HIH ghasyrdyng sonynda qazaq halqyn ózge júrtpen beybit ómirdegi bәsekelestikte shettep qalmaugha ýndegen Hәkim Abay: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ghylym, ar, minez degen nәrselermen ozady. Basqa nәrselermen ozamyn deu - bos әureshilik», - degen tereng maghynaly ghaqliya sóz qaldyrghan edi. Ol ghaqliya býginge deyin mәnin joyghan joq. Mәni joyylmaq týgil, kerisinshe, eseley arta týsti. Sebebi búl ghaqliya sózde adamy kapital úghymynyng mәni oryn alghan. Qoghamnyng mәni – adam. Endeshe ol – negizgi kapital. Adamy kapitaldyn, resurstardyng artyqshylyghy qoghamnyng basty baylyghyna ainaldy. Batys elderi múny tez úghynyp, sol baghytta biraz ister atqaryp, tabystargha jetip ýlgirdi.  Búl jerde adamy kapital degen úghymdy keshendi týrde beynelep tanu qajet. Adamy kapital degenimiz – adamnyn  bilimi, densaulyghy, onyng mәdeniy-ruhany damuy, salauatty ómir saltynyng qalyptasuy, әleumettik hal-ahualy Hәm belsendiligi, ekologiyalyq taza azyq-týlikterdi,  ortany tútynuy t.b.

Adamy kapitaldy ýstemeleuge ýlken ýles qosatyn salanyng biri – bilim. Biylghy Elbasy Joldauynyng jetinshi baghyty «Adamy kapital – janghyru negizi» dep atalyp, onda bilim beru jýiesining ózekti mәselelerin sheshudi kózdegen mәseleler kóterilgen. Bilim salasynda, joghary oqu ornynyng osy baghyttaghy atqarar isi men orny óte manyzdy. Joldauda «Barlyq jastaghy azamattardy qamtityn bilim beru isinde ózimizding ozyq jýiemizdi qúrudy jedeldetu qajet. Bilim beru baghdarlamalarynyng negizgi basymdyghy ózgeristerge ýnemi beyim bolu jәne jana bilimdi mengeru qabiletin damytu bolugha tiyis» dep atap ótilgen. Búghan qosa, Preziydent N.Nazarbaevtyng jaqynda jariyalanghan 5 әleumettik bastamasynda biylyghy oqu jylyna qosymsha 20 myng grant qosylatyny jәne granttyng qúny ósetini aityldy. 20 myng granttyng jartysynan astamy tehnikalyq mamandyqtargha bólinetin boldy. Demek, memleketting ýilestirushilik quaty artyp, ekonomika men әleumettik salanyng basty baghyttaryna tapsyrys berushi retinde róli arta týsude. Tapsyrys berushining talabyn oryndau ýshin JOO-lar bilim mazmúny men maqsatyn óndiristin, naryqtyn, әleumettik salanyng súranysyna beyimdey bilui – kýrdeli júmys.

Últ ústazy A. Baytúrsynúlynyng tilge qatysty mәselelerde qoldanghan «Til - qúral» degen jaqsy úghymy bar. Osy úghymnyng ayasy býgingi tanda keneye týskendey. Bizdinshe, keng maghynada, bilim de bir qúral. Ozyq bilim – ozyq qúral. Joghary oqu oryndarynda arnayy bir mamandyqty iygerip jatqan jastardyng bәsekege qabilettiligin arttyru ýshin olargha «ozyq qúral» úsynu – zamana talaby. Búghan qosa ol qúral әmbebap bolyp, ónerkәsiptik, әleumettik salalardyng súranysyna jauap berui tiyis. Búlay dep tújyrymdauymyzdyng sebebi elimizding ekonomikalyq qúrylymy týbegeyli ózgeristerge úshyrap, onda shaghyn jәne orta biznesting әleueti artyp keledi. Kenestik dәuirdegi alyp kәsiporyndar óndiristik tehnologiya damyghan zamanda keshegi kýnning múrasy syndy qalyp keledi. Olardyng ornynyn tehnologiyalyq beyimdiligi iykemdi shaghyn kәsiporyndar almastyruda. Demek, joghary oqu oryndary qoghamdaghy oryn alyp otyrghan atalmysh kórinisti eskere otyryp, әldebir ekonomikalyq qiyndyq, ózgeristerge tez beyimdelgish kәsipkerlik sana men daghdyny, oilau men iskerlikti mengergen mamandardy dayyndauy kerek. Búl degenimiz bilim mazmúnyn, filosofiyasyn, missiyasyn, pәnder tizimin, bilimdenushilerding dýniyetanymyn, daghdysyn, oqytushylardyng minezi men qúlqyn, tanymyn, ghylymy kommersiyagha degen kózqarasyn t.b. týbegeyli ózgertu bolyp tabylady.

