(Álimhan Ermekov)

2.
Búl ótinishi Qazaq Atqaru Komiytetining alqasyna jetti me, joq pa, ol jaghy beymaghlúm. Jetken kýnning ózinde Oraz Isaev siyaqty dәbirler eshtene istey almaytyn. Sondyqtan da búl aryz tergeushinin, ary ketse Ortalyq Komiytetting baqylau bólimining tartpasynan oryn tapqan siyaqty. Búdan keyin jauaptyng anysy ózgerip, ómirbayandyq sipat alady.

(Álimhan Ermekov)

2.
Búl ótinishi Qazaq Atqaru Komiytetining alqasyna jetti me, joq pa, ol jaghy beymaghlúm. Jetken kýnning ózinde Oraz Isaev siyaqty dәbirler eshtene istey almaytyn. Sondyqtan da búl aryz tergeushinin, ary ketse Ortalyq Komiytetting baqylau bólimining tartpasynan oryn tapqan siyaqty. Búdan keyin jauaptyng anysy ózgerip, ómirbayandyq sipat alady.

Á.Ermekov (jalghasy): "Revolusiyagha deyin oqu oqydym, oqyghanda da orta jәne joghary oqu ornyna tólenetin qarjyny ózimning manday terimmen taptym. Tónkeristen bergi mening qyzmet baspaldaghym mynaday: Oblystyq qoghamdyq mekemelerding atqaru komiytetining prezidium mýshesi, Qazaq oblystyq komiytetining mýshesi, júmysshy, soldat jәne sharua kenesi oblystyq atqaru komiytetining mýshesi, Býkilqazaqtyq "Alashorda" halyq kenesining ortalyq kenesining mýshesi, guberniyalyq zemstvo basqarmasynyng mengerushisi, Kornilovtyng túsynda guberniyalyq revolusiyalyq komiytetting mýshesi, Kolchak talqandalghannan song guberniyalyq revolusiyalyq komiytetting mýshesi jәne VSIYK-ting janyndaghy Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining ókildigining tóraghasynyng mindetin atqarushy, gubkomnyng jәne memlekettik josparlau mekemesining tóraghasynyng orynbasary mindetterin pedagogikalyq júmyspen úshtastyryp keldim. Auyl sharuashylyghy bankisining basqarma mýshesi boldym, songhy tórt jylda tek qana joghary oqu oryndarynda istep kelemin. Tútqyndalghan kezde Qazaq memlekettik uniyversiytetining matematika kafedrasynyng dosenti bop istedim. QSSR kenesining songhy eki qúryltayynda QSSR Atkomynyng mýshesi bolyp saylandym", - dep maghlúmat bergen.
Búl qyzmetterding barlyghy 1918-1920 jyldardyng arasyndaghy qysqa merzimdi qamtyghandyqtan da, anketalyq anyqtama retinde:

Álimhan Ermekov: - 1891 jyly Semey oblysy Qarqaraly uezinde tughan. 1898 jyly Qarqaralydaghy ýsh jyldyq orys mektebine, 1905 Semeydegi múghalimder gimnaziyasyna, 1912 jyly Tomski tehnologiya institutynyng matemetika fakulitetine týsken (ony 1922 jyly tәmәmdaghan), - degen derekti qosymsha úsyna ketemiz.
Onyng búdan keyingi maghlúmattary aldynghy kórsetindilerde bayandalghan jaylardy qaytalaydy. Sondyqtan da jylnamalyq tәrtipti saqtau ýshin qarashadaghy jauapty nazargha aldyq.
Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Alashordanyn" jýrgizgen isine toqtalyp jatpay-aq, onyng bir mýshesi retinde mening keyingi is-әreketimning baghytyn ózgertken tarihy tәjiriybeme toqtalsam da jetkilikti".
Búl "tarihy tәjiriybe" - 1917 jyly 21-26 shilde kýnderi ótken I Býkilqazaq qúryltayyna Semey oblysynan ókil bop saylanuynan, al onyng derbes sayasy jantalasqan kýresi 1917 jylghy 9 qazan kýngi Sibir oblystyq qúryltayyndaghy:

"Sibir halyqtarynyng arasynda ózara yntymaqtastyq bolghan joq, әr últ ózinshe ómir sýrdi, ortaq mýddeleri anyqtalmady. Endi biz óz ómirimizdi ózimiz iygeruge mýmkindik tughanda, býkil Sibir júrty ózining múqtajdyqtary turaly bar dauyspen arynday aituy ýshin barlyq últtardyng tútastyghy asa qajet", - degen (D.Amanjolova,. Na izlome. A. 2009. 181-bet) úranmen bastaldy.
Sibir qúryltayynda qazaq últynyng derbes memlekettigi men últtyq avtonomiyasy, "jer avtonomiyasy", "mәdeny avtonomiya", ekonomikalyq avtonomiyalyq qúrylym turaly Á.Bókeyhanovtyng bayandamasy arqyly túnghysh ret sayasy minbede talqygha úsynyldy. Ekeuining ýzengilestigi osydan keyin ajyraghan joq. Alash avtonomiyasyna qatysty barlyq sayasy talqyda solarmen birge tezge týsti. 1917 jyly 5-13 jeltoqsan aralyghynda ótken II Býkilqazaq qúryltayynda ýkimet mýsheligine saylandy. Sóitip: "Memlekettikting negizi:1. Jeke territoriya ýshin. 2. Onda túratyn últtyn. 3. Eldi biyleytin ýkimettin" atynan sayasy sahnagha shyqty.
Jalang iydeyadan basqa qaruy joq Alash ýkimetining jaltankóz bolmasqa sharasy da joq edi. Kýnde bolmasa da ay sayyn audarylyp-tónkerilip túrghan ýkimetterding aranyn arbap, últty qyrghynnan aman alyp qalu maqsatynda, Ayatolla Homeyny aitqanday, "shaytannyng da tilin tauyp, dos bolugha" tura keldi. Alash avtonomiyasyn moyyndaugha yqylas bildirip:

"1918 jyly 2 kókek kýni Lenin men Stalin ekeui "Alashorda" ýkimetining mýsheleri Á.Bókeyhanovpen, H.Ghabbasovpen jәne Á.Ermekovpen tikeley baylanysqa shyqty" (Vladimir Iliich Leniyn. Biograficheskaya hronika. M. 1974 str. 352).
Kenes ókimetining ondaghy maqsaty Qazaq dalasyn basqaru jónindegi әskeriy-revolusiyalyq kenesting tóraghasy S.S.Pestkovskiyding aituynsha:
"Endi Týrkistangha Europanyng Aziyadaghy qaqpasy boluy ghana qaldy, sosialistik iydeya men sayasy erkindikting tasqyny kenestik Reseyden, әlemdik revolusiyanyng qazirgi otanynan Týrkistan arqyly Aziyagha aghylugha tiyisti... Týrkistannyng músylmandaryn qaratsa, Aughanstan men Persiya da baghynady, al onyng ar jaghynda Mongholiya men Indiyagha da jol ashylatyn" edi.

