«Memlekettik syilyqtyng iyegeri, jyr patshalyghyna adal aqyn, Esenghaly Raushanov, «Qayrat» komandasynyng basshysy, futbolshy Saylaubek Esimbekov (marqúm), sayasy ghylymdardyng doktory, professor, senator Quanysh Súltanov, Almaty qalalyq Qajylar kenesining tóraghasy, telejurnalist Baqtybay Aynabekov, Halyqaralyq Frans Kafka syilyghynyng laureaty, Túmanbaydy joqtatpay, belgili mereytoyshylargha óleng arnaudyng sheberi, Shómishbay Sariyev... Osynau tizimdi soza beruge bolar edi. Alayda, búlarmen shekteluge iytermelegen bir gәp bar. Qazirgi qoghamymyzda tanymaly túlghalargha ortaq bir faktor, olar – aldarynyzdaghy maqala avtorynyng jerekshiligimen qorghaghan Qazaq uniyversiyteti jurfagi diplomynyng iyegerleri, joghary bilimdi qalamgerler. Onyng ýstine, әr salada óz qarymdylyghyn kórsetip jýrgen atauly azamattarymyz osynshama biyikke jetulerine birden bir, gharyshtanu tilimen beynelep aitsaq, zymyran- jetkizgish bola bilgen sol kóp vektorly juranalistika  mamandyghynyng kәsiby konondaryn mengere alghandyqtary...»

( A. Marhabaev. «Jaysang jurnalister kýtemin», «Almaty aqshamy» gazeti, 26.06.2014 j.)

 Bismillahy Rahmany Rahiym.

Abdul-Hamid Marhabaevty biz kórnekti ghalym, fantast-jazushy, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor dep bilemiz. Jazushy esebinde últtyq әdebiyetimizding altyn qoryna qosylghan «Aral әuenderi», «Balalardyng aman qalghanyn ait», «Aspangha qúlady da ketti», «Jarylqaushy...», «Tosyn gharyshhat», «Shortan planetasy, sen kinәlisin», «Qyzyl qiya» taghy basqa kórkem shygharmalyryn bilsek, «Qolyndy әkel, keleshek»,  «Qazaq fantastikasy: keshe, býgin jәne...» «Qazaq fantastikalyq әdebiyeti. Jylnamalau, qarastyru, toptastyru, daralau, qisyndau, dәiekteu», «Qazaq fantastikasynyng poetikasy» atty monografiyalary men «Islam – Ghylym – Jurnalistika» oqulyghy arqyly ghalymdyghyn jaqsy tanimyz. Audarma kitaptary da barshylyq,  ózining de birsypyra shygharmalary  basqa kórshi elder tilderine audarylghan...

Jogharyda biz ýzindi keltirip otyrghan maqalany jazghan  kezde Ábekeng 76  jasta eken. Ústaz úlaghaty!

Sodan beri ózining de ómirden ótkenine eki jyl bolyp qalghan Ábekennin  80 jyldyghyn da jengemiz Maghripa telefon soghyp esimizge salmasa, myna týkke túrghysyz jalghanda  dýniyede kýndelikti myng san tirlikpen jýrip esten shygharyp ala jazdappyz. Jaryqtyn, Ábekeng bolsa 76 jasynda úmytpay uaqyt tauyp, bizdey beybaq shәkirtteri turaly maqala jazypty. Biz she?..

Ábekeng men ýshin minezi jayly, qasiyeti bólek jan. Daladay keng jayylghan sol ilme minezimen ilip sóilep otyratyn bolmysyna әbden ýirengenmin. Sol ilme sózine ilesip otyryp kóp qazynagha qanyghyp shyghumen birge, ghalym-qiyalger jazushynyng kóp qazynaly syryna qanyqtyq.  Ár qaljynynyng ózinde qiyalgha batyrar terendik bolatyn. Múny aityp otyrghanym, «ghalym bolghan son, olardyng kóp bilui zandy emes pe?» - deytinder de boluy mýmkin.  Ghalymardyng kóp bilui zandylyq bolghanymen, Ábekeng sol әriptesterinen oq boyy ozyq jýretin. Osy jerde Abaydyn; «Biz janymyzdan ghylym shyghara almaymyz. Jaralyp, jasalyp qoyghan nәrselerdi sezbekpiz, kózben kórip, aqylymen bilip»- degen 45-shi qara sózindegi eskertpesi oigha oralady. Asa tereng oishyl danyshpannyng «janymyzdan ghylym shyghara almaymyz»- degen osy sózin bizding kóp ghalymdarymyz qabylday almaydy. Tapqan janalyqtaryn «meniki, men taptym, men jazdym» -dep jatady. Eshbir adam balasy, meyli ghalym bolsyn  ózdiginen, óz aqylymen eshtene jasay almaydy, biraq sol qúbylysty sezip, bilip, kórip, izdenu ýstinde aqyl quatymen tanyp nemese jaratushynyng syiymen ayan arqyly qabyldap, ómirge janalyghyn alyp keledi. Mysaly úly himik Mendeleevting ózi himiyalyq elementterding zandylyghyn ózi qoldan ghylym jasaghan joq, ol ghalam jaratylghaly bar qúbylysty ayan arqyly qabyldap, sol qabyldap alghan qúbylysyn adamzat moyyndaghan ghylymgha ainaldyrdy. Úly ghalym basynan ótkergen osy qúbylysty ózi de moyyndap, keyingi úrpaqqa ónege etip qaldyryp ta  ketken.