Tehnologiyalyq beyimdeushilik artqan sayyn Qazaqstannyng әleumettik bolmysy da qatty ózgeris ýstinde. Jana buyn, jana adam kelbeti qalyptasyp, әleumetshildik pen adamy qúndylyqtardy artyqshylyq dep baghalaytyn, yaghny adamy kapitaldy «qúndaqtap, terbetetin» qogham qúru ýrdiske ainalyp keledi. Adamy kapitaldy damytatyn JOO-lar da sol qúbylysty týbegeyli sezinetin, әleumetting talabyna say mamandar qatary qalyptasuy kerek. Demek, joghary oqu oryndarynyng búrynghy klassikalyq bilimnen bәsekege qabiletti, kәsipkerlikke beyim, әleumetshil mamandardy dayyndaugha týbegeyli bet búruy – kýttirmeytin mәsele.

Bilimdenushilerding ruhaniy-mәdeny súranysyn óteude de olqylyqtar bar. Biz bar mәseleni keshegi kommunistik týsinikke tireytin kenestik iydeologiyadaghyday emes, tәrbiyeni adam balasynyng bәsekelestik qabiletimen baylanystyru jemisti bolmaq. Bәsekelestik jeke bastyng birynghay egoistik  tabysyn arttyrugha qúrylmay, onyng ishinde adamgershilik, ruhany kemengerlik, ruhany damu jónindegi mәseleler de tys qalmaghany jón.

Búl orayda, joghary oqu oryndary birynghay eski týsiniktermen júmys istep jatyrmyz degennen aulaqpyn. Sóz joq, kóp jana ister atqarylyp, bilim jýiesine kóp janalyqtar enip jatyr. Oghan esh kýmәn joq. Qazaqstannyng joghary oqu oryndarynyng oqu jýiesi Bollon ýrdisine qosylyp, batystyq kredit jýieni qabyldady. Biraq bizder batystyq bilim jýiesinde qoldanylatyn kredittik tehnologiyanyng ishki mýmkindikterin tolyq paydalana almay kelemiz. Bir ghana detalidy mysalgha alayyq. Kredittik tehnologiyada bilimdenushining oqytushyny tandau qúqyghy bar. Biraq ol is jýzinde barlyq oqu oryndarynda oryndalmaydy. Tipten, oghan keybir JOO-dyng resursy da, kýsh-jigeri de jetpeydi. Sonymen qatar qadaghalaushy organnyng talaby da qatty. Oqu baghdarlamalarynyng mәn-mazmúnynyng óndiristin, naryqtyn, júmys berushining talghamyna say mazmúngha tez beyimdele qoyy da bәsen. Sebebi biz әli kýnge deyin klassikalyq bilim beru shenberin búzbay, qalyptan shyqpay kelemiz. Basqasha oimen aitsaq, keshegi kenes dәuirindegidey bir kelki qalypqa qúiylghan mamandyqty qajet etetin ekonomikada joq, әleumettik sala da joq.  Býgingi kýnning ainymas shyndyghy mynaday: kәsipkerlik keng әleumettik qúbylysqa ainaldy.

Bizding elimizdegi JOO-da bilimdenushini baghalau, ony kәsipkerlikke baulu jaghy kemshin bolghandyqtan, bitirushi mamandar da kәsipkerlikke birden moyyn búra qoymaydy. Elbasynyng Joldauynda aitylghan oigha sýienetin bolsaq, biz studentterdi bakalavriat kezinen bastap kәsipkerlikting qyr-syryna bauluymyz kerek.

«Kәsipkerlik» degennen shyghady, әlemdik tendensiyada JOO-da bilim alghan jastardyng iygergen mamandyghyna say emes salada júmys isteushiler kóp. Demek, JOO-ny bitirgen týlekterge naryqta óz mamandyghy boyynsha oryn tabylmasa, onda olar jeke kәsibin ashyp, óz iydeyasyn damytatynday azamat bolyp qalyptasuy qajet-aq. Uniyversiytetti bitirgen týlekter júmys izdeushiler emes, júmys berushiler  bolyp shyghatyn bolsa, kóptegen mәseleler óz ornyn tabar edi.

Kәsipkerlik әleumettik qúbylysqa ainalyp keledi dep jatyrmyz. Al әleumettik qúbylysqa ainalghan mәselening san myng qyr-syry bar ekeni әlimsaqtan belgili. Bizder  maman dayyndauda múny eskerip otyrghan joqpyz. Mysaly, joghary oqu oryndarynda jastardy tәrbiyeleydi degen maqsatpen tәrbie isi jónindegi prorektor lauazymyn belgileymiz. Múny  bilim tәrbiyemen qatar jýrui tiyis degen qaghidagha sýienemiz. Búghan biz tirek retinde Ál-Farabiyding «Tәrbiyesiz berilgen bilim qauipti» degen tәmsilin mysalgha alamyz. Ál-Faraby ómir sýrgen uaqytta bilim jýiesi býgingi kýndegidey birneshe satygha bólinbegen, tútas úghym bolatyn. Basqasha aitsaq, bastauysh, orta bilim, joghary bilim degen úghym tútastanyp, bir ghana «bilim-ghylym» degen úghymmen ornyqqan edi. Al qazirgi tandaghy trendting biri – «ómir boyy ýzdiksiz bilim» degen qaghida. Demek, ýzdiksiz bilimdi jetildiru jolynda tәrbie beruding ózindik kezeni bar.

Yqylym zamannan belgili qaghida: adamdy jas kezinde enbekke, ar-úyatqa, adaldyqqa, kórkem minezge tәrbiyeleuding jemisi mol. Búl otbasy men mektep kezeninde jýzege asady. Al kәmeletke tolghan, elding azamaty atanghan, joghary oqu ornyna mamandyq alugha úmtylghan adamgha qanday tәrbie bermekpiz be? Kerisinshe, múnda oqugha týsken jas azamattyng mәdeni, ruhani, azamattyq damuyna jol ashyp, olardy ómirding ashy shyndyghy- bәsekelestik ortagha ozyq bilim, aqyl-parasat, zamanauy daghdy, jiger men qayrat, otanshyl qadyr-qasiyet túrghysynan damytqan әlde qayda tiyimdi emes pe? Alty Alashty kósemi Álihan Bókeyhan: «Últqa qyzmet bilimnen emes-minezden» demep pe edi!? Jas adamnyng minezi otanshyl bolyp qalyptassa, onyng maman retindegi kapitaly elding baghyna júmys jasar edi ghoy?  Elimizde jýrgizilip jatqan «Ruhany janghyru» baghdarlamasynyng kózdegeni de osy emes pe?

Bilim salasyndaghy bәsekelestikti Preziydent ýsh tildilik túrghysynan damytudy ýnemi aityp keledi. Qazaqstan azamattarynyng basym bóligi eki tildi. Ýshinshi til – aghylshyndy mengeretin bolsaq, onda bizding aqparattyq kenistigimiz keneyip, bilim salasynda jasalatyn janalyqtar kóbeyeri sózsiz. Búl orayda, damushy elden damyghan 20 elding qatarynan oiyp oryn alatyn Ontýstik Koreyanyng tәjiriybesi nazar audaralyq. Olardyng shet tilin mengerudegi strategiyasy mynaday: mektepte oqushy korey tilinde  bilim alady jәne gumanitarlyq nemese jaratylystanu salasyn, bolmasa әlde bir óner, sport baghytyn terendetem dese de qarsylyq bolmaydy.  Biraq, mektepti bitirip, joghary oqu ornyna týsemin degen talapkerding aldynan aghylshyn tili kýtip túrady. Sebebi, joghary oqu orny baghdarlamasynyng 40 payyzy aghylshyn tilinde. Joghary oqu ornynda bilim alghyng kele me, onda osy talapqa kónesin. Demek, mektep bitirgen song joghary oqu ornynda oqyp, maman iyesi atanamyn degen jas azamattyng aldynda ne kýtip túrghany kýni búryn belgili. Búl – bir.

Ekinshiden, bakalavriat bitirgen jas maman magistraturagha, doktoranturagha týsetin bolsa ol barlyq pәnderdi aghylyshyn tilinde mengeredi.  Kezinde olar magistranttardy óz elinde, al doktoranturany batys elderinde oqytyp, keyin elge oralghan PhD mamandary bakalavriat, magistranttargha dәris berip, innovasiyagha baulyghan. Koreyanyng birneshe oqu oryndary, aitalyq, KAIST atty uniyversiyteti әrbir bilimdenushini, әsirese, magistraturagha týsken studentti kәsipkerlikke dayyndaydy. Emtihan qabyldau kezeninde magistraturany oqugha talpynghan talapker bekitilgen ýlgidegi synaqtar tapsyrumen qatar. ózining biznes iydeyasy túrghysynda súhbattan ótedi. Eger biznes jobasy kónilge qonymdy bolsa, oqugha qabyldanugha sep bolady. Magistraturany oqu barysynda sol jobany jýzege asyryp, oqu bitirgen song ózining biznesin naryqqa qosa alatyn maman bolyp shyghugha úmtylady. Býgingi adam kapitalyn jasaqtau degenmizding bir joly - osynday.

Álemde atalmysh kórinisterden basqa jýzdegen mysaldar bar. Mәsele sony kelide týigendey etip qoryta bilu. Ózimiz ózgersek, qoghamdyq sana ózgeredi, Qoghamdyq sana ózgerse, júrtty júmyldyru jenildey týsedi.  Al júmylghan kýshting almaytyn asuy joq.

Almasbek Ábsadyq, A.Baytúrsynov atyndaghy Qostanay memlekettik uniyversiytetining professory, filologiya ghylymdarynyng doktory

Abai.kz