جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ دامۋى بارىسىندا انىقتالعان كەيبىر قۇبىلىستاردى ماركستىك لەنيندىك ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم ء"ىلىمى" نەگىزىندە دالەلدەۋگە بولمايتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ولاردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتى دەۋدەن باسقا امال جوق جاعدايلار كەزدەسەدى. وسىنداي قۇبىلىستاردىڭ ءبىرازىنا بارىنشا قاراپايىم تىلمەن شولۋ جاساپ، كوپشىلىككە ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

گيببستىڭ ميكروكاوندىق ىقتيمالدىقتاردى ۇلەستىرۋ زاڭى بويىنشا، وزىنە-ءوزى بەرىلگەن، سىرتتان ەشقانداي كۇش اسەر ەتپەيتىن، تۇيىق جۇيە ىشكى اسەرلەسۋلەر ارقىلى، ىقتيمالدىعى ماكسيمال بولاتىن ورنىقتى كۇيگە كەلەدى جانە بۇل كۇيدەن ءوز بەتىنشە شىعا المايدى. مىسالى تۇرعىزىلعان ءۇيدىڭ كۇيى ورنىقسىز، سىرتتان ەشقانداي كۇش اسەر ەتپەسە دە، مىڭداعان جىلداردان كەيىن ىشكى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن بۇزىلىپ جەرمەن جەكسەن بولادى، ياعني ورنىقتى كۇيگە كەلەدى. كەرىسىنشە، جيىپ قويعان قۇرىلىس ماتەريالدارى سىرتقى كۇش داۋىلدىڭ اسەرىنەن ارالاسىپ، ۇيىمداسىپ وزىنەن-ءوزى ءۇي تۇرا المايدى. ءۇي تۇرعىزۋ ءۇشىن جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان  سىرتقى كۇشتىڭ سانالى تۇردە ارالاسۋى قاجەت. سانا يەسىندە، ياعني ادامدا ءۇيدى تۇرعىزۋ جوسپارى تۋرالى اقپارات بولۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان الىپ، جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ پروتسەسىن قاراستىرايىق. ءتىرى جاننىڭ قۇرامىنداعى بارلىق ەلەمەنتتەردى ءبىر جەرگە جيناساق، ولاردىڭ بەيبەرەكەت اسەرلەسۋلەرى ارقىلى ەڭ قاراپايىم جاسۋشا ءوز بەتىنشە كەزدەيسوق پايدا بولا المايدى. ونداي پروتسەستىڭ ىقتيمالدىعى نولگە تەڭ. جاسۋشا پايدا بولۋ ءۇشىن سىرتقى وتە جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان سانا يەسىنەن اقپارات بەرىلۋ كەرەك. ول اقپاراتتا، جاسۋشا ىشىندە قاي ەلەمەنتتىڭ قانداي كەزەكپەن ورنالاساتىنى كورسەتىلۋى كەرەك. بۇل جەردە جوعارى دارەجەدە ۇيىمداسقان  سىرتقى كۇشتى جاراتۋشى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

تابيعات زاڭدارى وتە كۇردەلى.  ولاردى تولىق زەرتتەپ، ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋ زاڭدىلىقتارىن تولىق ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ءولى تابيعاتتاعى تۇيىق جۇيەدەگى ماتەريانىڭ ءوزىن ءوزى ۇيىمداستىرۋى ارقىلى ەڭ قاراپايىم جاسۋشانىڭ پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا ءبىزدىڭ سانامىز جەتپەيتىن، تابيعاتتىڭ جوعارى كۇشى - قۇدايدىڭ ارالاسۋىمەن بولعانىن كازىرگى كەزدە عالىمدار مويىنداپ وتىر. قازاقتار ەرتە زاماننان ءبىر عانا جاراتۋشىعا سەنگەن، بۇل ءسوزدى ەۋروپرلىقتار تىلدەرى كەلمەگەن سوڭ "زاراتۋشتۋرا" دەپ وزگەرتىپ العان.