Tónkeristing qazaq dalasyndaghy I Petri, qazaq elining kenestik kósemi Pestkovskiyding armany, mine osynday bolatyn. Sondyqtan da "Alashorda" ýkimeti Kenes ókimetin aldarqata otyryp Sibir ýkimetimen de, Qúryltay ýkimetimen de resmy baylanys jasap, kelisim jýrgizuge mәjbýr boldy. Qalayda qazaq avtonomiyasynyng moyyndaluyna mýddeli tústa Álihan Bókeyhanov taghy da Álimhan Ermekovti jau men daudyng ótine shyghardy. Odan basqa shara da qalmaghan edi.
Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "1917-1919. Búl әskeriylerding - kolchakovshylar men atamanovshylardyng biylep túrghan kezi bolatyn. Jazalau otryadtary, zorlyq-zombylyq, dala-әskery soty jappay oryn alghan edi. Júmysshylarmen, sharualarmen birge sorly qazaq eli de maydan dalasyna tәn terrordy, ezgini, basynudy bastarynan keshti. Guberniyalyq, uezdik jer basqarmalarynyng mýshelerin, "Alashtyn" ortalyq kenesin tútqyndau kýn ótken sayyn jiyiley berdi. Olardyng keybireuleri әskeriy-dala sotyna berilip, dargha asylugha deyingi jaza qoldanyldy. "Alashordanyn" mýshesi Aqbaev (J.Aqbaev - T.J.) "bolishevikterding tónkerisine kómektesu ýshin qaru jasyrghany ýshin" atu jazasyna kesildi".

Tórt jaqtan: Kenes ókimetinin, Sibir uaqytsha ýkimetinin, Qúryltay mәjilisi ýkimetining jәne ishki bolisheviktik baghyttaghy kenesshil deputattar men kazaktar jýzdigi tarapynan alqymgha alynyp, talangha týsken qazaq elin qalayda qorghap qalu ýshin, qalyptasqan jaghdaygha baylanysty shúghyl týrde sayasy búrylystar jasap otyrugha tura keldi. Senip otyrghan Semeydegi Kenes ókimeti 18 mamyr kýngi qazaq qúryltayyn qyzyl әsker kýshimen taratyp, kósemderin qudalaugha kiristi. Alash qalasy:
"Qanyrap bos qaldy, ondaghy barlyq qazaq túrghyndary qyrgha shyghyp ketti. Qyzyl әskerler jappay tonaugha kirisip ketti, bir tal bauyrsaqty da qaldyrmady".
Búghan qarsy jauap retinde "Alashorda" ýkimeti:

"Alash avtonomiyasynyng territoriyasynda kenes ókimetining barlyq dekretteri zansyz, oryndaugha jatpaydy" ,- degen qauly qabyldady.
Kapitan H.Toqtamyshev basqarghan "Alashorda" jasaghy Ertisting qyr jaghalauyndaghy Alash qalasyn qorghanysqa aldy, әskery iske H.Ghabbasov, B.Sәrsenov, M.Tynyshbaev, A.Túrlybaev, B.Mametov astyrtyn jetekshilik etti. Á.Ermekov sayasy mәselelermen ainalysu ýshin qalada qaldy. Dostyqtan dúshpandyqqa bet alghan sovdep mýshesi E.A.Samoylov búl qarbalas turaly:

"... kenes ókimeti qúlaugha taqaghan sayyn oghan qarsy qoldanylghan sharalar da ýreyge toly boldy, qazaqtardyng shabuylynan qorghanu ýshin qorshauly qalqan túrghyzyldy, tónkeristen bir ay búryn týnde Ertisting jaghalauyna qaz-qatar shep qúryp, qybyrlaghan qayyqty eskertusiz atugha búiryq berildi, songhy aptada parahodtar týnde qazaq jaghalauyna projektor jaryghyn týsirip túrdy. Shyndyghyn aitqanda, bizding sovdep qazaqtardan qatty qoryqty", - dep jazdy.
Aqyry, 11-shilde kýni Semeyde kenes qúlady da Sibir uaqytsha ýkimeti endi Kenes ókimetimen kelisim jýrgizgen Alash kósemderin jappay jazalaugha kóshti. Jaqyp Aqbaevti 7 shilde kýni tútqyndap, 10 shilde kýni Kolchaktyng әskeriy-dalalyq soty ólim jazasyna kesti. Ydyrys Mústambaev ta dar aldynan qaytty. Á.Bókeyhanovtyng jarlyghymen: avtonomiyanyng jerin uaqytsha paydalanu turaly qarar shyqty, jerge jeke menshik joyyldy, qazaq sot qúrylymy bekitildi. Sóitip:
"Biz ózimizding avtonomiyamyzdy óz kýshimizben qorghaymyz jәne Reseydi nemister men bolishevikterding zorlyghynan qorghap, Úly Federativtik Resey respublikasyn qúrugha úmtylghan býkilreseylik ókimetke qarymdy kómek kórsetemiz", - dep jariyalady (D.Amanjolova,. Na izlome. A. 2009. 224-bet).
"Alashordanyn" búl baghytyna Sibir uaqytsha ýkimeti basqasha "jauap berdi".
Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Ombyda kelisim jýrgizip jatqan kezinde "Alashordanyn" tóraghasy Bókeyhanovtyng ózi de tútqyngha alyndy. Jergilikti gazetterde guberniyalyq jer basqarmasynyng mýshelerin bolishevikterge býirekteri búrady dep әshkerelep jatty (Semeyde shyghyp túrghan "Rechi" gazetin qaranyz)".

