ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حالقىن وزگە جۇرتپەن بەيبىت ومىردەگى باسەكەلەستىكتە شەتتەپ قالماۋعا ۇندەگەن حاكىم اباي: «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزادى. باسقا نارسەلەرمەن وزامىن دەۋ - بوس اۋرەشىلىك»، - دەگەن تەرەڭ ماعىنالى عاقليا ءسوز قالدىرعان ەدى. ول عاقليا بۇگىنگە دەيىن ءمانىن جويعان جوق. ءمانى جويىلماق تۇگىل، كەرىسىنشە، ەسەلەي ارتا ءتۇستى. سەبەبى بۇل عاقليا سوزدە ادامي كاپيتال ۇعىمىنىڭ ءمانى ورىن العان. قوعامنىڭ ءمانى – ادام. ەندەشە ول – نەگىزگى كاپيتال. ادامي كاپيتالدىڭ، رەسۋرستاردىڭ ارتىقشىلىعى قوعامنىڭ باستى بايلىعىنا اينالدى. باتىس ەلدەرى مۇنى تەز ۇعىنىپ، سول باعىتتا ءبىراز ىستەر اتقارىپ، تابىستارعا جەتىپ ۇلگىردى.  بۇل جەردە ادامي كاپيتال دەگەن ۇعىمدى كەشەندى تۇردە بەينەلەپ تانۋ قاجەت. ادامي كاپيتال دەگەنىمىز – ادامنىڭ  ءبىلىمى، دەنساۋلىعى، ونىڭ مادەني-رۋحاني دامۋى، سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ قالىپتاسۋى، الەۋمەتتىك حال-احۋالى ءھام بەلسەندىلىگى، ەكولوگيالىق تازا ازىق-تۇلىكتەردى،  ورتانى تۇتىنۋى ت.ب.

ادامي كاپيتالدى ۇستەمەلەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوساتىن سالانىڭ ءبىرى – ءبىلىم. بيىلعى ەلباسى جولداۋىنىڭ جەتىنشى باعىتى «ادامي كاپيتال – جاڭعىرۋ نەگىزى» دەپ اتالىپ، وندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋدى كوزدەگەن ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. ءبىلىم سالاسىندا، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وسى باعىتتاعى اتقارار ءىسى مەن ورنى وتە ماڭىزدى. جولداۋدا «بارلىق جاستاعى ازاماتتاردى قامتيتىن ءبىلىم بەرۋ ىسىندە ءوزىمىزدىڭ وزىق جۇيەمىزدى قۇرۋدى جەدەلدەتۋ قاجەت. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ نەگىزگى باسىمدىعى وزگەرىستەرگە ۇنەمى بەيىم بولۋ جانە جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرۋ قابىلەتىن دامىتۋ بولۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ وتىلگەن. بۇعان قوسا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ جاقىندا جاريالانعان 5 الەۋمەتتىك باستاماسىندا بيىلىعى وقۋ جىلىنا قوسىمشا 20 مىڭ گرانت قوسىلاتىنى جانە گرانتتىڭ قۇنى وسەتىنى ايتىلدى. 20 مىڭ گرانتتىڭ جارتىسىنان استامى تەحنيكالىق ماماندىقتارعا بولىنەتىن بولدى. دەمەك، مەملەكەتتىڭ ۇيلەستىرۋشىلىك قۋاتى ارتىپ، ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالانىڭ باستى باعىتتارىنا تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە ءرولى ارتا تۇسۋدە. تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ تالابىن ورىنداۋ ءۇشىن جوو-لار ءبىلىم مازمۇنى مەن ماقساتىن ءوندىرىستىڭ، نارىقتىڭ، الەۋمەتتىك سالانىڭ سۇرانىسىنا بەيىمدەي ءبىلۋى – كۇردەلى جۇمىس.

ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ تىلگە قاتىستى ماسەلەلەردە قولدانعان «ءتىل - قۇرال» دەگەن جاقسى ۇعىمى بار. وسى ۇعىمنىڭ اياسى بۇگىنگى تاڭدا كەڭەيە تۇسكەندەي. بىزدىڭشە، كەڭ ماعىنادا، ءبىلىم دە ءبىر قۇرال. وزىق ءبىلىم – وزىق قۇرال. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ارنايى ءبىر ماماندىقتى يگەرىپ جاتقان جاستاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولارعا «وزىق قۇرال» ۇسىنۋ – زامانا تالابى. بۇعان قوسا ول قۇرال امبەباپ بولىپ، ونەركاسىپتىك، الەۋمەتتىك سالالاردىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. بۇلاي دەپ تۇجىرىمداۋىمىزدىڭ سەبەبى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، وندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ الەۋەتى ارتىپ كەلەدى. كەڭەستىك داۋىردەگى الىپ كاسىپورىندار وندىرىستىك تەحنولوگيا دامىعان زاماندا كەشەگى كۇننىڭ مۇراسى سىندى قالىپ كەلەدى. ولاردىڭ ورنىنىن تەحنولوگيالىق بەيىمدىلىگى يكەمدى شاعىن كاسىپورىندار الماستىرۋدا. دەمەك، جوعارى وقۋ ورىندارى قوعامداعى ورىن الىپ وتىرعان اتالمىش كورىنىستى ەسكەرە وتىرىپ، الدەبىر ەكونوميكالىق قيىندىق، وزگەرىستەرگە تەز بەيىمدەلگىش كاسىپكەرلىك سانا مەن داعدىنى، ويلاۋ مەن ىسكەرلىكتى مەڭگەرگەن مامانداردى دايىنداۋى كەرەك. بۇل دەگەنىمىز ءبىلىم مازمۇنىن، فيلوسوفياسىن، ميسسياسىن، پاندەر ءتىزىمىن، بىلىمدەنۋشىلەردىڭ دۇنيەتانىمىن، داعدىسىن، وقىتۋشىلاردىڭ مىنەزى مەن قۇلقىن، تانىمىن، عىلىمي كوممەرتسياعا دەگەن كوزقاراسىن ت.ب. تۇبەگەيلى وزگەرتۋ بولىپ تابىلادى.

تەحنولوگيالىق بەيىمدەۋشىلىك ارتقان سايىن قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك بولمىسى دا قاتتى وزگەرىس ۇستىندە. جاڭا بۋىن، جاڭا ادام كەلبەتى قالىپتاسىپ، الەۋمەتشىلدىك پەن ادامي قۇندىلىقتاردى ارتىقشىلىق دەپ باعالايتىن، ياعني ادامي كاپيتالدى «قۇنداقتاپ، تەربەتەتىن» قوعام قۇرۋ ۇردىسكە اينالىپ كەلەدى. ادامي كاپيتالدى دامىتاتىن جوو-لار دا سول قۇبىلىستى تۇبەگەيلى سەزىنەتىن، الەۋمەتتىڭ تالابىنا ساي ماماندار قاتارى قالىپتاسۋى كەرەك. دەمەك، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بۇرىنعى كلاسسيكالىق بىلىمنەن باسەكەگە قابىلەتتى، كاسىپكەرلىككە بەيىم، الەۋمەتشىل مامانداردى دايىنداۋعا تۇبەگەيلى بەت بۇرۋى – كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

بىلىمدەنۋشىلەردىڭ رۋحاني-مادەني سۇرانىسىن وتەۋدە دە ولقىلىقتار بار. ءبىز بار ماسەلەنى كەشەگى كوممۋنيستىك تۇسىنىككە تىرەيتىن كەڭەستىك يدەولوگياداعىداي ەمەس، تاربيەنى ادام بالاسىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىمەن بايلانىستىرۋ جەمىستى بولماق. باسەكەلەستىك جەكە باستىڭ بىرىڭعاي ەگويستىك  تابىسىن ارتتىرۋعا قۇرىلماي، ونىڭ ىشىندە ادامگەرشىلىك، رۋحاني كەمەڭگەرلىك، رۋحاني دامۋ جونىندەگى ماسەلەلەر دە تىس قالماعانى ءجون.