ادامدار تابيعات قۇبىلىستارىن زەرتتەۋ ارقىلى ونىڭ قۇپياسىن اشۋعا ۇمتىلادى، ءسويتىپ قۇدايعا جاقىنداي تۇسەدى. بىراق تابيعاتتىڭ بارلىق قۇپياسىن ءبىر جاراتۋشى عانا بىلەدى جانە باسقارادى، باسقاشا ايتقاندا "قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى". سوندىقتان ادامدار تابيعات قۇپياسىن سوڭىنا دەيىن ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ادامدار قۇداي ەمەس. حح عاسىردا ا. ەينشتەيمەن قاتار ءومىر سۇرگەن كۋرت گەدەل دەگەن عالىم مىنانداي تەورەما ۇسىنعان: "بەلگىلى اكسيومالار جۇيەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، شىندىعىن دالەلدەۋگە بولمايتىن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى" دەيدى. بۇل جەردە اكسيوما دەپ، شىندىعى كۇمان تۋعىزبايتىن اقيقاتتى ايتىپ وتىر. ولاي بولسا، تاڭداپ الىنعان اقيقاتتار جۇيەسى تولىق ەمەس، سوندىقتان جاڭا، جوعارى دەڭگەيدەگى اكسيومالار ەنگىزۋ كەرەك دەيدى. ءوز كەزەگىندە، جاڭا اكسيومالار جۇيەسى دە تولىق ەمەس بولىپ شىعادى. جاراتىلىستانۋ عىلىمى نيۋتون مەن گاليلەيدەن باستاپ، وسى تەورەما بويىنشا دامىپ كەلەدى. گەدەل بويىنشا بۇل دامۋدىڭ شەگىنە جەتۋ مۇمكىن ەمەس، ياعني تابيعات زاڭدارىن تولىق ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.

گاليلەيدىڭ سالىستىرمالى ءپرينتسپى مەن نيۋتون زاڭدارىن پوستلات رەتىندە قابىلداپ كلاسسيكالىق مەحانيكا زاڭدارى تۇجىرىمدالادى، بىراق بۇل پوستۋلاتتار جۇيەسى جارىق جىلدامدىعىنا جاقىن جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن بولشەكتەردىڭ قوزعالىسىن تۇسىندىرە المايدى. ولاي بولسا، تاڭداپ الىنعان اكسيومالار جۇيەسى تولىق ەمەس. سوندىقتان ولاردى ەينشتەين پوستۋلاتتارىمەن تولىقتىرۋ ارقىلى كلاسسيكالىق مەحانيكاعا قاراعاندا كۇردەلى جانە تولىق بولىپ تابىلاتىن رەلياتيۆتى مەحانيكا جاسالدى.

ەلەمەنتار بولشەكتەر مەن ولاردان قۇرىلعان جۇيەلەر كلاسسيكالىق مەحانيكانىڭ بەلگىلى زاڭدارىنا باعىنبايدى. مىسالى ەلەكترون ماسساسى بار ماتەريالدىق بولشەك ەكەندىگى اقيقات. سولاي بولا تۇرىپ، ونىڭ كەڭىستىكتەگى ورنى مەن ەلەكتروننىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن ءدال كورسەتۋگە بولمايدى. ەلەمەنتار بولشەكتىڭ كۇيىن انىقتاۋ ءۇشىن، جاڭا پوستۋلاتتار جۇيەسىنە سۇيەنەتىن - كۆانتتىق مەحانيكا جاسالدى. ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ كۇيىن ولاردىڭ تولقىندىق قاسيەتتەرى انىقتايدى. كەز كەلگەن بولشەكپەن قانداي دا ءبىر تولقىندىق پروتسەسس بايلانىستى بولادى. بىراق بۇل تولقىن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان  رەال كەڭىستىكتەگى ماتەريالدىق ورتانىڭ تەربەلىسى ەمەس. مىسالى، دىبىس تولقىندارى - اۋاداعى موللەكۋلالاردىڭ تەربەلىسىمەن بايلانىستى رەال ماتەريالدىق تولقىن، ياعني، ءۇش ولشەمدى كەڭىستىكتەگى اقيقات تولقىندار. سول سياقتى جارىق تولقىندارى دا ماتەريالدىق بولىپ تابىلاتىن ەلەكتروماگنيتتىك ورىستەردىڭ تەربەلىسىمەن بايلانىستى اقيقات تولقىندار. ال كۆانتتىق بولشەكتەرمەن بايلانىستى تولقىندار ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءۇش ولشەمدى كەڭىستىكتە جوق - ۆيرتۋال (جورامال) تولقىندار. وسى جوق تولقىندار كۆانتتىق بولشەكتەردى تولىق باسقارادى، ولاردىڭ قالاي قوزعالىپ، قانداي كۇيدە بولاتىنىن تولىق انىقتايدى. سوندىقتان، كۆانتتىق جۇيەنىڭ كۇيىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ تولقىندىق فۋنكتسياسىن ءبىلۋ كەرەك.