Búghan qosa Sibir Dalalyq korpusynyng komandiyri P.Ivanov-Rinov Semey oblysyndaghy barlyq kәsiporyndardy ýkimet menshigine alyp, "Alashordanyn" qaulylaryn joqqa shyghardy.

Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Aqyrynda on altynshy jylghy kóterilis kezinde Jizaq qalasy túrghyndarynyng birin qaldyrmay qyryp-joyghany ýshin "Jizaqtyq" dep atanyp ketken Kolchak diktaturasynyng әskery ministri Ivanov-Rinov tek "Alash" avtonomiyasy mәselesin kótergeni ýshin ghana qazaq (sol kezdegishe aitsaq qyrghyz) ziyalylarynyng birin qaldyrmay qyryp tastau turaly jobasyn úsyndy, ol: aqsaqaldardy medalimen, shen-shekpenmen jarylqay otyryp ta qyr elin biyleuge bolady - dep oilady. "Alashordanyn" qyzmetinde de qiyspaytyn qayshylyqtar tolyp jatty. Mysaly sol kezde Kolchakqa "Batys Alashordanyng aqsaqaly" ataghyn beru turaly úsynys ta jasaldy. Búl jóninde: "Alashordany" - "Eralashorda" dep ataghan Sibir ýkimetining pikiri shyndyqqa keletin".
Múnday qandy da qaterli qarbalas túsynda sayasy mәmilegerlikting salmaghy zeyini zerek, shiraq ta batyl, erkin oily ójet azamat Álimhangha týsti. Al Rayymjan Marsekov: 1) Alash jasaghyn. 2) Alash sotyn "Alashorda" qúramynda derbes qaldyru mәselesin kóterdi. Oblystyq komissar G.G.Krot 9-shilde kýni R.Marsekov pen S.Dýisenbindi "sotpen tergeu isin" toqtatpau ýshin komissiya qúramyna engizdi. 1918 jyly 10-shilde kýni Sibir ýkimetining Batys-Sibir komissariatyna Mәmilegerlik úsynys hatyn tapsyrdy. Onda:

"Resey halqy men shet aimaqtaghy últtardyng sayasy órleuine negiz qalaghan aqpan tónkerisining jenisterin qorghaytyn Sibir ýkimetin qyr eli de jan-jaqty qoldaytynyn bildire kelip, Sibir Uaqytsha ýkimetine: II Býkilqazaq qúryltayy bekitken Alash avtonomiyasynyng últtyq-territoriyalyq tútastyghyn moyyndau, shekaralyq túrghyndardyng pikirlerimen sanasa otyryp sheshiletin jer mәselesin zandy týrde tanu turaly joba úsynyldy".
1918 jyldyng 29-30 shildesinde jәne 2-3 tamyzda Sibir Uaqytsha ýkimetining halyq aghartu ministri V.V.Sapojnikovtyng tóraghalyq etuimen, qúramynda әskery mekemening ókili V.L.Popov, Ishki ister ministrining orynbasary P.D.Mihaylov, jer jәne otarlau ministrligining ókili A.M.Yaromysh, "Alashordanyn" jetekshisi Á.Bókeyhanov, Á.Ermekov jәne kapitan H.Toqtamyshev avtonomiya jobasyn talqylady. "Alashordanyn" qazaq jerindegi birden-bir jәne eshqanday qol súghugha jatpaytyn memlekettik oryndaushy qúrylym retinde tanyluy - "Alashorda" ýkimeti tarpynan shúghyl shara qoldanudy talap etti. Eng bastysy ózining memlekettik quatyn kórsetu ýshin Sibir armiyasy qaru-jaraqpen qamtamasyz etken alash polki jasaqtalyp, Jetisu maydanyna attanyp ketti. Biraq búl da әskery jәne sayasy arandatu bolyp shyqty. "Alashorda" әskerining maydandaghy bedelining ósuine baylanysty últtyq qúrylym mәselesi ýzdik-sozdyq talqylanyp, aqyry ýkimet kenesshisi K.G.Dishler:

"Alashordanyn" talaby asa zor, biraq naqty negiz joq. Eger de úsynghan jobany komissiya qabyldaytyn bolsa, onda Sibir Uaqytsha ýkimetining kómegimen jana memlekettik túlgha ómirge keletin bolady, al múny men zandyq túrghydan qate, sayasy túrghydan maqsatsyz shara dep esepteymin", - dep (sonda, 235-bet) qorytyndy shyghardy.

Al "Sibirskaya rechi" gazeti:
"Tek ózin-ózi qúrtugha bet alghan memleket qana búratanalardyng múnday jikshildigimen óz erkimen kelisui mýmkin... Tek qana olardyng mәdeniy-últtyq qajetin óteumen shektelgen dúrys... Olardyng talaptaryn oryndamaghan jaghdayda "Alashordanyn" Sibirmen odaqtastyghyn ýzetini jәne óz betterinshe avtonomiya jariyalaytyny turaly kórsetken sesi - mәmilege qol jetkizetin taktikalyq qadam emes", - dep (sonda, 235-bet) baghalady.

Kolchaktyng qyrghy qabaghyn angharghan "Alashorda" ýkimeti jogharyda kórsetilgen jobany qabyldaghan Samara Qúryltay mәjilisi ýkimetimen (Komuch) sayasy odaqtasugha úmtyldy. 1918 jyly 25 qyrkýiekte Komuchti almastyrghan Uaqytsha Býkilrossiyalyq ýkimet - Diyrektoriya: "Alashorda" ýkimetin tanu turaly Deklarasiya qabyldady. "Alashordanyn" atynan Deklarasiyagha Á.Bókeyhanov pen IY.Álimbekov qol qoydy. Ol turaly Komuch mýshesi IY.Mayskiy:
"Samaragha, tipti Sibir ýkimetimen til tabysa almaghan Komiytetten ózderining "Alashordasyn" sayasy tanudy qalaghan jәne qaru-jaraq alghysy kelgen qazaqtar da keldi", - dep óktem ýnmen jazdy (sonda, 252-bet).