بۇل ورايدا، جوعارى وقۋ ورىندارى بىرىڭعاي ەسكى تۇسىنىكتەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز دەگەننەن اۋلاقپىن. ءسوز جوق، كوپ جاڭا ىستەر اتقارىلىپ، ءبىلىم جۇيەسىنە كوپ جاڭالىقتار ەنىپ جاتىر. وعان ەش كۇمان جوق. قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ جۇيەسى بوللون ۇردىسىنە قوسىلىپ، باتىستىق كرەديت جۇيەنى قابىلدادى. بىراق بىزدەر باتىستىق ءبىلىم جۇيەسىندە قولدانىلاتىن كرەديتتىك تەحنولوگيانىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن تولىق پايدالانا الماي كەلەمىز. ءبىر عانا دەتالدى مىسالعا الايىق. كرەديتتىك تەحنولوگيادا بىلىمدەنۋشىنىڭ وقىتۋشىنى تاڭداۋ قۇقىعى بار. بىراق ول ءىس جۇزىندە بارلىق وقۋ ورىندارىندا ورىندالمايدى. تىپتەن، وعان كەيبىر جوو-دىڭ رەسۋرسى دا، كۇش-جىگەرى دە جەتپەيدى. سونىمەن قاتار قاداعالاۋشى ورگاننىڭ تالابى دا قاتتى. وقۋ باعدارلامالارىنىڭ ءمان-مازمۇنىنىڭ ءوندىرىستىڭ، نارىقتىڭ، جۇمىس بەرۋشىنىڭ تالعامىنا ساي مازمۇنعا تەز بەيىمدەلە قويۋى دا باسەڭ. سەبەبى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كلاسسيكالىق ءبىلىم بەرۋ شەڭبەرىن بۇزباي، قالىپتان شىقپاي كەلەمىز. باسقاشا ويمەن ايتساق، كەشەگى كەڭەس داۋىرىندەگىدەي ءبىر كەلكى قالىپقا قۇيىلعان ماماندىقتى قاجەت ەتەتىن ەكونوميكادا جوق، الەۋمەتتىك سالا دا جوق.  بۇگىنگى كۇننىڭ اينىماس شىندىعى مىناداي: كاسىپكەرلىك كەڭ الەۋمەتتىك قۇبىلىسقا اينالدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى جوو-دا بىلىمدەنۋشىنى باعالاۋ، ونى كاسىپكەرلىككە باۋلۋ جاعى كەمشىن بولعاندىقتان، ءبىتىرۋشى ماماندار دا كاسىپكەرلىككە بىردەن مويىن بۇرا قويمايدى. ەلباسىنىڭ جولداۋىندا ايتىلعان ويعا سۇيەنەتىن بولساق، ءبىز ستۋدەنتتەردى باكالاۆريات كەزىنەن باستاپ كاسىپكەرلىكتىڭ قىر-سىرىنا باۋلۋىمىز كەرەك.

«كاسىپكەرلىك» دەگەننەن شىعادى، الەمدىك تەندەنتسيادا جوو-دا ءبىلىم العان جاستاردىڭ يگەرگەن ماماندىعىنا ساي ەمەس سالادا جۇمىس ىستەۋشىلەر كوپ. دەمەك، جوو-نى بىتىرگەن تۇلەكتەرگە نارىقتا ءوز ماماندىعى بويىنشا ورىن تابىلماسا، وندا ولار جەكە كاسىبىن اشىپ، ءوز يدەياسىن دامىتاتىنداي ازامات بولىپ قالىپتاسۋى قاجەت-اق. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن تۇلەكتەر جۇمىس ىزدەۋشىلەر ەمەس، جۇمىس بەرۋشىلەر  بولىپ شىعاتىن بولسا، كوپتەگەن ماسەلەلەر ءوز ورنىن تابار ەدى.