قازاقتا "ارۋاق, "ارۋاققا سىيىنۋ" دەگەن ۇعىمدار بار. قازاقى تۇسىنىك بويىنشا، ادام ولگەن سوڭ ونىڭ رۋحى ماتەريالدىق دەنەدەن ءبولىنىپ، بىزگە بىلىنبەيتىن، ء"استرالدى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرەدى دەپ ەسەپتەيدى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز ءۇشىن جوق كەڭىستىكتە ءومىر سۇرەدى دەيدى، بىراق كەي جاعدايلارعا بىزدەرگە اسەر ەتەدى، ياعني ءبىزدىڭ ءىس ارەكەتتەرىمىزدى باسقارادى دەپ سەنەدى.

وسى تۇرعىدا العاندا ەلەمەنتار بولشەكتەرمەن بايلانىستى تولقىندىق پروتسەستەر سول بولشەكتەردىڭ ارۋاقتارىنا ۇقسايدى. ولاي بولسا، كۆانتتىق مەحانيكا زاڭدارىن ماتەرياليزم عىلىمى ارقىلى زەرتتەۋ ناتيجە بەرمەيدى. كۆانتتىق مەحانيزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى - نيلس بور يدەاليست بولعان جانە قۇدايعا سەنگەن. ال ماتەرياليستىك كوزقاراستا بولعان ا. ەينشتەين كۆانتتىق مەحانيكانىڭ كەيبىر تۇجىرىمدارىمەن كەلىسپەگەن، بىراق ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ماتەرياليستىك تۇرعىداعى كۆانتتىق مەحانيكانى ۇسىنا المادى. يدەاليستىك باعىتتا دامىعان كۆانتتىق مەحانيكاعا ەينشتەيننىڭ قارسىلىعى "ەگەر قۇداي بار بولسا، ول اسىق وينامايدى" دەۋمەن شەكتەلگەن. قازىرگى زاماننىڭ ۇلى عالىمدارىنىڭ ءبىرى، جاقىندا عانا 14 ناۋرىزدا قايتىس بولعان ستيۆەن حوكينگ، ەينەشتەينگە جاۋاپ رەتىندە "قۇداي اسىق ويناماق تۇرماق، سول اسىقتى بىزدەن جاسىرىپ الىسقا لاقتىرىپ جىبەرگەن" دەگەن ويىن ايتقان ەكەن. بۇل جەردە حوكينگ ادام ساناسىنىڭ قۇدايمەن تەڭەسە المايتىنىن مەڭزەپ وتىر.

كۆانتتىق بولشەكتەردىڭ قاسيەتتەرىن تاجىريبەلەر ارقىلى زەرتتەۋ - تۇراقتى جىلدامدىقپەن قوزعالاتىن بولشەكتەرگە جازىق مونوحوماتتى دە-برويل تولقىنى سايكەس كەلەتىنىن انىقتادى. ح ءوسىنىڭ بويىمەن قوزعالاتىن، ءيمپۋلسى =const ءدال انىقتالعان بولشەككە، تولقىن ۇزىندىعى   جازىق مونوروماتتى تولقىن سايكەس كەلەدى. بۇل جەردەگى h -  پلانك تۇراقتىسى، س - ۆاكۋمدەگى جارىق جىلدامدىعى. ونداي تولقىندىق فۋنكتسيا ح ءوسىنىڭ بويىندا مينۋس شەكسىزدىكتەن، پليۋس شەكسىزدىككە دەيىن سوزىلىپ جاتادى. تولقىندىق فۋنكتسيا نولدەن وزگەشە بولاتىن نۇكتەلەردە بولشەكتىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى دا نولدەن وزگەشە بولادى. ولاي بولسا، ءيمپۋلسى ءدال انىقتالعان ءبىر بولشەك، وتە قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا، ح ءوسىنىڭ بارلىق نۇكتەلەرىندە ءبىر مەزگىلدە بولا الادى دەگەن ءسوز. بۇدان بولشەكتىڭ ءيمپلسى مەن كوورديناتىن ءبىر مەزگىلدە ءدال انىقتاۋعا بولمايدى دەگەن قورىتىندى جاسالادى. مۇنى گەيزەنبەرگتىڭ "انىقتالماعاندىق ءپرينتسيپى" دەپ اتايدى.