Shyndyghynda da búl "Alashorda" ýshin eng jauapty әri auyr kezeng edi. Antalaghan arannan qalay da qorghansyz elin arashalap qalu maqsatynda barghan sayasy qadam bolatyn. Ashynghan Kolchak ta, Komuch ta eki iyghyn júlyp jegen talandy úrghashy arystanday yzaly, qatygez, jau men dosty aiyra almaytynday qandykóz kýige týsip edi.
Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): Kolchaktyng jantalasy, ólim aldyndaghy ant mezgili bastaldy. Biz, zemstvo qyzmetkerleri, últtyq kadrlar osynday ot pen sudyng synaghynan tәjiriybe ala otyryp, qazaq tónkerisi túsyndaghy ústanymdarymyzgha, Sibirde tónkeris jasaghan esershil cheh-slovak әskerine ish tartqan әreketterimizge syn kózben qarauymyz kerektigin týsindik. Terror barghan sayyn kýsheye týsti, búdan әri qalada qalu ómirimizge qauip tóndirdi. Semeydegi tónkeristen birneshe kýn búryn dalalyq әskerler shegine qalghan jaghdayda kózi qúrtylugha tiyisti adamdardyng tizimi túrghyndargha taratyldy. Tizimning ishinde bizding de atymyz bar eken-mys. Sondyqtan da mәjiliste: qyzyl armiya kelgenshe qyrgha shyghyp ketu kerek, al Semeydegi tónkeris basylghannan keyin qalagha qaytyp oralu kerek - dep sheshtik. Biraq Semeyge qaytyp kelu de qiyn bolatyn. Óitkeni: qazan tónkerisine degen teris ústanym, cheh-slovak eserlerining әskerine kórsetilgen kómek, qúryltay Mәjilisin qoldau (Resey últshyldarynyng ýkimeti - T.J.) "Alashordanyn" betine shirkeu týsirgen bolatyn. Soghan qaramastan: eshkim de Qazaqstannan tys jerge ketpesin, eshkimde shekara asyp shet elge ótpesin, Bókeyhanovtan basqalarynyng barlyghy Semeyge qaytyp kelsin,- dep úigharym jasadyq".

Uaqytsha Býkilrossiyalyq ýkimetting - Diyrektoriyanyng talqylauy arasynda 11 qyrkýiek kýni "Alashordanyn" tótenshe kenesin ótkizdi. Oghan Á.Bókeyhanov, Jahansha jәne Halel Dosmúhamedovter, M.Tynyshbaev, A.Birimjanov, Á.Ermekov, U.Tanashev qatysyp, "Oyyl uәlayaty" "Alashorda" avtonomiyasymen resmy biriktirilip, "Alashordanyn" Shyghys jәne Batys bólimderi qúryldy. Ombyda ótken Diyrektoriyanyng 4-qarasha kýngi qarary boyynsha "Alashordany" territoriyalyq basqaru qúqy ghana moyyndalyp, avtonomiya turaly sheshimi kýshin joydy. Qalyptasqan әskery jaghday mәjbýr ete qalsa, Qazaq - Bashqúrt respublikasyn qúru jóninde Zaky Validovpen shart jasasty. Múndaghy maqsat - әskery quaty kýshti, Lenin men Stalin seskene qaraghan Bashqúrt respublikasymen birigip, "Alashordanyn" mysyn kóteru, Orynbor men Orynbor oblysyn ózine qaratudyng amaly edi. Eger de búl territoriya RSFSR-ding qúramyna qarap ketse, Bashqúrt, Tatar, Qazaq respublikalarynyng arasy bólinip, týrki júrtynyng irgesi ajyrap ketu qaupi tuatyn. Endi sayasat sahnasyna qúqyqtyq-basqaru mәselesi turaly qisyndar shyqty. Qyzyl әskerding qysymy kýsheyip, basymdylyq tanyta bastady. Sayasat sahnasyna taghy da Kenes ókimeti shyqty.

Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Búl sheshimge toqtam jasatqan: tónkeris túsynda jinaqtalghan auyr tәjiriybeler men Kolchak pen qaptaghan atamandardyng kezindegi terrorlyq zorlyq-zombylyq edi. Sonymen qatar, kenes ókimetining halyqtardyng erikti qúqyghy turaly deklarasiyasy, "Alashordanyn" keybir mýshelerining Moskvadaghy tikeley kelisimderi, "Alashordanyn" Semeydegi bólimi men Moskvanyng arasyndaghy tikeley baylanystyng nәtiyjeleri de yqpal jasady. Dutovtyng bandylarynyng arasynan eki-ýsh adamdyq shaghyn toppen qalagha kirdik. Qalagha kirisimen Sibir revkomynyng mýshesi jold. Kosarevting (qazir OK-ting mýshesi) guberniyalyq ýkimetti qúryp, jetekshilik etu ýshin Semeyge kelgenin estidim. "Alashorda" mýshelerining ishinde jalghyz men ghana qalada ekenmin, sondyqtan da jalghyz ózim shúghyl týrde Kosarev joldasqa bardym. Men ony "Alashordanyn" is-әreketimen qysqasha tanystyryp óttim. Qazirgi jaghdayda qabyldanghan sheshim men ózimning kelu maqsatymdy bayan ettim. Kosarev júmysshy qazaqtarmen birneshe ret bas qosu ótkizdi de, solardyng kelisimimen meni gubrevkomnyng qúramyna engizdi.

Tónkeris túsyndaghy ótken baspaldaqtar últtyq qozghalystyng mýshelerine óte manyzdy әri qúndy tәjiriybeler ýiretti..."
1918 jyldyng ekinshi jartysy men 1919 jyldyng 11 aiy, shyndyghynda da "qozghalys mýshelerine óte manyzdy әri qúndy tәjiriybe" ýiretti. "Shyghys Alashordanyn" Kenes ókimetimen "qaytadan qoyyndasyp", beytarap sayasat ústanuyna Ahmet Baytúrsynovtyng 1919 jylghy kókek aiyndaghy Mәskeumen kelisimi, Kenes ókimetin "Alashordanyn" moyyndauy әser etti jәne: "Dәl qazir atamandardyng arasyndaghy aranda qalghan "Alashordanyn" Shyghys bólimi birden kenes ókimeti jaghyna shyghugha mýmkindigi joq",- degen mәlimdemesi men "Batys Alashordanyn" Kenes ókimetimen aradaghy jýrgizgen sayasatynyng nәtiyjesi bolatyn. Búl mәseleler aldynghy taraularda jan-jaqty tәptishtele taldanghandyqtan da búl arada toqtalyp jatpaymyz. 1919 jyly 4 qarasha kýngi Á.Bókeyhanov shaqyrghan keneste "Alashordanyn" Kenes ókimeti jaghyna shyghatyny turaly sheshim qabyldandy. 18 qarasha kýngi Semey oblystyq revkomynyng mәjilisine Á.Ermekov, M.Áuezov, R. Dýisebaev qatysty.

Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Osyghan baylanysty men ózimning partiyagha mýshe bop ótu turaly kózqarasymdy da bildire keteyin. Joldastarymyz qyrdan qalagha qaytyp kelgen song men VKP-nyng qataryna ótudi mәsele etip qoydym. Qarsy shyghyp sóilegen Ghabbasovtyng basty dәleli: qazaq arasynda proletariat joq - degenge saydy. Pikir talasymyz belgili bir sheshimge keluge mýmkindik bermedi. Men shúghyl týrde: Semey oblysyn Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining qaramaghyna beru mәselesin sheshu ýshin Orynborgha issapargha jýrip kettim. Orynborda birden meni: Semey jәne Aqmola oblystaryn Qazaq revolusiyalyq әskery komiyteti basqarmasynyng qúramyna kirgizu turaly mәseleni kýn tәrtibine engizu ýshin jәne respublikanyng qúrylghanyn jariyalaytyn dekretti dayyndau ýshin Moskvagha jiberdi".

"Alashorda" ýkimeti tuyn týsirisimen avtonomiyaly respublika dengeyinde qalyp otyrghan Bashqúrt ýkimetining tóraghasy Z.Validov búrynghy kelisimshartty negizge alyp, 1919 jyly 13 jeltoqsan kýni Qazaq - Bashqúrt respublikasyn qúru turaly úsynys týsirdi. Býkilodaqtyq Atqaru Komiytetining prezidiumy sayasy oqighanyng kýsh alyp ketuinen seskenip sol kýni Ortalyq Komiytetting tóralqasy tótenshe otyrys jasap:

"Qazaq - Bashqúrt respublikalarynyng qosyluy turaly mәsele maqúldanbasyn", - degen qarar shyghardy.
15 jeltoqsan kýni Qazaq, Bashqúrt, Tatar respublikalarynyng shekarasyn mejeleu turaly mәsele qaraldy. Z.Validovting talaby bolishevikterding uәdesin oryndaugha yqtiyar etti. 1920 jyly 9 nauryz kýni Qazaq Áskeriy-revolusiyalyq kenesi "Alashorda" ýkimetining taghdyryn býtindey sheship bergen búiryq shyghardy. Onda:
"1. Ózin "Alashorda" dep jariyalaghan ýkimet jәne soghan qarasty barlyq jergilikti mekemeler, RSFS-ding konstitusiyasynda bekimegendikten de, taratylsyn. Ol ómir sýrgen kezdegi shygharylghan zan, núsqaular men búiryqtar jaramsyz dep tabylady. Barlyq mýlik pen aqsha belgileri, qaru-jaraq, әskery qor men jabdyqtar tiyisti komissariatqa jәne aimaqtyq, oblystyq uezdik revkomdardyng arnayy bólimine tapsyrylsyn", - dep (sonda, 343-bet) atap kórsetildi.

Sóitip "mәngilik erikti eldi" ansaghan Alash iydeyasy 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsanynan bastap 1920 jyldyng 9 nauryzyna deyin, tura 711 kýn tәuelsiz ómir sýrdi. Sol kýni Á.Ermekov, D.J.Tólenov gubrevkomnyng qúramyna kirdi. J.Aymauytov, M.Túrghanbaev, A.Shiykibaev, M.Áuezov gubkomnyng búratana halyqtar bólimine qyzmetke bekitildi. Tek Á.Bókeyhanov qana avtonomiya jariyalanghansha ózin bolishevikterding yqpalynan tys ústap, avtonomiya turaly qaulyny qasarysa talap etti.
Qazaq әskeriy-revkomy 1920 jyly 16 mamyrda shekarany anyqtau komissiyasyn qúrdy. Onyng qúramyna Áytiyev, Ermekov, Kulakov, Avdeev kirdi. Shekara mejesin belgileu ýshin Á.Ermekov Kremlige jiberildi. Búl Á.Ermekovting sayasy qayratkerligining eng jauapty jәne qazaq memlekettigining negizin qalaghan ansarly kýnderi edi.

Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): "Moskvagha barghannan keyin revkom mýsheleri maghan respublikanyng shekarasyn anyqtau ýshin tiyisti qújattardy jinastyrudy jәne últtar jónindegi halyq komissarymen (ol kezde Stalin bolatyn - T.J.) dekretting jobasyn jasaudy tapsyrdy. Osy mindetterdi jýzege asyru ýshin meni VSIYK-ting janyndaghy Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining ókildigine uaqytsha uәkil etip qaldyrdy. Men Moskvada Halel jәne Jahansha Dosmúhamedovtermen kezdestim. Olar mening jana sayasy baghytyma tandana qarady, mening solshyl pikirlerimdi biraz tyndap túrdy da, synaugha kóshti, bizding pikir alysuymyz eregeske úlasyp kete jazdady".

Qazaq avtonomiyasyn qúru júmysymen Stalinning ózi tikeley aralasyp, 1920 jyly 18 mamyr kýni Sibir, Týrkistan, "Musburo", Orynbor, Chelyabi, Bókey ordasy, Qazaq revkomdary ókilderin jәne "Alashordanyn" barlyq kósemderin, onyng ishinde basty adam retinde Álihan Bókeyhanovty qadaghalay shaqyrtyp, "Qazaq ólkesin basqaru mәselesin" talqylady. Osy rette biz qazaq memleketi ýshin asa bir taghdyrly da talmauytty jәne osy uaqytqa deyin tarihshylar naqty talap bere almay jýrgen oqigha bolghandyqtan da Á.Ermekovting tergeushige bergen kórsetindisine qosa alpysynshy jyldardyng sonynda "Bilim jәne enbek" jurnalynda jariyalanghan, sol ýshin bas redaktory Talap Súltanbekov ornynan alynghan maqalany, bauyrlary K.Mәkenbaev pen Q.Sәduaqasovtyng basylymyndaghy mәtindi ózimizding qolymyzdaghy Á.Ermekovting qoljazba núsqasymen salystyra otyryp paydalanamyz.

Álimhan Ermekov, "Mening Vladimir Iliich Leninmen 1920 jylghy kezdesuim": "Kenes әskeri Kolchakti qúlatyp, talqandaghan son, 1919 jyldyng sonynda guberniyalyq kenes ókimetin úiymdastyru ýshin Sibir revkomynyng mýshesi Kosarev (Lenin komsomoly Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy, belgili Kosarevting әkesi) - Omby qalasynan Semeyge keldi. Ol Semey qalasynyng júmysshy audandarynda qazaq júmysshylary men jataqtary qatysqan birneshe jiyn ótkizip, olardyng ishinen saylanghan ókil retinde guberniyalyq revolusiyalyq komiytetke mýshelikke úsynylyp otyrghan kandidattar turaly olardyng pikirin bildi. Onyng ózining úsynysy boyynsha Zavadskiy - tóragha, Bolishakov - hatshy jәne mýshe retinde Qúramshiyn, Tólenov jәne men guberniyalyq revolusiyalyq komiytetting qúramyna kirdik.

1919 jyldyng kýzinde-aq RKP(b) OK men Kenes ýkimeti Qazaq ólkesin basqaratyn Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetin qúrghan bolatyn. Onyng qúramyna: Pestkovskiy - tóragha jәne Áliby Jangeldiyn, Mendeshev Seytqali, Áytiyev Ábdirahman, Arghynshiyev Saghyngerey, Ghúbaydolla jәne Áliasqar Álibekovter, Qarataev Baqytjan, Túnghashiyn, Begimbetov Nysanghaly jәne basqalar onyng qúramyna mýshe bop kirdi.
Semey gubrevkomy basynda Sibirrevkomyna qarady, keyinnen Ortalyqtyng qazaq dalasyn basqaratyn qazaq әskery revkomyn qúru turaly qaulysy shyqqannan keyin búl guberniyany basqaru jәne ony songhysyna qosu turaly mәsele qoyyldy.
Kezek kýttirmeytin búl mәseleni sheshu ýshin 1920 jyly mamyr aiynyng basynda men Orynborgha issapargha jiberildim, qazaq әskery revkomy jәne bizding respublikamyzdyng úiymdastyryluy men qalyptasuy kezindegi uaqytsha ortalyghy osy Orynbor bolatyn.
Eki oblystyng - Semey jәne Aqmola oblystarynyng qazaq әskery revkomyna qosyluy jәne onyng qaramaghyna berilui mәselesi Orynbor qalasyndaghy mәjiliste barlyq mýshelerding qatysuymen talqylandy. Talqylauda: bolashaqtaghy avtonomiyalyq respublikanyng qúramyna kiretin Qazaq ólkesindegi barlyq oblystardy belgileu jәne olardyng shekarasyn anyqtau mәselesi kóterildi".

Búl - imperiya men otar elding arasyndaghy eng kýiinishti de sýiinishti, mýddeleri toghyspaytyn, jýikeni shýikeleytin jankeshti júmys edi. Al Álimhan Ermekov ýshin bolashaqtaghy tәuelsiz Qazaqstannyng territoriyasyn anyqtap berui tiyis últ amanaty bolatyn.

Á.Ermekov (jalghasy): "Múnday ýlken júmysty jýrgizu ýshin Qazaq әskery revkomynyng qaulysy boyynsha 1920 jylghy 18 maydaghy № 2043 mandatpen "Jalpy Qazaq ólkesi, onyng ishinde shekara mәselesi" turaly bayandama jasaugha Mәskeuge attandym. Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining sheshimimen VSIYK-ting janyndaghy Qazaq әskery revkomnyng ókiletti kollegiyasynyng tóraghasy bolyp taghayyndaldym, әri VSIYK-ting prezidiumynyng qaulysy boyynsha Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining mýshesi bolyp bekitildim. Qazaq revolusiyalyq әskery komiytetining mýshelerining qataryna, sonday-aq Aqmola oblysynan Sәken Seyfullin kirdi. Mәskeude jýrgen 4 ay uaqyttyng ishinde men Qazaq әskery revkomy mýshelerimen tyghyz baylanysta boldym. Olardan avtonomiyalyq respublikanyng qúryluy men onyng shekarasyn anyqtau mәseleleri jóninde tiyisti núsqaular alyp túrdym".

Sol jyly 23 shilde men 7 tamyz aralyghynda ótken III Internasional kongresining qarsanynda últtyq avtonomiya mәselesi eng basty sayasy pikir talasyna ainaldy. Alandatatyn oqighalar kýn sayyn shiyelenise berdi. Kenes ókimeti kez-kelgen sәtte Qazaq avtonomiyasynan bas tartuy mýmkin edi. Sonyng bir aighaghy retinde 1920 jyly 19 mamyr kýni búrynghy tәuelsiz Bashqúrtstan ýkimeti - "Reseyding avtonomiyalyq guberniyasy" dep jariyalanady. Búrynghy kelisimshartty búzuynyng sebebin súraghan Z.Validovke Leniyn:

"Siz múnday adamgershilik mәselesin nege negizdep aityp otyrsyz? Siz ózi qanday revolusionersiz? Sol kelisimge neghyp jabysyp qaldynyz? Siz ben bizding kelisimshartymyz - bir japyraq qaghaz ghana, ol eshteneni mindet etpeydi... Ortalyq aldaghy uaqytta da búrynghy otar elderdegi orys proletariatyna sýienetin bolady, al sizder "basshylyqqa" qanday dәrejede ymyralastyq kórsetesizder, nemese qanday senim kórsetesizder, sonday dengeyde ghana senimge ie bolasyzdar. Resey jerinde sosializm tolyq ornaghan song da búl senimsizdik saqtalyp qalatyn bolady. Tipti sosializm býkil әlemde jeniske jetse de shyghystaghy otar elderge evropalyq proletariattyng - aghylshyndardyn, fransuzdardyn, beligiyalyqtardyng "basshylyghy" joyylmaydy", - dep jauap beredi.
Búl Z.Validovti ýlken tәuekelge jetelep, Mәskeude jýrgen Á.Bókeyhanovpen, A.Baytúrsynovpen, Á.Ermekovpen, T.Rysqúlovpen pikir bólisedi. Alayda Á.Bókeyhanov pen Á.Ermekovting bar kýsh-nazary Qazaq avtonomiyasynyng shekarasyn anyqtaugha júmyldyrylyp edi.

