalyn «Jamshy» dep syqaq qyldy.

Qarsy kelgendi qorqytyp ýrkitedi

Jogharyda Jarqyn jetining shabuylyna úshyraghan azamattardy jazdym. Sonda jazylghan Serik Múrathan degen azamat «Jarqyn 7 qashqan sart pen qashqan qytaydyng sayty taratqan aqparatqa sýienbey, sauatty júmys jasasyn» degen kózqarasyn jii jariyalap jýrgen edi. Tipti keyingi kezde ózine qoqan-loqy jasap telefon soghatynyn da jazyp jýrdi. Keyin Jarqyn jetining keyip-kespirin ashatyn, ózin qorqytqany turaly dәleli bar ekenin de aitty. Kóp úzamay sol aitqan Jarqyn jetining Serik Múrathandy balaghattap, qorqytyp ýrkitken audiosy әleumettik jelide taraldy. Endi sol audiodan shaghyn ýzindi keltireyik:

- Alo!

- Serik Múratqan?

- IYә, IYә.

- Búl Jarqyn 7 aghang ghoy.

- IYә, qalaysyz?

- Serik Múrathan bauyrym, mynau últtyng basyna ýlken kýn tughanda biz ýlken istermen ainalysyp jatyrmyz. Ortaq mýddede, últ mýddesinde ortaqtasqanymyz abzal. Qazir bir-birimizdi balaqtan tartyp, jaghadan alar kez emes. Úqtyng ba?

- Men de jaghadan alayyn degen joqyn osy kezge deyin.

- Biz qazir Últtyq qauipsizdik komiytetimen, Syrtqy ister ministrligimen kýnde kezdesip, ýlken adamdarmen ýlken júmys jasap jatyrmyz. Memleketimizding ózi qazir búl mәselege jiti qarap otyr, sebebi búl últtyq qauipsizdikke qatysty sharua bolyp túr.

- Mening de súraqtarym bar, aighaylamay, aptyqpay dúrystap әngimeleseyik.

- Dúrys, búl sening forman. Meni tyndashy, sen mýmkin jaugha plimotshik boluyng mýmkin, bireu barlaushy boluy mýmkin, bireu nayzasymen shyghady, dúrys pa? Bireu himiyalyq qarumen soghysady. Elding bәri nayza kóterip alsa, bireuge qylysh kerek qoy. Árkimning kýres formas әrtýrli. Biraq biz bir sheptemiz. Men sening shyghys Týrkistan turaly jazghan maqalandy qúrmetteymin, kózqarasyndy qúrmetteymin, kezinde pikir alauyzdyghy boldy, dúrys pa? Biraq, sening olar turaly, qytaylardyng úighyrlargha qúrghan qaqpandary turaly maqalalaryng doktorlyq dissertasiya tiyiptes kózqaras. Men qúrmetteymin. Biraq, dәl býgingi kýnde últtyng basyna ýlken syn tuyp túr. Ol jerdegi eki million qazaghyna emes, osy jerdegi qazaghyna syn tuyp túr.

Ary qaray angimeleri ortaq kelisimge kelu maqsatyna ashyq әngime órbu ýshin kezdesip sóilesu jayynda, internettegi sózderi turaly aitylyp, Jarqyn jeti ózining últtyq qauypsizdik komiytetimen birge júmys jasap otyrghanyn aita kelip, tómendegidey aighaygha basyp boqtap әketti:

- Men saghan eki-aq variyant aitam, itting balasy, Serik Múratqan, tynda! Birinshi, densaulyghyndy oila. Balalaryndy oila, әkendi oila. Jigitshe aitam men saghan, men saghan qalay bolsa da shamam jetedi. Itting balasy, tynda! Men seni semiyanmen qúrtam, men seni týrmege japtyram. Men seni joq qylam, k...indi qys, әkenning auyzyn sheshenning si...n!. Men seni qortyq qylyp jiberem! Sheshendi qayyrshy qylyp jiberem!  K..indi qys, әkenning auyzyn s...n!

- Ýy auyru. Psiyh, auyru.

Shatadan tughandar

Jarqyn jeti 2017 jyldyng kýzinde qytaydaghy qazaqtardyng jaghadayyn aita kelip, ózi siyaqty qytaydaghy jaghdaydy ashyna aitpaghan ziyaly qauymdy «shatadan tughandar, teksizder» dep ýndeu taratty.

Sóz sonynda Qazaqstan Respublikasynyng qarapayym azamaty retinde Serikjan Bilәsh (Jarqyn 7) myrzadan kókeyimizde jýrgen súraqtargha jauap izdeymiz.

• Sizding jәne sheshenizding atyndaghy eshqanday firma, IP tirkelmepti. Bir kýnde 3 pәter satyp alatyn aqsha Sizge qaydan keldi?
• Shetelde jii demalasyz, songhy kezde tabynushylarynyz da shetelge jii baratyn boldy. Elge sauyn salyp jighanynyz 78 myng tenge. Sonda qanday batpanqúiyryq sizderdi jebep jýr?
• Qytayda qalghan alghashqy mahabbatynyz, sýiip qosylghan jan jarynyzben qazir qarym-qatynasynyz qalay?
• Óziniz jar salghanday, qytayda býkil qazaq qamalyp, sayasy ýirenuge toghytylyp jatqanda, kóptegen otbasylar bir-birin kóre almay zar bolyp jatqanda, sizding әpeke-jezdeniz ol jaqqa qalay baryp-kelip jýr? Úshyp baryp-keldi deyin desek, azamattyq almay túrghandaghy qytay pasportynda Qorghas beketining tanbasy badyrayyp túr.
• Kóp til biletin, kóp kitap oqyghan azamat retinde kýn kózine shyghyp qazaqtyng tarihy men taghdyryn nege ashyq talqylamasqa? Óziniz siyaqty Múratqan Shoqan, Serik Múrathan, Ayatjan Ahmetjan siyaqty zamandastardy qaralamay, nege ashyq dialogqa shyqpaysyz?

*Serik Múrathanmen bolghan telefondaghy әngimenizde Últtyq qauipsizdik komiytetining genaraldarymen, Astanadaghy sarapshylarmen aqyldasyp, solardyng tapsyrmasyn oryndaytyndyghynyzdy aitypsyz. Mynauynyz súmdyq qoy! Erteng qytaylar bizding diplomattardyng betine basyp, eki elding ara-qatynasy shiylenisse, sonyng saldaryn oiladynyz ba? Ne ýshin mәlimdeme jariyalap, ótirik shynyn anyqtamaysyz?

Sizden jauap kýtemiz.

Ádilet Ádilmúrat

Abai.kz