وسىنداي انىقتالماعاندىق قاتىناسى ۋاقىت پەن بولشەكتىڭ ەنەگياسى اراسىدا دا بولادى. ياعني وتە از ۋاقىت ارالىعىندا بولشەكتىڭ ەنەرگياسى وتە ۇلكەن مانگە يە بولا الادى، ياعني قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا كۆانتتىق بولشەكتەر ءۇشىن ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى ورىندالمايدى.

يمپۋلستەرى تۇرقتى مونوحروماتتى ەلەكتروندار اعىنىن تار ساڭىلاۋ ارقىلى وتكىزسەك، ونىمەن بايلانىستى مونوحرماتتى تولقىن ساڭىلاۋدان وتكەندە ينتەرفەرەنتسياعا ۇشىراپ، جارىق ساۋلەسى سياقتى،ساڭىلاۋ ارتىنداعى ەكراندا نيۋتون ساقينالارىنا جىكتەلەدى. ەلەكترونداردىڭ ەكرانداعى تولقىن ينتەنستيۆتىگى جاعارى ساقينالارعا ءتۇسۋ ىقتيمىلدىعى جوعارى بولادى، ال ينتەنسيۆتىلىگى تومەن ساقينالارعا مۇلدە تۇسپەيدى. ساڭىلاۋ ارقىلى وتكەن ەلەكتروننىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ تولقىنى، ياعني ارۋاعى. ساڭىلاۋ الدىندا ەلەكترون ءبىزدىڭ كەڭىستىكتەن جويىلىپ، ساڭىلاۋ ارتىندا قايتادان رەال بولشەككە اينالادى. ءبىز ءۇشىن جوق كەڭىستىكتەگى "ارۋاق" تولقىن ەلەكتروندى "جەتەكتەيدى" جانە تولىق باسقارادى. ەگەر ەلەكتروندار اعىنىن جاقىن ورنالاسقان ەكى ساڭىلاۋدان وتكىزسەك، ونىڭ تولقىنى ەكى ساڭىلاۋدان بىردەي ءوتىپ، ەكران ارتىندا كۇردەلى ينتەرفەرەنتسيا بەينەسىن بەرەدى. بۇل جاعدايدا ەلەكتروننىڭ قاي ساڭىلاۋ ارقىلى ءوتتى دەگەن سۇراۋدىڭ ماعىناسى  بولمايدى. دۇرىسى، ءبىر ەلەكترون ءبىر مەزدىلدە ەكى ساڭىلاۋدان بىردەي ءوتتى دەۋ كەرەك. بۇل جاسالعان تاجىريبەلەر ميكرو بولشەكتەردىڭ ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى ايقىن ماتەريالدىق بولشەكتەر ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ءوزارا اسەرلەسەتىن (سوقتىعىساتىن) ەكى ەلەكترون تۋرالى ويشا ەكسپەريمەنتتى تالدايىق. k₁ كۆانتتىق كۇيدەگى، تولقىندىق فۋنكتسياسى   № 1 ەلەكترون قوزعالماي تۇر دەيىك. وعان k₂ كۆانتتىق كۇيدەگى، تولقىندىق فۋنكتسياسى   № 2 ەلەكترون جاقىنداپ كەلە جاتسىن. الدىمەن ولاردى "جەتەلەپ" كەلە جاتقان تولقىندارى بەتتەسەدى، ياعني ءبىر نۇكتەدە ەكى تولقىندىق فۋنكيا دا ءبىر مەزگىلدە نولدەن وزگەشە بولادى. وسى ساتتەن بوستاپ ەلەكترونداردىڭ دەربەستىگى جويىلادى جانە ولاردى نومىرلەۋگە بولمايدى. ەكى ەلەكتروننان تۇراتىن كۆانتتىق جۇيەنىڭ كۇيى العاششقى ەكى فۋنكتسيانىڭ سۋپەرپوزيتسياسىنان تۇراتىن  انىقتاۋىش تۇرىندە بەرىلەدى، ياعني قاي ەلەكتروننىڭ قانداي كۆانتتىق كۇيدە ەكەنىن اجىراتۋعا بولمايدى. باسقاشا ايتقاندا، ەكى ەلەكتروننىڭ ەكەۋى دە ءبىر مەزگىلدە ەكى كۆانتتىق كۇيدە بولادى دەگەن دۇرىس. مۇنداي فۋنكتسيانى - انتيسيممەتريالى تولقىندىق فۋنكتسيا دەيدى. انتيسيممەتريالى فۋكتسيا ارقىلى سيپاتتالاتىن بولشەكتەردى - فەرميوندار دەپ اتايدى. ەكى فەرميون ءبىر مەزگىلدە ءبىر كۆانتتىق كۇيدە بولا المايدى. مۇنى پاۋلي ءپرينتسيپى دەپ اتايدى. ەگەر ەكى ەلەكترون ءبىر كۆانتتىق كۇيدە بولسا، انىقتاۋىشتىڭ ەكى جاقتى جولى بىردەي بولار ەدى. ال ونداي انىقتاۋىش نولگە تەڭ بولادى. سوندىقتان مۇنداي كۇيدىڭ بولۋى مۇكىن ەمەس. ءبىر اتوم ىشىندەگى ەلەكترونداردىڭ كۇيلەرى - n ،l, m, s_z  تورت كۆانتتىق ساندار ارقىلى انىقتالادى. سوندىقتان ءبىر اتومداعى ەلەكترونداردىڭ ەڭ بولماعاندا ءبىر كۆانتتىق سان بويىنشا ايىرماشىلىعى بولۋ كەرەك. وسى پرينتسيپ بويىنشا تابيعاتتاعى بارلىق حيميالىق ەلەمەنتتەر انىقتالادى.