Á.Ermekov (jalghasy. Týrme kórsetindisinen): "Ara-arasynda jauapty qyzmetkerler, әr respublikadaghy revkomnyng mýsheleri, solardyng ishinde mening tergeuime tikeley qatysy bar Baytúrsynov, Rysqúlov, Validov Moskvagha kelip-ketip jýrdi. Baytúrsynov Kirvoenkomnyng mýshesi retinde kelgen sayyn ókildikke jii kelip túrdy. Siyrek te bolsa Validov te keletin. Birde maghan Baytúrsynov: kenes ókimetining sayasatyna Validovting riza emes ekenin, mýmkindigi bolsa Indiyamen baylanys jasaghysy keletinin, sol jaqta jýrip revolusiyalyq qozghalys úiymdastyrghysy keletinin, tәuelsizdikti qarumen ornatqysy keletinin, múny kenes ókimetining ishinde jýzege asyrudy oilastyryp jýrgenin aitty. Búghan Rysqúlov ta maqúl siyaqty kórinedi dedi".

T.Rysqúlov aragha jyldar salyp baryp: "Peters: 1920 jyly partiya úiymynda dayyndaldy degen jeleumen, naghynda partiya úiymy emes kontrrevolusiyalyq "Ittihad uә tarakki" úiymy dayyndaghan baghdarlamamen delegasiya bolyp Leninning qabyldauyna kirdi. Delegasiya Moskvagha barghan song belgili bashqúrt burjuaziyashyl-avanturiysi Validovpen jәne tatar últshyly Súltanghaliyevpen kenesip, "Ittihad uә tarakki" úiymy arqyly baghdarlamany talqylady, sóitip ózderining kim ekenin ashyp aldy. Delegasiya Tashkentke oralghan song "Ittihad uә tarakki" úiymynyng tashkenttik belsendilerining aldynda esep berdi, delegasiya úsynghan platforma belsendilerding qoldauyn tauyp, tayau uaqytta jýzege asyrugha tiyisti baghdarlama retinde qabyldandy" - dep jazady. "Pravda Vostoka" gazetining biylghy jylghy 14 jeltoqsandaghy sanynda jold. Petersting sol sózi sәl qyrnalyp, naqtylana týsipti. Onda: "Búl aryzdyng mәtini "Ittihad uә tarakkiydin" ishinde dayyndalghan. Moskvagha Rysqúlov, Nizamiddin Qojaev jәne patsha sheneunigi Kósherbaev bardy. Moskvagha barysymen komissiya belgili bashqúrt últshyly Validovpen (Bashkiriya), Súltanghaliyevpen (Tatariya), Baytúrsynovpen (Qazaqstan) kezdesti. Keneste kenes ókimetimen kýresuding jalpy platformasy talqylandy. Delegasiya Tashkentke oralghan song "Ittihad uә tarakkiydin" kenesinde tobymen otstavkagha ketu turaly sheshim qabyldady" - delinipti...", - dep jogharydaghy derekti moyyndaudan bas tartty.

Validov (jalghasy): "...Búl shyndyq (Leninning sózin menzep otyr - T.J.) bizding aldymyzgha kenes ókimetine qarsy pәrmendi jәne ashyq týrde kýres jýrgizu qajettigin mindet etip qoydy. Sol kýnderi Tashkenttegi olardyng pikirlesteri Rysqúlov, Nizam Qojaev jәne basqalary Týrkistan komissiyasynyng jәne Týrkistan atqaru komiytetining (TurSIYK-tin) qúramynan shygharyldy. Biz, Ahmet Baytúrsynov ekeumiz 29 mausym kýni Moskvadan ketip qalugha kelistik. Búghan Stalin rúqsat bermedi, biraq Astrahanigha baryp densaulyghymdy týzetemin - degen syltau aityp Ortalyq Komiytetting hatshylary Krestinskiy men Preobrojenskiyding rúhsatyn aldym...".
Kominterndi paydalana otyryp derbes Týrkistan kommunistik partiyasyn qúrugha úmtylghan ishki qozghalysqa Á.Ermekov (jalghasy):
"Men búghan ýzildi-kesildi qarsy shyqtym: Kolchaktyng terrory men zorlyq pen qorlyghynan jana ghana qútyldyq, kenes ókimetining arqasynda ghana múnda respublikany resmy týrde jariyalaugha mýmkindik alyp otyrmyz, sóite jýrip múnday eki jaqty kelisim jýrgizuding arandatu ekendigin aittym... Baytúrsynov mening pikirimmen kelisti. Men ol kezde múny: jeke bastyng әldeqanday bir sebepterine baylanysty tughan kónil-kýiding uaqytsha qúbyluy shyghar - dep búghan mәn bermedim. Validov óte isker adam edi... Sol kezde belgili bir dәrejede jasynqyrap jýrgen Rysqúlovty Validov ózining qiyalymen baurap alghysy kelgen boluy kerek. Onymen (Validovpen) birinshi jәne songhy ret kezdeskenimde men oghan Qazaqstannyng ókili retindegi óz kózqarasymdy ashyq bildirdim jәne ekeumiz de pikir talasyna barghamyz joq. Qaytyp kezdesken emespiz" , - dep qarsy pikir bildiripti.
Áriyne tergeudegi jauaptyng mazmúnyna saqtyqpen qaraghan jón. Al sonday qysyltayang kýnderding birinde kezdesken Á.Ermekovting atynyng atalmauynyng sebebin Z.Validovting "Esteligindegi":

"Ziyany tiymes ýshin búghan qatysqan, qazir kózi tiri taghy da eki adamnyng atyn atamaugha tura kelip túr", - degen eskertuinen angharugha bolady.
"Estelikter" jariyalanghan jyly Álimhan Ermekov tiri bolatyn.