كاسىپكەرلىك الەۋمەتتىك قۇبىلىسقا اينالىپ كەلەدى دەپ جاتىرمىز. ال الەۋمەتتىك قۇبىلىسقا اينالعان ماسەلەنىڭ سان مىڭ قىر-سىرى بار ەكەنى الىمساقتان بەلگىلى. بىزدەر  مامان دايىنداۋدا مۇنى ەسكەرىپ وتىرعان جوقپىز. مىسالى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاستاردى تاربيەلەيدى دەگەن ماقساتپەن تاربيە ءىسى جونىندەگى پرورەكتور لاۋازىمىن بەلگىلەيمىز. مۇنى  ءبىلىم تاربيەمەن قاتار ءجۇرۋى ءتيىس دەگەن قاعيداعا سۇيەنەمىز. بۇعان ءبىز تىرەك رەتىندە ءال-ءفارابيدىڭ «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم قاۋىپتى» دەگەن ءتامسىلىن مىسالعا الامىز. ءال-فارابي ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا ءبىلىم جۇيەسى بۇگىنگى كۇندەگىدەي بىرنەشە ساتىعا بولىنبەگەن، تۇتاس ۇعىم بولاتىن. باسقاشا ايتساق، باستاۋىش، ورتا ءبىلىم، جوعارى ءبىلىم دەگەن ۇعىم تۇتاستانىپ، ءبىر عانا «ءبىلىم-عىلىم» دەگەن ۇعىممەن ورنىققان ەدى. ال قازىرگى تاڭداعى ترەندتىڭ ءبىرى – «ءومىر بويى ۇزدىكسىز ءبىلىم» دەگەن قاعيدا. دەمەك، ۇزدىكسىز ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ جولىندا تاربيە بەرۋدىڭ وزىندىك كەزەڭى بار.

ىقىلىم زاماننان بەلگىلى قاعيدا: ادامدى جاس كەزىندە ەڭبەككە، ار-ۇياتقا، ادالدىققا، كوركەم مىنەزگە تاربيەلەۋدىڭ جەمىسى مول. بۇل وتباسى مەن مەكتەپ كەزەڭىندە جۇزەگە اسادى. ال كامەلەتكە تولعان، ەلدىڭ ازاماتى اتانعان، جوعارى وقۋ ورنىنا ماماندىق الۋعا ۇمتىلعان ادامعا قانداي تاربيە بەرمەكپىز بە؟ كەرىسىنشە، مۇندا وقۋعا تۇسكەن جاس ازاماتتىڭ مادەني، رۋحاني، ازاماتتىق دامۋىنا جول اشىپ، ولاردى ءومىردىڭ اششى شىندىعى- باسەكەلەستىك ورتاعا وزىق ءبىلىم، اقىل-پاراسات، زاماناۋي داعدى، جىگەر مەن قايرات، وتانشىل قادىر-قاسيەت تۇرعىسىنان دامىتقان الدە قايدا ءتيىمدى ەمەس پە؟ التى الاشتى كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ۇلتقا قىزمەت بىلىمنەن ەمەس-مىنەزدەن» دەمەپ پە ەدى!؟ جاس ادامنىڭ مىنەزى وتانشىل بولىپ قالىپتاسسا، ونىڭ مامان رەتىندەگى كاپيتالى ەلدىڭ باعىنا جۇمىس جاسار ەدى عوي؟  ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ كوزدەگەنى دە وسى ەمەس پە؟