ەكى ەلەكتروننىڭ تولقىندىق فۋنكتسيالارى بەتتەسكەن كەزدەن باستاپ ەكى ەلەكترون اراسىندا اقپارات الماستىرۋ پروتسەسى جۇرە باستايدى. سوقتىعىسۋدان سوڭ ەكەۋى ەكى جاققا ۇشىپ كەتسە دە ءبىر-ءبىرى تۋرالى اقپاراتتار ولاردىڭ "جادىندا" ساقتالىپ قالادى. مۇنداي كۆانتتىق كۇيدى ءوزارا "بايلانىسقان" كۇي دەپ اتايدى. ەگەر ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ كۇيى وزگەرسە، ودان الىستاعى ەكىنشىسىنىڭ كۇيى سول ساتتە وزگەرەدى. ەكى بولشەكتىڭ شەكسىز جىلدامدىقپەن ءوزارا اقپارات الماسۋىن ەينشتەين دەمون (جىن) دەپ اتاعان. قازىرگى كەزدە ءبىر-بىرىنەن ونداعان كيلومەتر قاشىقتاعى كۆانتتىق بولشەكتەردىڭ "بايلانىسقان" كۇيدە بولاتىنى تاجريبەلەردە انىقتالعان. وسىعان ۇقساس قۇبىلىس رەتىندە، جاقىن ادامداردىڭ بىرىندە قاۋىپتى جاعداي بولعان كەزدە، ودان الىستاعى ەكىنشىسىنىڭ "جۇرەگىمەن سەزۋىن" ايتۋعا بولادى. ياعني ولاردىڭ اراسىندا اقپارات الماسۋ، ىلەزدە شەكسىز جىلدامدىقپەن جۇرەدى.

جوعارىدا كەلتىرىگەن قۇبىلىستاردىڭ بىردە ءبىرىن ماتەرياليستىك تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە بولمايدى. ولاي بولسا، الەمدەگى بارلىق قۇبىلىستى باقىلاپ، باسقارىپ وتىرعان، ءبىزدىڭ سانامىز جەتپەيتىن جاراتۋشى بار ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك.

ەينشتەيننىڭ جالپى سالىستىرمالىق تەورياسى بويىنشا، كەڭىستىك پەن ۋاقىت كونتينۋمى ماتەريامەن تىعىز بايلانىستى. ماتەريا بار جەردە  ءوز توڭىرەگىندە  ماتەريا ورنالاساتىن "قۋسىس" جاساپ الادى، جانە كەڭىستىكپەن بىرگە ۋاقىت ۇعىمى پايدا بولادى. ماتەريا جوق جەردە كەڭىستىك-ۋاقىت ۇعىمى جوق. كوسمولوگيا عىلىمى بويىنشا، وسىدان 14 ميلليارد جىل بۇرىن الەمدە كەڭىستىك تە، ۋاقىت تا ماتەريا دا بولماعان. ءبىر ساتتە، قۇدايدىڭ كۇدىرەتىمەن ءبىر نۇكتەدە "ۇلكەن قوپارىلىس" بولىپ، الەمدەگى بارلىق ماتەريا قوپارىلىپ شىققان، ونىمەن بىرگە پايدا بولعان كەڭىستىك-ۋاقىت بۇگىنگە دەيىن سوزىلىپ، كەڭەيىپ بارادى دەيدى.

تۇردالى كۇرەڭكەەۆ

Abai.kz