Z.Validov (jalghasy): "...Sol kýnderi qazaq qayratkerleri de jәne Tashkentte de osy baghytta júmystar jýrgizilip jatty. 1919 jyldyng nauryzynda Bashqúrtstan oblystyq kommunistik partiyasy qúryldy, biz Týrkistandaghy sosialistik qozghalystyng basyn biriktirip, derbes sosialistik partiya qúryp, ony Rossiya kompartiyasynan bólip alyp, III internasionalgha derbes mýshe retinde kirudi josparladyq... Búl kezde (1920 jyly - T.J.) qazaq pen ózbekting kórnekti qayratkerleri Nizam Hodjaev, Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsynov Moskvada bolatyn. Ortalyq Komiytetting janyndaghy músylman kommunisteri burosy songhy demin alyp jatqan. Ólip bara jatqan osy úiymdy paydalanyp Týrkistan, Qazaqstan, Bashqúrtstan, Búqara men Hiua oblystyq kompartiya úiymyn yqpalymyzda ústaudy kózdedik. Búl baghyttaghy júmysty jandandyru ýshin Bashqúrtstanda jýrgen kezimning ózinde Týrkistangha 14 adam jibergen bolatynmyn. Búl júmys Moskvada búrynghydan da keng auqymda jýrgizildi" , - dep (268-bet) eske alady.
Á.Ermekov (jalghasy): "Tek 1917 jyly shilde aiynda ótken býkilqazaqtyq qúryltayda ghana qúryltaydyng sheshimimen "Alash" ólkelik-últtyq avtonomiyasy jariyalandy. Osy qúryltayda Týrkistanmen qosylu mәselesi de shet jaghalap jalpylama qozghaldy. Qúryltay kósemderi, sonyng ishinde shyghys oblystarynyng ókilderi: onda ýlemderding yqpaly kýshti, diny fanatizm bar, despottyq biylik joyylmaghan, osy baghyttaghy shet el memleketterining әseri kýshti - degen uәj aityp, Týrkistanmen qosylugha týbegeyli qarsy shyqty. Maghan keletin bolsaq, men sol kózqarasty 1925 jylgha deyin de ústandym".
Z.Validov (jalghasy): "Men ótirik pen kólgirsuge tóze almaymyn. Egerde bolashaqtan sәl ghana sәule kórinse, onda múnday aldamshylyqqa tózuge bolar edi. Biraq ta bizding tózimimizding tóleuin óteytin esh ýmit joq. Múnday әreketke óz erkinmen tәuekel etesin. Men onda (Týrkistangha - T.J.) óz armiyamdy alyp baryp, olardyng qanyn moynyma alghym kelmeydi. Men óz basymdy ghana oqqa tigip otyrmyn. Mening senimdi dostarym bar, olar men qal desem de qalmaydy, birge jýredi... Shyghys týrki ókilderine, sonyng ishinde Túrar Rysqúlovqa da aittym. Ol búl turaly Bókey ordasyndaghy ózining jaqtas kommuniysining birine hat jazdy"" , - dep sheshim qabyldaghanyn jazady.

Múndaghy "Bókey ordasyndaghy jaqtas kommuniysi" kim ekenin tap basyp taba almadyq. Degenmen de Tashkenttegi ózara baylanysyn eskersek, Jahansha jәne Halel Dosmúhamedov ekeuining biri boluy әbden mýmkin dep joramaldaugha negiz bar. M.Myrzaghaliyev pen Gh.Álibekovti de esten shygharugha bolmas. Á.Áytiyev pen S.Mendeshevke múnday habardy jetkizui ekitalay. Al B.Qarataev pen M.Túnghashinge sonday senimmen qarady deuding qisyny kelmeydi. Tergeuden tys, ol oqigha ótkennen keyin qyryq jyl ótken song Álimhan Ermekov:

"1920 jyly 23 mausymnan 7 tamyzgha deyin Kominternning II kongresining mәjilisteri ótken edi. RKP (b) delegasiyasynyng qúramyna Vladimir Iliich Leninning basqaruymen partiya men ýkimet basshylary kirdi. Sonday-aq búghan avtonomiyalyq respublikalardan da delegattar keldi. II Kongreske RSFSR Kompartiyasynyng delegasiyasynyng qúramynda Túrar Rysqúlovtyng t.b. qatysqany esimde. Qazaq avtonomiyasyn Ahmet Baytúrsynov bastap bardy.
Kongresste Vladimir Iliichtin: "Eger de aldynghy qatarly elderding proletariaty kómek berse, әleumettik-ekonomiyalyq jaghynan artta kalghan elder kapitalizmdi oraghytyp sosializmge óte alady", - degen sózi manyzdy teoriyalyq mәnge ie boldy. Eng aldymen V.IY.Leninning osy kongreste nemis tilinde sóilegeni meni tang qaldyrdy. Múnda Ýndistan Kommunistik partiyasynyng liyderi Roydyng óz Otanynda últtyq burjuaziyalyq-demokrattyq qozghalysty qoldaugha qarsy sóilegeni kóp pikirtalas tughyzghany esimde qaldy. Vladimir Iliich Roydyng búl pikirine týbegeyli qarsy shyghyp, imperializmmen kýreske baghyttalghan últ-azattyq qozghalysqa proletariattyng shúghyl týrde kómek kórsetui qajettigin batyra aitty. Aghylshyn kommunistik partiyasynyng delegaty Kvech te osynday kónil-kýide sóiledi. IYә, osy bir qysqa esteligimdi ayaqtay kele, men jas, albyrt shaghymda Vladimir Iliich Leninmen kezdeskenime ózimdi baqytty sanaymyn. Onyng shabytty da dana, asa adamgershilikti keypi jýregimde mәngi saqtalady...", - dep eske aldy.

Áriyne búl jariyalanymda Zaky Validovting astyrtyn júmysy jәne onyng kominternning kongresi túsynda Reseyden derbes Últtyq Týrkistan partiyasyn qúrugha úmtylghanynyng aitylmaghany ózinen-ózi týsinikti.
Alayda osy ýsh aidyng ishindegi oqighalar aragha jyldar salyp baryp "Alashorda" qayratkerlerining aldynan shyqty. Búl kezdesuler olardyng tergeu isindegi basty mәselege ainaldy. Búghan sәl keyinirek qaytyp oralamyz.

(Jalghasy. Basy ótken sanda)

«Týrkistan» gazeti