Oramal mәselesi  Fransiyadan bastaldy. Ol el halqynyng 50% -katolikter, 8%- músylmandar, 2%- protestanttar, 1% juyghy iudaizm dinindegiler, dinge bey jay qaraytyndar (ateister, agnostikter, taghy basqalar) barshylyq.

Fransiyada aldymen músylmandargha bilim mekemelerinde hidjab, basqa da kiyim kiige tyiym  salyndy. Búl músylmandardyng qarsylyghyn tughyzdy. Ýkimet keybir meshitterdi japty. Músylmandar  namazdy kóshede oqityn boldy, sonymen birge olar bilim mekemelerinde  krest, taghy basqa simvolikalargha  da tyiym salynsyn dep talap qoydy. Jaghdaydy úshyqtyrmau ýshin ol simvolikalargha da tyiym salyndy. Al biz bilim mekemelerinde ol simvolikalargha әli mәn bermey kelemiz.

Soltýstik Europa men Amerikada eshqanday simvoldargha tyiym salmaydy, olardyng etnikalyq mektepteri, dýkenderi, taghy basqa oryndary bar.

Qatyp qalghan stereotipter. 

Biz músylman memleketi bolmasaq ta, músylman elimiz. Halqymyzdyng 70% astamy músylmandar. Degenmen, әsirese,  balighat jasyna  tolmaghan qyz balalardy erekshe kiyindiretin ata- analardy da, ol  balalardy bólek oqytu kerek deytinderdi de qoldau qiyn. Biraq mәsele tudy, oghan ýlken bir týsinikpen qarap, sebepterin anyqtaudyng ornyna biz tyiym salugha kiristik. Ministr búiryq shyghardy. Ákimdikter, bilim mekemeleri qyzu iske kirisip ketti. Tipti ardagerlerdi de júmsap, olar ýy aralap aqyl aitqylary kelip edi, eshkim ýilerine kirgizbedi. Dúrys boldy.

Osynday «belsendi» әrekettining astarynda keng taraghan jaqsaq psihologiyalyq sebepter jatyr. Kýndelikti ómirde biz kóptegen jalghan stereotipterding yqpalynda jýremiz: gaishniyk-vzyatochniyk, týrmeden shyqqan adam tek búzaqy, bir últtyng ókili - alqashtar, ekinshileri – qu, saran, qazaq bolsa erinshek. Al endi erekshe kiyinetin qyz balalar mindetti týrde dәstýrli dinning yqpalynda, olar radikalizmge beyim deydi.  Jaghymsyz stereotipter nadandyqtan. Qansha mýgedek adamdar osynday jaman oidyng qúrbany bolyp jýr. Ókinishtisi, osy stereotipti oilanbastan birqatar pedagogtar da, memleket qyzmetshileri de qoldaydy.

Burokrat-múghalimder.

Mektep bilimmen  susyndatatyn, mәdeniyetke tәrbiyeleytin oryn, onda jas óspirimderding ómirge kózqarasy, ústanymdary  qalyptasady. Bilim beru memleketting Konstitusiyalyq mindeti bolsa, bilim alu oqushynyng konstitusiyalyq húqy. Sondyqtan Bilim ministrligi oramalgha tyiym salmay, bilim berumen qatar,  tәrbie júmysy arqyly mektep oqushylaryn  ortaq qúndylyqtargha beyimdeudi oilastyruy kerek edi.

Mektepting mindeti balalardy bir-birine qarsy qong emes,  dostastyru, biriktiru, týrli ýiirmelerge, sporttyq seksiyalargha tartyp,  basqa  da joldarmen  bauyrlastyru.  Biraq birde-bir pedagog balalargha  arasha  týspey otyr, balany tәrbiyeleu-paryzymyz  demeydi. Ol, әrine, onay jol emes.   Abay aitqan joq pa  edi: «Men eger Zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim»-dep.

Shirengen sheneunikter.

BAQ-ta Aqtóbede bir tóp әiel - analar әkimdikke kelgenderdi turaly habar boldy. Olardy apparat qyzmetkerleri qabyldap, tonghan әielderge jyly shәy berip, әngimelerin tyndap, pikirlesip,  oilanayyq dep shygharyp salsa, dúrys bolar edi ghoy. Joq,  olay bolmady. Sondyqtan olar baryp, mektep aualasynda namaz oqydy. Ol qarsylyqtyng belgisi. Osylay  órkókirektik jalghasa berse, jaghday tek shiyelinise beredi. Memleket qyzmetshileri halyqtyn  jaldap alghan  adamdary, halyq tólegen salyghynyng esebinen kýn kórip jýrgenin bilmeytin siyaqty. Ónirde  kәri-jaspen pikirlesetin Aqtóbe oblys әkimi Saparbaev Berdibek qana, basqalary saqau men  sanyraular siyaqty.

2016 jyly   bir top  belsendi әielder Parijdyng qúday Ana soborynang kirip, qolyndaghy tayaqtarymen onyng qonyraularyn úryp u-shu jasapty.  Kýzetshiler әielderge kýsh júmsaghan. Sot sobordyng mýlkine ziyan keltirmegendiktep әielderdi aqtap, kýzettilerdi aiypqa tartypty. Áriyne, qoghamda әrtýrli pikir -talastar bolghanmen, barlyghy da birte-birte sayabarsyp tynyshtyq ornady.

Bizding әkimdik qyzmetshilerding birqatary stalinist-ateister, óktemdikke, shirengen menmendikke ýirengen, kishireidi, sheginudi bilmeydi, dialogqa, pikir almasu da, halyqpen sóileuge iykemsiz. Jastar, intelegensiya ókilderi nen qashyq jýredi. Sovet zamanynda da búnday halyqtan oqshaulanu bolghan emes. Sóite týra  sheneunikter  arasynda ózderin aqtap, joghary biylikting tapsyrmasy deushiler jii kezdesedi.

Ata-analar nege mazasyzdanady?

Men Aqtóbe  oblystyq әkimdigining bir jauapty qyzmetkerimen әngimelestim. «Egerde eshbir qyz bala oramal tartpasa, eshbir jigit saqal qoymasa, qysqa shalbar kiymese, Aqtóbede - ruhani  tәrbie mәselesi sheshiledi, dep esepteuge bola ma,» - dep edim, oilanyp qaldy. Degenmen, mәsele tek oramalda, saqalda emes, sebebi  terenirek ekeni belgili.

Keybir ata-analar, jastar oramal tartatyn balalardy, olardyn  ata-analaryn qúptaydy. Bir әje  mynaday uәj aitty: «Teledidar, internet  jastardy azdyryp barady. Balanyng bolashaghynan  qorqamyz, qazir 14-15 tegi qyz balalar jýkti bolyp jatyr, esirtki men alkogolige, basqa qylyqtargha ýiir, endigi tiregimiz- tek  búrynghy  dәstýrimiz, basqa  arqa sýier eshtene joq»,- deydi. «Endi sol ruhany tazalyqty tek syrtqy kiyim arqyly tәrbiyeleu kerek pe?»- desem,  «basqa joldy  kóre almay otyrmyz», -dedi. Tәrbie júmysy   mardymsyz degeni bolsa kerek. Ruhany janghyru dep, ótkenimizdi janartyp jatyrghanda, ata-baba dәstýrinen  bas  tartamyz ba?-degen saualdar bar.

Oramaldy  qoldaytyndar da, oramaldyng qarsylastary zayyrlylyq qaghidasyna sýienedi. Myna Tatarstanda oramal salugha rúqsat, Sheshenstanda oramal salu mindetti, Mordoviyada  (onda túratyn tatarlar kóp) tyiym salynghan. Barlyghy da Konstitusiyagha sýienedi.

Sonday-aq  sol Fransiyada krest bolmasa oramal mәdeny qúndylyqqa, sәnge ainaldy, olardan diny astar izdeu beker degen oidy qoldaushylar kóp. Biz de oilanayyq.

Sonymen, oramal salumen kýresip, jaghdaydy úshyqtyryp alu qaupy joq emes. El ishinde, birqatar әleumettik toptar arasynda ishtey qarsylyq óspese, azayyp otyrghan joq. Sabyrdyng týbi sary altyn dep tózimdik tanytqanymyz jón. Býgin bizge sabyrlylyq, taghattylyq qymbat, sebebi eldi týsinistikke iykemdeydi.

Sopy oishyldar aitqanday, jýndi jipke, jipti kórkem kilemge, sazdy kirpishke, kirpishti saltanatty saraygha ýlken  sheberlikpen  ainaldyratyny siyaqty, tózimdi, baysaldy imandy adamdar ghana úrpaq tәrbiyeley alady.

Amangeldi Aytaly

Aqtóbe qalasy

Abai.kz