ورامال ماسەلەسى  فرانتسيادان باستالدى. ول ەل حالقىنىڭ 50% -كاتوليكتەر، 8%- مۇسىلماندار، 2%- پروتەستانتتار، 1% جۋىعى يۋدايزم دىنىندەگىلەر، دىنگە بەي جاي قارايتىندار (اتەيستەر، اگنوستيكتەر، تاعى باسقالار) بارشىلىق.

فرانتسيادا الدىمەن مۇسىلماندارعا ءبىلىم مەكەمەلەرىندە حيدجاب، باسقا دا كيىم كيۋگە تىيىم  سالىندى. بۇل مۇسىلمانداردىڭ قارسىلىعىن تۋعىزدى. ۇكىمەت كەيبىر مەشىتتەردى جاپتى. مۇسىلماندار  نامازدى كوشەدە وقيتىن بولدى، سونىمەن بىرگە ولار ءبىلىم مەكەمەلەرىندە  كرەست، تاعى باسقا سيمۆوليكالارعا  دا تىيىم سالىنسىن دەپ تالاپ قويدى. جاعدايدى ۇشىقتىرماۋ ءۇشىن ول سيمۆوليكالارعا دا تىيىم سالىندى. ال ءبىز ءبىلىم مەكەمەلەرىندە ول سيمۆوليكالارعا ءالى ءمان بەرمەي كەلەمىز.

سولتۇستىك ەۋروپا مەن امەريكادا ەشقانداي سيمۆولدارعا تىيىم سالمايدى، ولاردىڭ ەتنيكالىق مەكتەپتەرى، دۇكەندەرى، تاعى باسقا ورىندارى بار.

قاتىپ قالعان ستەرەوتيپتەر. 

ءبىز مۇسىلمان مەملەكەتى بولماساق تا، مۇسىلمان ەلىمىز. حالقىمىزدىڭ 70% استامى مۇسىلماندار. دەگەنمەن، اسىرەسە،  باليعات جاسىنا  تولماعان قىز بالالاردى ەرەكشە كيىندىرەتىن اتا- انالاردى دا، ول  بالالاردى بولەك وقىتۋ كەرەك دەيتىندەردى دە قولداۋ قيىن. بىراق ماسەلە تۋدى، وعان ۇلكەن ءبىر تۇسىنىكپەن قاراپ، سەبەپتەرىن انىقتاۋدىڭ ورنىنا ءبىز تىيىم سالۋعا كىرىستىك. مينيستر بۇيرىق شىعاردى. اكىمدىكتەر، ءبىلىم مەكەمەلەرى قىزۋ ىسكە كىرىسىپ كەتتى. ءتىپتى ارداگەرلەردى دە جۇمساپ، ولار ءۇي ارالاپ اقىل ايتقىلارى كەلىپ ەدى، ەشكىم ۇيلەرىنە كىرگىزبەدى. دۇرىس بولدى.

وسىنداي «بەلسەندى» ارەكەتتىنىڭ استارىندا كەڭ تاراعان جاقساق پسيحولوگيالىق سەبەپتەر جاتىر. كۇندەلىكتى ومىردە ءبىز كوپتەگەن جالعان ستەرەوتيپتەردىڭ ىقپالىندا جۇرەمىز: گايشنيك-ۆزياتوچنيك، تۇرمەدەن شىققان ادام تەك بۇزاقى، ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى - القاشتار، ەكىنشىلەرى – قۋ، ساراڭ، قازاق بولسا ەرىنشەك. ال ەندى ەرەكشە كيىنەتىن قىز بالالار مىندەتتى تۇردە ءداستۇرلى ءدىننىڭ ىقپالىندا، ولار راديكاليزمگە بەيىم دەيدى.  جاعىمسىز ستەرەوتيپتەر ناداڭدىقتان. قانشا مۇگەدەك ادامدار وسىنداي جامان ويدىڭ قۇربانى بولىپ ءجۇر. وكىنىشتىسى، وسى ستەرەوتيپتى ويلانباستان بىرقاتار پەداگوگتار دا، مەملەكەت قىزمەتشىلەرى دە قولدايدى.

بيۋروكرات-مۇعالىمدەر.

مەكتەپ بىلىممەن  سۋسىنداتاتىن، مادەنيەتكە تاربيەلەيتىن ورىن، وندا جاس وسپىرىمدەردىڭ ومىرگە كوزقاراسى، ۇستانىمدارى  قالىپتاسادى. ءبىلىم بەرۋ مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق مىندەتى بولسا، ءبىلىم الۋ وقۋشىنىڭ كونستيتۋتسيالىق حۇقى. سوندىقتان ءبىلىم مينيسترلىگى ورامالعا تىيىم سالماي، ءبىلىم بەرۋمەن قاتار،  تاربيە جۇمىسى ارقىلى مەكتەپ وقۋشىلارىن  ورتاق قۇندىلىقتارعا بەيىمدەۋدى ويلاستىرۋى كەرەك ەدى.

مەكتەپتىڭ مىندەتى بالالاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ەمەس،  دوستاستىرۋ، بىرىكتىرۋ، ءتۇرلى ۇيىرمەلەرگە، سپورتتىق سەكتسيالارعا تارتىپ،  باسقا  دا جولدارمەن  باۋىرلاستىرۋ.  بىراق بىردە-ءبىر پەداگوگ بالالارعا  اراشا  تۇسپەي وتىر، بالانى تاربيەلەۋ-پارىزىمىز  دەمەيدى. ول، ارىنە، وڭاي جول ەمەس.   اباي ايتقان جوق پا  ەدى: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام, ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»-دەپ.

شىرەنگەن شەنەۋنىكتەر.

باق-تا اقتوبەدە ءبىر ءتوپ ايەل - انالار اكىمدىككە كەلگەندەردى تۋرالى حابار بولدى. ولاردى اپپارات قىزمەتكەرلەرى قابىلداپ، توڭعان ايەلدەرگە جىلى ءشاي بەرىپ، اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، پىكىرلەسىپ،  ويلانايىق دەپ شىعارىپ سالسا، دۇرىس بولار ەدى عوي. جوق،  ولاي بولمادى. سوندىقتان ولار بارىپ، مەكتەپ اۋالاسىندا ناماز وقىدى. ول قارسىلىقتىڭ بەلگىسى. وسىلاي  وركوكىرەكتىك جالعاسا بەرسە، جاعداي تەك شيەلىنىسە بەرەدى. مەملەكەت قىزمەتشىلەرى حالىقتىڭ  جالداپ العان  ادامدارى، حالىق تولەگەن سالىعىنىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن سياقتى. وڭىردە  كارى-جاسپەن پىكىرلەسەتىن اقتوبە وبلىس اكىمى ساپارباەۆ بەردىبەك قاڭا، باسقالارى ساقاۋ مەن  ساڭىراۋلار سياقتى.

2016 جىلى   ءبىر توپ  بەلسەندى ايەلدەر پاريجدىڭ قۇداي انا سوبورىناڭ كىرىپ، قولىنداعى تاياقتارىمەن ونىڭ قونىراۋلارىن ۇرىپ ۋ-شۋ جاساپتى.  كۇزەتشىلەر ايەلدەرگە كۇش جۇمساعان. سوت سوبوردىڭ مۇلكىنە زيان كەلتىرمەگەندىكتەپ ايەلدەردى اقتاپ، كۇزەتتىلەردى ايىپقا تارتىپتى. ارينە، قوعامدا ءارتۇرلى پىكىر -تالاستار بولعانمەن، بارلىعى دا بىرتە-بىرتە سايابارسىپ تىنىشتىق ورنادى.

ءبىزدىڭ اكىمدىك قىزمەتشىلەردىڭ بىرقاتارى ستالينيست-اتەيستەر، وكتەمدىككە، شىرەنگەن مەنمەندىككە ۇيرەنگەن، كىشىرەيۋدى، شەگىنۋدى بىلمەيدى، ديالوگقا، پىكىر الماسۋ دا، حالىقپەن سويلەۋگە يكەمسىز. جاستار، ينتەلەگەنتسيا وكىلدەرى نەن قاشىق جۇرەدى. سوۆەت زامانىندا دا بۇنداي حالىقتان وقشاۋلانۋ بولعان ەمەس. سويتە ءتۇرا  شەنەۋنىكتەر  اراسىندا وزدەرىن اقتاپ، جوعارى بيلىكتىڭ تاپسىرماسى دەۋشىلەر ءجيى كەزدەسەدى.

اتا-انالار نەگە مازاسىزدانادى؟

مەن اقتوبە  وبلىستىق اكىمدىگىنىڭ ءبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرىمەن انگىمەلەستىم. «ەگەردە ەشبىر قىز بالا ورامال تارتپاسا، ەشبىر جىگىت ساقال قويماسا، قىسقا شالبار كيمەسە، اقتوبەدە - رۋحاني  تاربيە ماسەلەسى شەشىلەدى، دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما،» - دەپ ەدىم، ويلانىپ قالدى. دەگەنمەن، ماسەلە تەك ورامالدا، ساقالدا ەمەس، سەبەبى  تەرەڭىرەك ەكەنى بەلگىلى.

كەيبىر اتا-انالار، جاستار ورامال تارتاتىن بالالاردى، ولاردىڭ  اتا-انالارىن قۇپتايدى. ءبىر اجە  مىناداي ءۋاج ايتتى: «تەلەديدار، ينتەرنەت  جاستاردى ازدىرىپ بارادى. بالانىڭ بولاشاعىنان  قورقامىز، قازىر 14-15 تەگى قىز بالالار جۇكتى بولىپ جاتىر، ەسىرتكى مەن الكوگولگە، باسقا قىلىقتارعا ءۇيىر، ەندىگى تىرەگىمىز- تەك  بۇرىنعى  ءداستۇرىمىز، باسقا  ارقا سۇيەر ەشتەڭە جوق»،- دەيدى. «ەندى سول رۋحاني تازالىقتى تەك سىرتقى كيىم ارقىلى تاربيەلەۋ كەرەك پە؟»- دەسەم،  «باسقا جولدى  كورە الماي وتىرمىز»، -دەدى. تاربيە جۇمىسى   ماردىمسىز دەگەنى بولسا كەرەك. رۋحاني جاڭعىرۋ دەپ، وتكەنىمىزدى جاڭارتىپ جاتىرعاندا، اتا-بابا داستۇرىنەن  باس  تارتامىز با؟-دەگەن ساۋالدار بار.

ورامالدى  قولدايتىندار دا، ورامالدىڭ قارسىلاستارى زايىرلىلىق قاعيداسىنا سۇيەنەدى. مىنا تاتارستاندا ورامال سالۋعا رۇقسات، شەشەنستاندا ورامال سالۋ مىندەتتى، موردوۆيادا  (وندا تۇراتىن تاتارلار كوپ) تىيىم سالىنعان. بارلىعى دا كونستيتۋتسياعا سۇيەنەدى.

سونداي-اق  سول فرانتسيادا كرەست بولماسا ورامال مادەني قۇندىلىققا، سانگە اينالدى، ولاردان ءدىني استار ىزدەۋ بەكەر دەگەن ويدى قولداۋشىلار كوپ. ءبىز دە ويلانايىق.

سونىمەن، ورامال سالۋمەن كۇرەسىپ، جاعدايدى ۇشىقتىرىپ الۋ قاۋپى جوق ەمەس. ەل ىشىندە، بىرقاتار الەۋمەتتىك توپتار اراسىندا ىشتەي قارسىلىق وسپەسە، ازايىپ وتىرعان جوق. سابىردىڭ ءتۇبى سارى التىن دەپ توزىمدىك تانىتقانىمىز ءجون. بۇگىن بىزگە سابىرلىلىق، تاعاتتىلىق قىمبات، سەبەبى ەلدى تۇسىنىستىككە يكەمدەيدى.

سوپى ويشىلدار ايتقانداي، ءجۇندى جىپكە، ءجىپتى كوركەم كىلەمگە، سازدى كىرپىشكە، كىرپىشتى سالتاناتتى سارايعا ۇلكەن  شەبەرلىكپەن  اينالدىراتىنى سياقتى، ءتوزىمدى، بايسالدى يماندى ادامدار عانا ۇرپاق تاربيەلەي الادى.

امانگەلدى ايتالى

اقتوبە قالاسى

Abai.kz