Búl – ilim!  Al bizding kóp ghalymdarymyz, osyny moyyndamaydy. Kórgenine ghana senedi, sony bayandap aitumen shekteledi. Sondyqtanda Ilim әlipesi ilimshilerge; «Ghalymdar ilim qualap otyrady, ilim turaly aitady, bir-aq ózine sol jaghdaydy jasamaydy» - dep eskertedi. Bizding Ábekeng bolsa osy júmbaq әlem tirshiligin erekshe tereng úghynuy arqasynda, óz әriptesterinen bólek kórinushi edi. Ghayyp әlemi turaly әngime órbise  qanattanyp shyghyp keletin. Ol әlemdi yntamen úghynu eki ghalymnyn  birine berilmeytin baq. Ol – ilim tilimen aitsaq dengeydi qajet etedi. Ábekeng diny ilimge erekshe mәn beretin,  ony moyyndaytyn. Menimshe onyng qiyalger jazushy boluy da týptep kelgende osy ereksheliginde.

Men - ilimshimin. Ilim Jartushynyng búiyrumen qonatyn qasiyet. Maghan osy qasiyetting qonghanyn basqa júrttan búryn aldymen Ábekeng bayqady. Bayqap qana qoyghan joq, reti kelgen jerde әngimege shaqyryp, osy bir ghylymnyng erekshe týrine ish búryp, qyzghushylyq bildirip, sony óristetu ýshin ózine tәn minezben ilgishtep, tartqyshtap otyratyn.  Sol ilip sóiler әdetimen;

- Áy, bala, biz kóz mayymyzdy tauysyp oqyp jetken kókke, sen sol jaqtyng óz qalauymen jetting ghoy – deytin ýnemi.

– Ábeke-au, «Alla Taghalam  hikmetti, tereng bilimdi qalaghan qúlyna beredi. Al kimge bilim berilse oghan kóptegen iygilik berilgen bolady. Búdan aqyl iyeleri ghana ghibarat alady». («Ály Ghymyran»,269) – degen emes pe. Ol az bolsa «Rabbylaryng búiyrady; Maghan dúgha etinder, jauap bereyin» («Ghafyr»,60) -dep taghy da eskertken. Alla antyna berik qoy. Dúgha – rahmetting kilti. Allamen sóilessek qaytedi - deytinmin. Osydan keyin ekeumizding әngimemiz  ruh әlemine oisyp ketetin. Ángime barysynda «Neni joghalttyq?»- degenge kelgende, býgingi úrpaqtyng ruhty joghaltqanyn, olardan tәrbie alu, solardyng izin quyp, solardyng tynysymen dem aludyng joghalghanyn, ruh batasynyng ýzilgenin, jastar arasynda senimsizdik óris alghany әngimemizge ózek bolatyn. Ghayyp pen ayan, aruaq turaly әngime aitylghanda oiymyz on saqqa jýgirip, on tarmaqqa bólinetin. Ghayyp -  Allagha jol- degen sóz. Ghayyptan qarghys atqannyng әngimesi kelmeydi. Bizding qarghys atqannan aiyrmashylyghymyz, әli de Ghayyptan alatyn ilimimizding bar ekendigi.