ءبىلىم سالاسىنداعى باسەكەلەستىكتى پرەزيدەنت ءۇش تىلدىلىك تۇرعىسىنان دامىتۋدى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ باسىم بولىگى ەكى ءتىلدى. ءۇشىنشى ءتىل – اعىلشىندى مەڭگەرەتىن بولساق، وندا ءبىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىز كەڭەيىپ، ءبىلىم سالاسىندا جاسالاتىن جاڭالىقتار كوبەيەرى ءسوزسىز. بۇل ورايدا، دامۋشى ەلدەن دامىعان 20 ەلدىڭ قاتارىنان ويىپ ورىن الاتىن وڭتۇستىك كورەيانىڭ تاجىريبەسى نازار اۋدارالىق. ولاردىڭ شەت ءتىلىن مەڭگەرۋدەگى ستراتەگياسى مىناداي: مەكتەپتە وقۋشى كورەي تىلىندە  بىلىم الادى جانە گۋمانيتارلىق نەمەسە جاراتىلىستانۋ سالاسىن، بولماسا الدە ءبىر ونەر، سپورت باعىتىن تەرەڭدەتەم دەسە دە قارسىلىق بولمايدى.  بىراق، مەكتەپتى ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەمىن دەگەن تالاپكەردىڭ الدىنان اعىلشىن ءتىلى كۇتىپ تۇرادى. سەبەبى، جوعارى وقۋ ورنى باعدارلاماسىنىڭ 40 پايىزى اعىلشىن تىلىندە. جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم العىڭ كەلە مە، وندا وسى تالاپقا كونەسىڭ. دەمەك، مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ، مامان يەسى اتانامىن دەگەن جاس ازاماتتىڭ الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانى كۇنى بۇرىن بەلگىلى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، باكالاۆريات بىتىرگەن جاس مامان ماگيستراتۋراعا، دوكتورانتۋراعا تۇسەتىن بولسا ول بارلىق پاندەردى اعىلىشىن تىلىندە مەڭگەرەدى.  كەزىندە ولار ماگيسترانتتاردى ءوز ەلىندە، ال دوكتورانتۋرانى باتىس ەلدەرىندە وقىتىپ، كەيىن ەلگە ورالعان PhD ماماندارى باكالاۆريات، ماگيسترانتتارعا ءدارىس بەرىپ، يننوۆاتسياعا باۋلىعان. كورەيانىڭ بىرنەشە وقۋ ورىندارى، ايتالىق، كAIST اتتى ۋنيۆەرسيتەتى ءاربىر بىلىمدەنۋشىنى، اسىرەسە، ماگيستراتۋراعا تۇسكەن ستۋدەنتتى كاسىپكەرلىككە دايىندايدى. ەمتيحان قابىلداۋ كەزەڭىندە ماگيستراتۋرانى وقۋعا تالپىنعان تالاپكەر بەكىتىلگەن ۇلگىدەگى سىناقتار تاپسىرۋمەن قاتار. ءوزىنىڭ بيزنەس يدەياسى تۇرعىسىندا سۇحباتتان وتەدى. ەگەر بيزنەس جوباسى كوڭىلگە قونىمدى بولسا، وقۋعا قابىلدانۋعا سەپ بولادى. ماگيستراتۋرانى وقۋ بارىسىندا سول جوبانى جۇزەگە اسىرىپ، وقۋ بىتىرگەن سوڭ ءوزىنىڭ بيزنەسىن نارىققا قوسا الاتىن مامان بولىپ شىعۋعا ۇمتىلادى. بۇگىنگى ادام كاپيتالىن جاساقتاۋ دەگەنمىزدىڭ ءبىر جولى - وسىنداي.

الەمدە اتالمىش كورىنىستەردەن باسقا جۇزدەگەن مىسالدار بار. ماسەلە سونى كەلىدە تۇيگەندەي ەتىپ قورىتا ءبىلۋ. ءوزىمىز وزگەرسەك، قوعامدىق سانا وزگەرەدى، قوعامدىق سانا وزگەرسە، جۇرتتى جۇمىلدىرۋ جەڭىلدەي تۇسەدى.  ال جۇمىلعان كۇشتىڭ المايتىن اسۋى جوق.

الماسبەك ابسادىق، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz