Jaratylystanu ghylymdarynyng damuy barysynda anyqtalghan keybir qúbylystardy markstik lenindik dialektikalyq materializm "ilimi" negizinde dәleldeuge bolmaytyny belgili bolyp otyr. Olardy týsinu ýshin qúdaydyng qúdyreti deuden basqa amal joq jaghdaylar kezdesedi. Osynday qúbylystardyng birazyna barynsha qarapayym tilmen sholu jasap, kópshilikke úsynudy jón kórdim.

Gibbsting mikrokaondyq yqtimaldyqtardy ýlestiru zany boyynsha, ózine-ózi berilgen, syrttan eshqanday kýsh әser etpeytin, túiyq jýie ishki әserlesuler arqyly, yqtimaldyghy maksimal bolatyn ornyqty kýige keledi jәne búl kýiden óz betinshe shygha almaydy. Mysaly túrghyzylghan ýiding kýii ornyqsyz, syrttan eshqanday kýsh әser etpese de, myndaghan jyldardan keyin ishki kýshterding әserinen búzylyp jermen jeksen bolady, yaghny ornyqty kýige keledi. Kerisinshe, jiyp qoyghan qúrylys materialdary syrtqy kýsh dauyldyng әserinen aralasyp, úiymdasyp ózinen-ózi ýy túra almaydy. Ýy túrghyzu ýshin joghary dәrejede úiymdasqan  syrtqy kýshting sanaly týrde aralasuy qajet. Sana iyesinde, yaghny adamda ýidi túrghyzu jospary turaly aqparat boluy kerek. Osy túrghydan alyp, jer betinde tirshilikting payda bolu prosesin qarastyrayyq. Tiri jannyng qúramyndaghy barlyq elementterdi bir jerge jinasaq, olardyng beybereket әserlesuleri arqyly eng qarapayym jasusha óz betinshe kezdeysoq payda bola almaydy. Onday prosesting yqtimaldyghy nólge ten. Jasusha payda bolu ýshin syrtqy óte joghary dәrejede úiymdasqan sana iyesinen aqparat berilu kerek. Ol aqparatta, jasusha ishinde qay elementting qanday kezekpen ornalasatyny kórsetilui kerek. Búl jerde joghary dәrejede úiymdasqan  syrtqy kýshti Jaratushy dep týsinu kerek.

Tabighat zandary óte kýrdeli.  Olardy tolyq zerttep, týsindiru mýmkin emes. Mysaly Jer betindegi tirshilikting payda boluy men damu zandylyqtaryn tolyq bilu mýmkin emes. Óli tabighattaghy túiyq jýiedegi materiyanyng ózin ózi úiymdastyruy arqyly eng qarapayym jasushanyng payda boluy mýmkin emes. Olay bolsa, jer betinde tirshilikting payda boluyna bizding sanamyz jetpeytin, Tabighattyng Joghary kýshi - Qúdaydyng aralasuymen bolghanyn kazirgi kezde ghalymdar moyyndap otyr. Qazaqtar erte zamannan bir ghana Jaratushygha sengen, búl sózdi europrlyqtar tilderi kelmegen song "Zaratushtura" dep ózgertip alghan.

Adamdar tabighat qúbylystaryn zertteu arqyly onyng qúpiyasyn ashugha úmtylady, sóitip qúdaygha jaqynday týsedi. Biraq tabighattyng barlyq qúpiyasyn bir Jaratushy ghana biledi jәne basqarady, basqasha aitqanda "Qúdaysyz quray synbaydy". Sondyqtan adamdar tabighat qúpiyasyn sonyna deyin bilui mýmkin emes, sebebi adamdar Qúday emes. HH ghasyrda A. Eynshteymen qatar ómir sýrgen Kurt Gedeli degen ghalym mynanday teorema úsynghan: "Belgili aksiomalar jýiesine sýiene otyryp, shyndyghyn dәleldeuge bolmaytyn tújyrym jasaugha bolady" deydi. Búl jerde aksioma dep, shyndyghy kýmәn tughyzbaytyn aqiqatty aityp otyr. Olay bolsa, tandap alynghan aqiqattar jýiesi tolyq emes, sondyqtan jana, joghary dengeydegi aksiomalar engizu kerek deydi. Óz kezeginde, jana aksiomalar jýiesi de tolyq emes bolyp shyghady. Jaratylystanu ghylymy Niuton men Galiyleyden bastap, osy teorema boyynsha damyp keledi. Gedeli boyynsha búl damudyng shegine jetu mýmkin emes, yaghny tabighat zandaryn tolyq týsindiru mýmkin emes.

Galiyleyding salystyrmaly prinspi men Niuton zandaryn postlat retinde qabyldap klassikalyq mehanika zandary tújyrymdalady, biraq búl postulattar jýiesi jaryq jyldamdyghyna jaqyn jyldamdyqpen qozghalatyn bólshekterding qozghalysyn týsindire almaydy. Olay bolsa, tandap alynghan aksiomalar jýiesi tolyq emes. Sondyqtan olardy Eynshteyn postulattarymen tolyqtyru arqyly klassikalyq mehanikagha qaraghanda kýrdeli jәne tolyq bolyp tabylatyn relyativti mehanika jasaldy.

Elementar bólshekter men olardan qúrylghan jýieler klassikalyq mehanikanyng belgili zandaryna baghynbaydy. Mysaly elektron massasy bar materialdyq bólshek ekendigi aqiqat. Solay bola túryp, onyng kenistiktegi orny men elektronnyng qanday kýide ekenin dәl kórsetuge bolmaydy. Elementar bólshekting kýiin anyqtau ýshin, jana postulattar jýiesine sýienetin - kvanttyq mehanika jasaldy. Elementar bólshekterding kýiin olardyng tolqyndyq qasiyetteri anyqtaydy. Kez kelgen bólshekpen qanday da bir tolqyndyq prosess baylanysty bolady. Biraq búl tolqyn biz ómir sýrip otyrghan  real kenistiktegi materialdyq ortanyng terbelisi emes. Mysaly, dybys tolqyndary - auadaghy mollekulalardyng terbelisimen baylanysty real materialdyq tolqyn, yaghni, ýsh ólshemdi kenistiktegi aqiqat tolqyndar. Sol siyaqty jaryq tolqyndary da materialdyq bolyp tabylatyn elektromagnittik óristerding terbelisimen baylanysty aqiqat tolqyndar. Al kvanttyq bólshektermen baylanysty tolqyndar biz ómir sýrip otyrghan ýsh ólshemdi kenistikte joq - virtual (joramal) tolqyndar. Osy joq tolqyndar kvanttyq bólshekterdi tolyq basqarady, olardyng qalay qozghalyp, qanday kýide bolatynyn tolyq anyqtaydy. Sondyqtan, kvanttyq jýiening kýiin anyqtau ýshin onyng tolqyndyq funksiyasyn bilu kerek.

Qazaqta "Aruaq, "aruaqqa syiynu" degen úghymdar bar. Qazaqy týsinik boyynsha, adam ólgen song onyng ruhy materialdyq deneden bólinip, bizge bilinbeytin, "astralidi kenistikte ómir sýredi dep esepteydi. Basqasha aitqanda, biz ýshin joq kenistikte ómir sýredi deydi, biraq key jaghdaylargha bizderge әser etedi, yaghny bizding is әreketterimizdi basqarady dep senedi.

Osy túrghyda alghanda elementar bólshektermen baylanysty tolqyndyq prosester sol bólshekterding aruaqtaryna úqsaydy. Olay bolsa, kvanttyq mehanika zandaryn materializm ghylymy arqyly zertteu nәtiyje bermeydi. Kvanttyq mehanizmning negizin salushy ghalymdardyng biri - Nilis Bor iydealist bolghan jәne qúdaygha sengen. Al materialistik kózqarasta bolghan A. Eynshteyn kvanttyq mehanikanyng keybir tújyrymdarymen kelispegen, biraq ómirining sonyna deyin materialistik túrghydaghy kvanttyq mehanikany úsyna almady. IYdealistik baghytta damyghan kvanttyq mehanikagha Eynshteynning qarsylyghy "Eger qúday bar bolsa, ol asyq oinamaydy" deumen shektelgen. Qazirgi zamannyng úly ghalymdarynyng biri, jaqynda ghana 14 nauryzda qaytys bolghan Stiyven Hoking, Eyneshteynge jauap retinde "Qúday asyq oinamaq túrmaq, sol asyqty bizden jasyryp alysqa laqtyryp jibergen" degen oiyn aitqan eken. Búl jerde Hoking adam sanasynyng Qúdaymen tenese almaytynyn menzep otyr.

Kvanttyq bólshekterding qasiyetterin tәjiriybeler arqyly zertteu - túraqty jyldamdyqpen qozghalatyn bólshekterge jazyq monohomatty de-Broyli tolqyny sәikes keletinin anyqtady. H ósining boyymen qozghalatyn, impulisi =const dәl anyqtalghan bólshekke, tolqyn úzyndyghy   jazyq monoromatty tolqyn sәikes keledi. Búl jerdegi h -  Plank túraqtysy, s - vakuumdegi jaryq jyldamdyghy. Onday tolqyndyq funksiya H ósining boyynda minus sheksizdikten, plus sheksizdikke deyin sozylyp jatady. Tolqyndyq funksiya nólden ózgeshe bolatyn nýktelerde bólshekting bolu yqtimaldyghy da nólden ózgeshe bolady. Olay bolsa, impulisi dәl anyqtalghan bir bólshek, óte qysqa uaqyt aralyghynda, H ósining barlyq nýktelerinde bir mezgilde bola alady degen sóz. Búdan bólshekting implisi men koordinatyn bir mezgilde dәl anyqtaugha bolmaydy degen qorytyndy jasalady. Múny Geyzenbergting "anyqtalmaghandyq prinsiypi" dep ataydy.

Osynday anyqtalmaghandyq qatynasy uaqyt pen bólshekting enegiyasy arasyda da bolady. Yaghny óte az uaqyt aralyghynda bólshekting energiyasy óte ýlken mәnge ie bola alady, yaghny qysqa uaqyt aralyghynda kvanttyq bólshekter ýshin energiyanyng saqtalu zany oryndalmaydy.

Impulisteri túrqty monohromatty elektrondar aghynyn tar sanylau arqyly ótkizsek, onymen baylanysty monohrmatty tolqyn sanylaudan ótkende interferensiyagha úshyrap, jaryq sәulesi siyaqty,sanylau artyndaghy ekranda Niuton saqinalaryna jikteledi. Elektrondardyng ekrandaghy tolqyn intenstivtigi jaghary saqinalargha týsu yqtimyldyghy joghary bolady, al intensivtiligi tómen saqinalargha mýlde týspeydi. Sanylau arqyly ótken elektronnyng ózi emes, onyng tolqyny, yaghny aruaghy. Sanylau aldynda elektron bizding kenistikten joyylyp, sanylau artynda qaytadan real bólshekke ainalady. Biz ýshin joq kenistiktegi "aruaq" tolqyn elektrondy "jetekteydi" jәne tolyq basqarady. Eger elektrondar aghynyn jaqyn ornalasqan eki sanylaudan ótkizsek, onyng tolqyny eki sanylaudan birdey ótip, ekran artynda kýrdeli interferensiya beynesin beredi. Búl jaghdayda elektronnyng qay sanylau arqyly ótti degen súraudyng maghynasy  bolmaydy. Dúrysy, bir elektron bir mezdilde eki sanylaudan birdey ótti deu kerek. Búl jasalghan tәjiriybeler mikro bólshekterding bizding týsinigimizdegi aiqyn materialdyq bólshekter emes ekendigin kórsetedi.

Ózara әserlesetin (soqtyghysatyn) eki elektron turaly oisha eksperiymentti taldayyq. k₁ kvanttyq kýidegi, tolqyndyq funksiyasy   № 1 elektron qozghalmay túr deyik. Oghan k₂ kvanttyq kýidegi, tolqyndyq funksiyasy   № 2 elektron jaqyndap kele jatsyn. Aldymen olardy "jetelep" kele jatqan tolqyndary bettesedi, yaghny bir nýktede eki tolqyndyq funkiya da bir mezgilde nólden ózgeshe bolady. Osy sәtten bostap elektrondardyng derbestigi joyylady jәne olardy nómirleuge bolmaydy. Eki elektronnan túratyn kvanttyq jýiening kýii alghashqy eki funksiyanyng superpozisiyasynan túratyn  anyqtauysh týrinde beriledi, yaghny qay elektronnyng qanday kvanttyq kýide ekenin ajyratugha bolmaydy. Basqasha aitqanda, eki elektronnyng ekeui de bir mezgilde eki kvanttyq kýide bolady degen dúrys. Múnday funksiyany - antisimmetriyaly tolqyndyq funksiya deydi. Antisimmetriyaly fuksiya arqyly sipattalatyn bólshekterdi - fermiondar dep ataydy. Eki fermion bir mezgilde bir kvanttyq kýide bola almaydy. Múny Pauly prinsiypi dep ataydy. Eger eki elektron bir kvanttyq kýide bolsa, anyqtauyshtyng eki jaqty joly birdey bolar edi. Al onday anyqtauysh nólge teng bolady. Sondyqtan múnday kýiding boluy mýkin emes. Bir atom ishindegi elektrondardyng kýileri - n ,l, m, s_z  tórt kvanttyq sandar arqyly anyqtalady. Sondyqtan bir atomdaghy elektrondardyng eng bolmaghanda bir kvanttyq san boyynsha aiyrmashylyghy bolu kerek. Osy prinsip boyynsha tabighattaghy barlyq himiyalyq elementter anyqtalady.

Eki elektronnyng tolqyndyq funksiyalary bettesken kezden bastap eki elektron arasynda aqparat almastyru prosesi jýre bastaydy. Soqtyghysudan song ekeui eki jaqqa úshyp ketse de bir-biri turaly aqparattar olardyng "jadynda" saqtalyp qalady. Múnday kvanttyq kýidi ózara "baylanysqan" kýy dep ataydy. Eger olardyng bireuining kýii ózgerse, odan alystaghy ekinshisining kýii sol sәtte ózgeredi. Eki bólshekting sheksiz jyldamdyqpen ózara aqparat almasuyn Eynshteyn demon (jyn) dep ataghan. Qazirgi kezde bir-birinen ondaghan kilometr qashyqtaghy kvanttyq bólshekterding "baylanysqan" kýide bolatyny tәjriybelerde anyqtalghan. Osyghan úqsas qúbylys retinde, jaqyn adamdardyng birinde qauipty jaghday bolghan kezde, odan alystaghy ekinshisining "jýregimen sezuin" aitugha bolady. Yaghny olardyng arasynda aqparat almasu, ilezde sheksiz jyldamdyqpen jýredi.

Jogharyda keltirigen qúbylystardyng birde birin materialistik túrghyda týsindiruge bolmaydy. Olay bolsa, әlemdegi barlyq qúbylysty baqylap, basqaryp otyrghan, bizding sanamyz jetpeytin Jaratushy bar ekenin moyyndau kerek.

Eynshteynning jalpy salystyrmalyq teoriyasy boyynsha, kenistik pen uaqyt kontinumy materiyamen tyghyz baylanysty. Materiya bar jerde  óz tónireginde  materiya ornalasatyn "qusys" jasap alady, jәne kenistikpen birge uaqyt úghymy payda bolady. Materiya joq jerde kenistik-uaqyt úghymy joq. Kosmologiya ghylymy boyynsha, osydan 14 milliard jyl búryn әlemde kenistik te, uaqyt ta materiya da bolmaghan. Bir sәtte, Qúdaydyng kúdyretimen bir nýktede "Ýlken qoparylys" bolyp, Álemdegi barlyq materiya qoparylyp shyqqan, onymen birge payda bolghan kenistik-uaqyt býginge deyin sozylyp, keneyip barady deydi.

Túrdaly Kýrenkeev

Abai.kz