Osydan tuatyn kelesi әngime, Aruaq – bar. Ruh – bar. Aruaq bolmasa ruh qonbaydy. Aruaq kim? Ózimiz siyaqty keshegi ómirden ótken bizding ata babalarymyz. Onyng da Qúranda aitylghanday aldynda,  artynda qalghan jazuy bar. «Aldyndaghy jazuy»- degen Allanyng jazyp qoyghan taghdyry bolsa, «artynda qalghan»- degen sóz - istegen qylyqtary. Al ólim degen ne? Ólim sóilep otyrghan sózding arasyndaghy ýtir siyaqty az ghana kidiris, tejelu, ary qaray jalghasatyn  tirshilik. Jaratqan IYem; «Men senderding arttarynnan kitap ashyp qoydym»- deydi «Yasiiyn»  dúghasynda. Aruaq – qoparylyp shyghar adamnyng tamyry. Qos aruaq óli men tirining – tamyry bir. Óli – nәrdi tiriden alady. «Qúrandy oqyma, aruaq joq» - deytin bolsang kóteriletin aruaq jaman. Aruaq tynysh jatsyn deseng dininmen bol.

Osyny bilgen qazaq halqy o bastan aruaqty bilgen, ruhty qondyra bilgen  qasiyetti el. Evrey halqynyng miy qatty júmys istese - olargha  my qyzmetining erekshe daryghandyghy, arabtarda sauda júmysy óris alghan bolsa, búl elge osy qasiyet erekshe daryghany, basqa halyqtarda da osynday erekshelikter bolsa sol erekshelikteri erekshe daryghandyghy, osy siyaqty bizding qazaq halqyna ruhty qondyra alatyn qasiyet erekshe daryghan. Búl - aruaqqa tabynu emes.

Qazir bizding elde  ruh qondyrghan aruaqtar erekshe júmys jasap jatyr. Olardy silaghan shәkirtteri men úrpaqtary jatqan jerlerinde molasyn kóterip, dua qylatyn bastaryna ondy belgiler saldy. Múny jasap jatqandar aruaqqa tabynghany emes, olar joldan tayghan joq. Olar ómirden dinimen ótken  ústazdarynyng zikirin salyp jatyr.  Ol – jol.

Al ruh – Alladan, ol dinning nәrimen quattanghan.  Ruh iyeleri – tiri jannyng eng qúndysy. Dindi, Qúdaydy pash ettiru ýshin, ózining bar ekenin bildiru ýshin, sansyz ruhtargha Qúday rúqsat beredi. Sol ruhty kótergen aruaqty adamdardy әulie ataydy.

Ayan – ghayyptan týsetin qasiyet! Qúran da ghayyptan ayan arqyly týsken ghoy. «Sol qasiyet qay jaqtan shyghady?»-  degen súraq Ábekeng ekeumizdi әrdayym ózine tartatyn. Áriyne, Qúrannan. Allanyng әmirimen qúralghan Qúrannan. Jiberilgen sol kitaptan jalpy adamnyng qasiyeti qúralady. Ony kózi ashyq, kókiregi oyau jan ghana biledi. Qaranghy qaydan bilsin. Al minez she? Minez sonau ata babadan.  Minez kókten kelgen joq. Allanyng bergen tamyry, sol bergen dýniye.  Ár dýniyening kerektisi de bar, kereksizi de bar. Sony ólshep, birin azaytyp, birin kóbeytip otyru óz qolymyzda.

Ál-misaqtan bәrimizding izdegenimiz bir Tәnir ghana. Sol uaqyttan beri bayaghy Adam Ata «tughan jerim»- dep kórsetken bir býtin jer sol qalpy túr eken. Ne ózgerdi, nemiz ózgerip ketti? Ózgergeni – Alla adamdargha terendep sindi. Búrynghy zamangha qaraghanda  Qúday bizge óte jaqyn keldi. Biraq bizder ótken zamanagha qaraghanda Qúdaydan qatty qorqatyn qorqaq boludyng ornyna, Alla odan beri sansyz kitap berip jatsa da, tipti qúdiretin kórsetip kórsetip әkelip qoyyp jatsa da, Alladan qashyp jatyrmyz. Nege?  Allanyng qúdiretimen búrynghy ata babamyz dúghanyng kýshimen aqqan sudy toqtatqan bolsa, biz ony qazir kýshpen de toqtatyn jaghdaygha jettik emes pe. Sol kezdegi babalarymyz Qúdaydyng qúdirentine senim artyp  úshyp-qonyp jýretin bolsa, biz qazir kózdi ashyp júmghansha úshaqpen barar jerimizge úshyp baryp kelip jatyr emespiz be. Ol kezde әulie bolyp kókke biraq adam úshsa, qazir sansyz adam әri-beri úshaqpen úshyp jýrgen joq pa? Osynyng bәri neden?..

Alla óz qúdiretin kórsetip súraghanymyzdy bergen sayyn, «men» deuimiz neden? Bәri Allanyki bola túra, Allany moyyndamauymyz qalay? Álde zaman ózgerdi me? Zaman týgili tau da, tas ta ózgergen joq qoy.  Alladan alghan sayyn, Alla ony dәleldegen sayyn, biz adamdar Alladan nege qashyp bara jatyrmyz. Kórinis demekshi, kórip túrmyz ghoy. Qazir adam úshaqpen úshatyn bolsa, ol kezde biren saran әulie adamdar erekshe qasiyetpen úshqan. Allanyng adamgha jaqyndaghany sonday qazir Qúday qasiyetti úshukólikterin  adamdardyng óz qoldarynan jasattyryp jatyr. Ol kezdegimen búl kezdegining aiyrmashylyghy Alla bergendi moyyndamauymyzda ghana qalyp otyr. Ol kezde at kólikti Qúday tiridey berse, qazir tastay temirden qúiyp jasap berude. Yzghytyp barar jerge attan búryn jetip jatqanynda, kýsh quatymyzdy arttyrghan Qúdaydy moyyndamauymyz qalay?

Estu qabileti joghalghangha esittiretin qabylet, kóru qabileti joghalghangha qayta kórudi kórsetip jatsa, sony da moyyndamauymyz qalay? Qúrandaghy marjanday aghylghan mysal sózder osyny aitady ghoy...

Ábekeng ekeumizding ekeu ara әngimemiz osylardy aityp terenge ketip qalatyn.  Osynday әngimemen jýrgende, Ábeken, osydan on jyl búryn qolyma; «Islam ilimi – ghylym algoritmi»- atty Almagýl Qúrmanbaevamen birge jazghan «Ýsh qiyan» baspasynan jaryq kórgen, kólemi 100 betke jeter jetpes kitapshasyn ústata qoydy. Kitapty ashyp qarasam  qoyylghan taqyryptarynyng ózi selt etkizdi; «Qúran- ghylymy tanymdyq iydeyalar reaktory», «Álemtanu ensiklopediyasy», «Hadister – ghylymy ghibrattyq aforizmder», «Tanymnyng túnghysh shyraqshysy»... Búnday taqyrypty oqudyng ózi qazirgi key oqymystynyng zәresin úshyrary haq.

Osy kishkene kitapshada avtor; «sanaly adamzat ómiri nege mәngilik emes?»- degen manyzdy filosofiyalyq súraqty algha shyraq ete otyryp, soghan jauapty ózi «Álemtanu ensiklopediyasy» ataghan Úly kitap Qúrannan izdeuge shaqyrady. Izdey otyryp ajalsyz ómir sýru mýmkindigining bir sebebin ghalymdarymyz ashqan  adam aghzalarynyng keremettey erekshelikterinen qarastyryp, ishki qúrylysymyzdyng kletkalary birneshe tәuilik aralatyp janaratynyn, qyzyl qan kletkalarynyng әr tórt ay sayyn ózgerip túratynyn, jalpy organizmning 98 payyzy jyl sayyn basqa atomdarmen janaryp túratyndyghyn aita otyryp, osy baghyttaghy bolyp jatqan zertteu júmystary o basta «Baqara»  sýresinde bolghandyghyn, sol sýre ayattaryn  keltire otyryp, odan әri oqyrmandy qamyrdan qyl tartqanday mәiinmen jeteley otyryp jalpy әlemning o bastan bastau alu logikasyna jeteleydi. Osy oidy algha tartyp, oghan qajet  mamandar pikirin keltire otyryp, júrtty eleng etkizer sony ghylymy boljamdar jasaydy. Kitap odan әri әlemning jaryq júldyz ghalymdarynyng qúrangha baylanysty aitqan әngimelerin jýie jýiesimen keltire otyryp, dinsizder ýrke qaraytyn qúrangha eriksiz kirgizip jiberedi. Qúranmen tildesip ketesin.

Kitaptaghy bir maqala; «jýzimizdi qúbylagha berip, aqiqatymyzdy moyyndayyqshy» -dep, fәlsafalyq oy tolghamnyng shyny bolyp otyrghan qúrandy dәriptep,  ony әlemdi jaratushy Úly konstruktor retinde tanystyryp; «Qúran -  Jer planetasynyng tipti «Galaktika» atalatyn on segiz myng ghalamnyng jaratylu, damu prosesterin zertteytin ghylym ataulynyng barlyghynyng týgeldey basyn biriktirgen Superensiklopediya. Bylaysha kelgende, tanym-Bilim kvintessensiyasy. Nemese Músylmandar konstitusiyasy» (28-shi bet) -dep óz pikirimen týiindeydi. Alla razy bolsyn. Ilimde - Ábekeng osy sózimen de baqytty jan. Qúdiretti Tәnirim adam balasyn ahiyretke jetkizude, eng songhy kitap pen eng songhy payghambaryn berip toqtatty. Allagha qyzmet etude adamnyng boyyna darytqan qasiyeti bizdi baqytty etti. Bakytty adamgha - qamshy úrsang da, nayza tyqsang da, qylyshpen shapsang da, rahattanyp óledi.  Al osy baqqa aparatyn biraq din – Islam dini. Sony ústanyp sol jolda bolu baq. Osyny bilip, osy jolgha shaqyra bilu búl músylman adam ýshin eselengen eki dýniyening sauaby. Payghambardyng bizge bergen biraq joly bar. Ol «Allanyng aitqanyn orynda»- degen sózi ghana. Búl payghambardyng batasy. Osy bata iyesi bolghan jan  Jannattyng asyl suyn ishuge, kәusaryn qabyl etuge, Allamen rahattanyp sóilesuge, boyyn kenituge, sharshaghanyn basugha, denesin demaltugha, dinin qabyl etuge, úrpaghymen qayta qauyshugha, dozaqtyng esigin mәngilik jabugha jetetin kórinedi. Jaryqtyq, Ábeken, payghambardyng osy dúghasynyng iyesindey kórinedi maghan.

Endi, maqalany qalay bastasam, sonymen ayaqtaghanym maqúl bolar. Ábekeng biz jayly jazghan maqalasynda KazGU-de jurnalist kadyrlaryn dayyndauda oryn alyp otyrghan problemalardy ozyq oiyna ózek etken eken. Ózi ómirden ótkenshe qyzmet etken shanyraqta juranalist qadarlaryn dayyndauda oryn alyp otyrghan «minustardy» naqtyly dәleldermen ortagha salyp, tvorchestvolyq fakulitetke talapkerlerdi tek qana shygharmashylyq bәseke – konkurs arqyly qabyldau qisyndylyghyn batyl qoyghan eken.

– Ábeke, myna jerde qatty ketipsiz ghoy, basshylardyng endi kózqarasy qalay bolar eken?- desem;

- Jurnalister erkin oidyng iyesi. Jurnalistika tәrizdes tek qana shygharmashylyq basymdyq beretin joghary mektep fakulitetterine týsushilerdi basqa naqty ghylym salalaryn tandaushylarmen birge baylap testileu – bilmestik. Múnday jaghday túraqtylyqqa ainalsa – halyq arasynda óte siyrek úshyrsatyn, ónerinen ýmit kýttiretinderding jolyn «testileu» degen «monstr» әbjylanmen short kesip tynu- dep edi.

Qiyalger jazushy ghalym әngimesindegi qisynnyng taghy bir kýdigi – «mamandyghymyzgha halyqaralyq standartqa sәikes bilim  bereyik»- degen úrandau «jaratylystanu» «naqtyly» tipti «irgeli»- dep atalatyn jýrgen ghalymdar ýshin qajet bolghanymen, jurnalistika esimdi siqyrly salagha búl standart – zalaldy rak isigi eken. Shynynda da «Jazu, syzu isi» sanalatyn búl qasiyetti kәsipti qanday qalypqa salyp, standarttay alamyz? Ábekeng ýshin  әr qalam iyeleri – óz betinshe bir әlem, tútas bir gallaktika.  Ár jurnalist aqyl oi  iyesi ghalymdar oitýrtkisining qozdyrghyshy bolar katalizator, әlem men oqyrman tandemi arasyndaghy ghajayyp kópir missiyasyn atqarushy. Búl – jurnalisting kim ekenin  biletin oishyl adamnyng aitar tújyrymy.

Osy maqalany jazyp jýrgen Ábeken,  «Islam ilimi – ghylym algoritmi» kitabynda;  «jýzimizdi qúbylagha berip, aqiqatymyzdy moyyndayyqshy»- dep ashyq aita bilgen Ábeken, ómirining sonynda   «Islam –Ghylym – Jurnalistika» - atty oqulyq jazyp, osy oqulyghymen joghary oqu oryndarynda  oqityn student jurnalisterding de jýzin qúbylagha búryp, imandylyqqa úiytyp ketui, úlaghatty ústaz ghalym-jazushynyng bәrimizdi de ata babamyzdan dәstýrli múra bolyp kele jatrghan ónegeli janylmas jol imandylyq әlemine, Islam dinine shaqyryp ketkendey...

Baqtybay Aynabekov,

Ilimger

Abai.kz