ء(الiمحان ەرمەكوۆ)

2.
بۇل ءوتiنiشi قازاق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ القاسىنا جەتتi مە، جوق پا، ول جاعى بەيماعلۇم. جەتكەن كۇننiڭ وزiندە وراز يساەۆ سياقتى دابiرلەر ەشتەڭە iستەي المايتىن. سوندىقتان دا بۇل ارىز تەرگەۋشiنiڭ، ارى كەتسە ورتالىق كوميتەتتiڭ باقىلاۋ ءبولiمiنiڭ تارتپاسىنان ورىن تاپقان سياقتى. بۇدان كەيiن جاۋاپتىڭ اڭىسى وزگەرiپ، ومiرباياندىق سيپات الادى.

ء(الiمحان ەرمەكوۆ)

2.
بۇل ءوتiنiشi قازاق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ القاسىنا جەتتi مە، جوق پا، ول جاعى بەيماعلۇم. جەتكەن كۇننiڭ وزiندە وراز يساەۆ سياقتى دابiرلەر ەشتەڭە iستەي المايتىن. سوندىقتان دا بۇل ارىز تەرگەۋشiنiڭ، ارى كەتسە ورتالىق كوميتەتتiڭ باقىلاۋ ءبولiمiنiڭ تارتپاسىنان ورىن تاپقان سياقتى. بۇدان كەيiن جاۋاپتىڭ اڭىسى وزگەرiپ، ومiرباياندىق سيپات الادى.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "رەۆوليۋتسياعا دەيiن وقۋ وقىدىم، وقىعاندا دا ورتا جانە جوعارى وقۋ ورنىنا تولەنەتiن قارجىنى ءوزiمنiڭ ماڭداي تەرiممەن تاپتىم. توڭكەرiستەن بەرگi مەنiڭ قىزمەت باسپالداعىم مىناداي: وبلىستىق قوعامدىق مەكەمەلەردiڭ اتقارۋ كوميتەتiنiڭ پرەزيديۋم مۇشەسi, قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا كەڭەسi وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, بۇكiلقازاقتىق "الاشوردا" حالىق كەڭەسiنiڭ ورتالىق كەڭەسiنiڭ مۇشەسi, گۋبەرنيالىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi, كورنيلوۆتىڭ تۇسىندا گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ مۇشەسi, كولچاك تالقاندالعاننان سوڭ گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ مۇشەسi جانە ۆتسيك-تiڭ جانىنداعى قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ وكiلدiگiنiڭ توراعاسىنىڭ مiندەتiن اتقارۋشى، گۋبكومنىڭ جانە مەملەكەتتiك جوسپارلاۋ مەكەمەسiنiڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مiندەتتەرiن پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ۇشتاستىرىپ كەلدiم. اۋىل شارۋاشىلىعى بانكiسiنiڭ باسقارما مۇشەسi بولدىم، سوڭعى ءتورت جىلدا تەك قانا جوعارى وقۋ ورىندارىندا iستەپ كەلەمiن. تۇتقىندالعان كەزدە قازاق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتi بوپ iستەدiم. قسسر كەڭەسiنiڭ سوڭعى ەكi قۇرىلتايىندا قسسر اتكومىنىڭ مۇشەسi بولىپ سايلاندىم", - دەپ ماعلۇمات بەرگەن.
بۇل قىزمەتتەردiڭ بارلىعى 1918-1920 جىلداردىڭ اراسىنداعى قىسقا مەرزiمدi قامتىعاندىقتان دا، انكەتالىق انىقتاما رەتiندە:

ءالiمحان ەرمەكوۆ: - 1891 جىلى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزiندە تۋعان. 1898 جىلى قارقارالىداعى ءۇش جىلدىق ورىس مەكتەبiنە، 1905 سەمەيدەگi مۇعالiمدەر گيمنازياسىنا، 1912 جىلى تومسكi تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماتەمەتيكا فاكۋلتەتiنە تۇسكەن (ونى 1922 جىلى تامامداعان), - دەگەن دەرەكتi قوسىمشا ۇسىنا كەتەمiز.
ونىڭ بۇدان كەيiنگi ماعلۇماتتارى الدىڭعى كورسەتiندiلەردە باياندالعان جايلاردى قايتالايدى. سوندىقتان دا جىلنامالىق ءتارتiپتi ساقتاۋ ءۇشiن قاراشاداعى جاۋاپتى نازارعا الدىق.
ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "الاشوردانىڭ" جۇرگiزگەن iسiنە توقتالىپ جاتپاي-اق، ونىڭ بiر مۇشەسi رەتiندە مەنiڭ كەيiنگi iس-ارەكەتiمنiڭ باعىتىن وزگەرتكەن تاريحي تاجiريبەمە توقتالسام دا جەتكiلiكتi".
بۇل "تاريحي تاجiريبە" - 1917 جىلى 21-26 شiلدە كۇندەرi وتكەن I بۇكiلقازاق قۇرىلتايىنا سەمەي وبلىسىنان وكiل بوپ سايلانۋىنان، ال ونىڭ دەربەس ساياسي جانتالاسقان كۇرەسi 1917 جىلعى 9 قازان كۇنگi سiبiر وبلىستىق قۇرىلتايىنداعى:

"سiبiر حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىق بولعان جوق، ءار ۇلت وزiنشە ءومiر ءسۇردi, ورتاق مۇددەلەرi انىقتالمادى. ەندi بiز ءوز ءومiرiمiزدi ءوزiمiز يگەرۋگە مۇمكiندiك تۋعاندا، بۇكiل سiبiر جۇرتى ءوزiنiڭ مۇقتاجدىقتارى تۋرالى بار داۋىسپەن ارىنداي ايتۋى ءۇشiن بارلىق ۇلتتاردىڭ تۇتاستىعى اسا قاجەت", - دەگەن (د.امانجولوۆا،. نا يزلومە. ا. 2009. 181-بەت) ۇرانمەن باستالدى.
سiبiر قۇرىلتايىندا قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس مەملەكەتتiگi مەن ۇلتتىق اۆتونومياسى، "جەر اۆتونومياسى", "مادەني اۆتونوميا", ەكونوميكالىق اۆتونوميالىق قۇرىلىم تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بايانداماسى ارقىلى تۇڭعىش رەت ساياسي مiنبەدە تالقىعا ۇسىنىلدى. ەكەۋiنiڭ ۇزەڭگiلەستiگi وسىدان كەيiن اجىراعان جوق. الاش اۆتونومياسىنا قاتىستى بارلىق ساياسي تالقىدا سولارمەن بiرگە تەزگە ءتۇستi. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن II بۇكiلقازاق قۇرىلتايىندا ۇكiمەت مۇشەلiگiنە سايلاندى. ءسويتiپ: "مەملەكەتتiكتiڭ نەگiزi:1. جەكە تەرريتوريا ءۇشiن. 2. وندا تۇراتىن ۇلتتىڭ. 3. ەلدi بيلەيتiن ۇكiمەتتiڭ" اتىنان ساياسي ساحناعا شىقتى.
جالاڭ يدەيادان باسقا قارۋى جوق الاش ۇكiمەتiنiڭ جالتاڭكوز بولماسقا شاراسى دا جوق ەدi. كۇندە بولماسا دا اي سايىن اۋدارىلىپ-توڭكەرiلiپ تۇرعان ۇكiمەتتەردiڭ ارانىن ارباپ، ۇلتتى قىرعىننان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا، اياتوللا حومەيني ايتقانداي، "شايتاننىڭ دا تiلiن تاۋىپ، دوس بولۋعا" تۋرا كەلدi. الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋعا ىقىلاس بiلدiرiپ:

"1918 جىلى 2 كوكەك كۇنi لەنين مەن ستالين ەكەۋi "الاشوردا" ۇكiمەتiنiڭ مۇشەلەرi ءا.بوكەيحانوۆپەن، ح.عابباسوۆپەن جانە ءا.ەرمەكوۆپەن تiكەلەي بايلانىسقا شىقتى" (ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرونيكا. م. 1974 ستر. 352).
كەڭەس وكiمەتiنiڭ ونداعى ماقساتى قازاق دالاسىن باسقارۋ جونiندەگi اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەستiڭ توراعاسى س.س.پەستكوۆسكيدiڭ ايتۋىنشا:
"ەندi تۇركiستانعا ەۋروپانىڭ ازياداعى قاقپاسى بولۋى عانا قالدى، سوتسياليستiك يدەيا مەن ساياسي ەركiندiكتiڭ تاسقىنى كەڭەستiك رەسەيدەن، الەمدiك رەۆوليۋتسيانىڭ قازiرگi وتانىنان تۇركiستان ارقىلى ازياعا اعىلۋعا تيiستi... تۇركiستاننىڭ مۇسىلماندارىن قاراتسا، اۋعانستان مەن پەرسيا دا باعىنادى، ال ونىڭ ار جاعىندا مونعوليا مەن يندياعا دا جول اشىلاتىن" ەدi.

توڭكەرiستiڭ قازاق دالاسىنداعى I پەترi, قازاق ەلiنiڭ كەڭەستiك كوسەمi پەستكوۆسكيدiڭ ارمانى، مiنە وسىنداي بولاتىن. سوندىقتان دا "الاشوردا" ۇكiمەتi كەڭەس وكiمەتiن الدارقاتا وتىرىپ سiبiر ۇكiمەتiمەن دە، قۇرىلتاي ۇكiمەتiمەن دە رەسمي بايلانىس جاساپ، كەلiسiم جۇرگiزۋگە ءماجبۇر بولدى. قالايدا قازاق اۆتونومياسىنىڭ مويىندالۋىنا مۇددەلi تۇستا ءاليحان بوكەيحانوۆ تاعى دا ءالiمحان ەرمەكوۆتi جاۋ مەن داۋدىڭ وتiنە شىعاردى. ودان باسقا شارا دا قالماعان ەدi.
ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "1917-1919. بۇل اسكەريلەردiڭ - كولچاكوۆشىلار مەن اتامانوۆشىلاردىڭ بيلەپ تۇرعان كەزi بولاتىن. جازالاۋ وتريادتارى، زورلىق-زومبىلىق، دالا-اسكەري سوتى جاپپاي ورىن العان ەدi. جۇمىسشىلارمەن، شارۋالارمەن بiرگە سورلى قازاق ەلi دە مايدان دالاسىنا ءتان تەرروردى، ەزگiنi, باسىنۋدى باستارىنان كەشتi. گۋبەرنيالىق، ۋەزدiك جەر باسقارمالارىنىڭ مۇشەلەرiن، "الاشتىڭ" ورتالىق كەڭەسiن تۇتقىنداۋ كۇن وتكەن سايىن جيiلەي بەردi. ولاردىڭ كەيبiرەۋلەرi اسكەري-دالا سوتىنا بەرiلiپ، دارعا اسىلۋعا دەيiنگi جازا قولدانىلدى. "الاشوردانىڭ" مۇشەسi اقباەۆ (ج.اقباەۆ - ت.ج.) "بولشەۆيكتەردiڭ توڭكەرiسiنە كومەكتەسۋ ءۇشiن قارۋ جاسىرعانى ءۇشiن" اتۋ جازاسىنا كەسiلدi".

ءتورت جاقتان: كەڭەس وكiمەتiنiڭ، سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتiنiڭ، قۇرىلتاي ءماجiلiسi ۇكiمەتiنiڭ جانە iشكi بولشەۆيكتiك باعىتتاعى كەڭەسشiل دەپۋتاتتار مەن كازاكتار جۇزدiگi تاراپىنان القىمعا الىنىپ، تالانعا تۇسكەن قازاق ەلiن قالايدا قورعاپ قالۋ ءۇشiن، قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى شۇعىل تۇردە ساياسي بۇرىلىستار جاساپ وتىرۋعا تۋرا كەلدi. سەنiپ وتىرعان سەمەيدەگi كەڭەس وكiمەتi 18 مامىر كۇنگi قازاق قۇرىلتايىن قىزىل اسكەر كۇشiمەن تاراتىپ، كوسەمدەرiن قۋدالاۋعا كiرiستi. الاش قالاسى:
"قاڭىراپ بوس قالدى، ونداعى بارلىق قازاق تۇرعىندارى قىرعا شىعىپ كەتتi. قىزىل اسكەرلەر جاپپاي توناۋعا كiرiسiپ كەتتi, بiر تال باۋىرساقتى دا قالدىرمادى".
بۇعان قارسى جاۋاپ رەتiندە "الاشوردا" ۇكiمەتi:

"الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىندا كەڭەس وكiمەتiنiڭ بارلىق دەكرەتتەرi زاڭسىز، ورىنداۋعا جاتپايدى" ،- دەگەن قاۋلى قابىلدادى.
كاپيتان ح.توقتامىشەۆ باسقارعان "الاشوردا" جاساعى ەرتiستiڭ قىر جاعالاۋىنداعى الاش قالاسىن قورعانىسقا الدى، اسكەري iسكە ح.عابباسوۆ، ب.سارسەنوۆ، م.تىنىشباەۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ب.مامەتوۆ استىرتىن جەتەكشiلiك ەتتi. ءا.ەرمەكوۆ ساياسي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ ءۇشiن قالادا قالدى. دوستىقتان دۇشپاندىققا بەت العان سوۆدەپ مۇشەسi ە.ا.سامويلوۆ بۇل قاربالاس تۋرالى:

"... كەڭەس وكiمەتi قۇلاۋعا تاقاعان سايىن وعان قارسى قولدانىلعان شارالار دا ۇرەيگە تولى بولدى، قازاقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشiن قورشاۋلى قالقان تۇرعىزىلدى، توڭكەرiستەن بiر اي بۇرىن تۇندە ەرتiستiڭ جاعالاۋىنا قاز-قاتار شەپ قۇرىپ، قىبىرلاعان قايىقتى ەسكەرتۋسiز اتۋعا بۇيرىق بەرiلدi, سوڭعى اپتادا پاراحودتار تۇندە قازاق جاعالاۋىنا پروجەكتور جارىعىن ءتۇسiرiپ تۇردى. شىندىعىن ايتقاندا، بiزدiڭ سوۆدەپ قازاقتاردان قاتتى قورىقتى", - دەپ جازدى.
اقىرى، 11-شiلدە كۇنi سەمەيدە كەڭەس قۇلادى دا سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتi ەندi كەڭەس وكiمەتiمەن كەلiسiم جۇرگiزگەن الاش كوسەمدەرiن جاپپاي جازالاۋعا كوشتi. جاقىپ اقباەۆتi 7 شiلدە كۇنi تۇتقىنداپ، 10 شiلدە كۇنi كولچاكتىڭ اسكەري-دالالىق سوتى ءولiم جازاسىنا كەستi. ىدىرىس مۇستامباەۆ تا دار الدىنان قايتتى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جارلىعىمەن: اۆتونوميانىڭ جەرiن ۋاقىتشا پايدالانۋ تۋرالى قارار شىقتى، جەرگە جەكە مەنشiك جويىلدى، قازاق سوت قۇرىلىمى بەكiتiلدi. ءسويتiپ:
"بiز ءوزiمiزدiڭ اۆتونوميامىزدى ءوز كۇشiمiزبەن قورعايمىز جانە رەسەيدi نەمiستەر مەن بولشەۆيكتەردiڭ زورلىعىنان قورعاپ، ۇلى فەدەراتيۆتiك رەسەي رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان بۇكiلرەسەيلiك وكiمەتكە قارىمدى كومەك كورسەتەمiز", - دەپ جاريالادى (د.امانجولوۆا،. نا يزلومە. ا. 2009. 224-بەت).
"الاشوردانىڭ" بۇل باعىتىنا سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتi باسقاشا "جاۋاپ بەردi".
ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "ومبىدا كەلiسiم جۇرگiزiپ جاتقان كەزiندە "الاشوردانىڭ" توراعاسى بوكەيحانوۆتىڭ ءوزi دە تۇتقىنعا الىندى. جەرگiلiكتi گازەتتەردە گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ مۇشەلەرiن بولشەۆيكتەرگە بۇيرەكتەرi بۇرادى دەپ اشكەرەلەپ جاتتى (سەمەيدە شىعىپ تۇرعان "رەچ" گازەتiن قاراڭىز)".

بۇعان قوسا سiبiر دالالىق كورپۋسىنىڭ كومانديرi پ.يۆانوۆ-رينوۆ سەمەي وبلىسىنداعى بارلىق كاسiپورىنداردى ۇكiمەت مەنشiگiنە الىپ، "الاشوردانىڭ" قاۋلىلارىن جوققا شىعاردى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "اقىرىندا ون التىنشى جىلعى كوتەرiلiس كەزiندە جيزاق قالاسى تۇرعىندارىنىڭ بiرiن قالدىرماي قىرىپ-جويعانى ءۇشiن "جيزاقتىق" دەپ اتانىپ كەتكەن كولچاك ديكتاتۋراسىنىڭ اسكەري مينيسترi يۆانوۆ-رينوۆ تەك "الاش" اۆتونومياسى ماسەلەسiن كوتەرگەنi ءۇشiن عانا قازاق (سول كەزدەگiشە ايتساق قىرعىز) زيالىلارىنىڭ بiرiن قالدىرماي قىرىپ تاستاۋ تۋرالى جوباسىن ۇسىندى، ول: اقساقالداردى مەدالمەن، شەن-شەكپەنمەن جارىلقاي وتىرىپ تا قىر ەلiن بيلەۋگە بولادى - دەپ ويلادى. "الاشوردانىڭ" قىزمەتiندە دە قيىسپايتىن قايشىلىقتار تولىپ جاتتى. مىسالى سول كەزدە كولچاكقا "باتىس الاشوردانىڭ اقساقالى" اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس تا جاسالدى. بۇل جونiندە: "الاشوردانى" - "ەرالاشوردا" دەپ اتاعان سiبiر ۇكiمەتiنiڭ پiكiرi شىندىققا كەلەتiن".
مۇنداي قاندى دا قاتەرلi قاربالاس تۇسىندا ساياسي مامiلەگەرلiكتiڭ سالماعى زەيiنi زەرەك، شيراق تا باتىل، ەركiن ويلى وجەت ازامات الiمحانعا ءتۇستi. ال رايىمجان مارسەكوۆ: 1) الاش جاساعىن. 2) الاش سوتىن "الاشوردا" قۇرامىندا دەربەس قالدىرۋ ماسەلەسiن كوتەردi. وبلىستىق كوميسسار گ.گ.كروت 9-شiلدە كۇنi ر.مارسەكوۆ پەن س.دۇيسەنبيندi "سوتپەن تەرگەۋ iسiن" توقتاتپاۋ ءۇشiن كوميسسيا قۇرامىنا ەنگiزدi. 1918 جىلى 10-شiلدە كۇنi سiبiر ۇكiمەتiنiڭ باتىس-سiبiر كوميسسارياتىنا مامiلەگەرلiك ۇسىنىس حاتىن تاپسىردى. وندا:

"رەسەي حالقى مەن شەت ايماقتاعى ۇلتتاردىڭ ساياسي ورلەۋiنە نەگiز قالاعان اقپان توڭكەرiسiنiڭ جەڭiستەرiن قورعايتىن سiبiر ۇكiمەتiن قىر ەلi دە جان-جاقتى قولدايتىنىن بiلدiرە كەلiپ، سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتiنە: II بۇكiلقازاق قۇرىلتايى بەكiتكەن الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن مويىنداۋ، شەكارالىق تۇرعىنداردىڭ پiكiرلەرiمەن ساناسا وتىرىپ شەشiلەتiن جەر ماسەلەسiن زاڭدى تۇردە تانۋ تۋرالى جوبا ۇسىنىلدى".
1918 جىلدىڭ 29-30 شiلدەسiندە جانە 2-3 تامىزدا سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتiنiڭ حالىق اعارتۋ مينيسترi ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆتىڭ توراعالىق ەتۋiمەن، قۇرامىندا اسكەري مەكەمەنiڭ وكiلi ۆ.ل.پوپوۆ، Iشكi iستەر مينيسترiنiڭ ورىنباسارى پ.د.ميحايلوۆ، جەر جانە وتارلاۋ مينيسترلiگiنiڭ وكiلi ا.م.يارومىش، "الاشوردانىڭ" جەتەكشiسi ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ جانە كاپيتان ح.توقتامىشەۆ اۆتونوميا جوباسىن تالقىلادى. "الاشوردانىڭ" قازاق جەرiندەگi بiردەن-بiر جانە ەشقانداي قول سۇعۋعا جاتپايتىن مەملەكەتتiك ورىنداۋشى قۇرىلىم رەتiندە تانىلۋى - "الاشوردا" ۇكiمەتi تارپىنان شۇعىل شارا قولدانۋدى تالاپ ەتتi. ەڭ باستىسى ءوزiنiڭ مەملەكەتتiك قۋاتىن كورسەتۋ ءۇشiن سiبiر ارمياسى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتكەن الاش پولكi جاساقتالىپ، جەتiسۋ مايدانىنا اتتانىپ كەتتi. بiراق بۇل دا اسكەري جانە ساياسي ارانداتۋ بولىپ شىقتى. "الاشوردا" اسكەرiنiڭ مايدانداعى بەدەلiنiڭ وسۋiنە بايلانىستى ۇلتتىق قۇرىلىم ماسەلەسi ۇزدiك-سوزدىق تالقىلانىپ، اقىرى ۇكiمەت كەڭەسشiسi ك.گ.ديشلەر:

"الاشوردانىڭ" تالابى اسا زور، بiراق ناقتى نەگiز جوق. ەگەر دە ۇسىنعان جوبانى كوميسسيا قابىلدايتىن بولسا، وندا سiبiر ۋاقىتشا ۇكiمەتiنiڭ كومەگiمەن جاڭا مەملەكەتتiك تۇلعا ومiرگە كەلەتiن بولادى، ال مۇنى مەن زاڭدىق تۇرعىدان قاتە، ساياسي تۇرعىدان ماقساتسىز شارا دەپ ەسەپتەيمiن", - دەپ (سوندا، 235-بەت) قورىتىندى شىعاردى.

ال "سيبيرسكايا رەچ" گازەتi:
"تەك ءوزiن-ءوزi قۇرتۋعا بەت العان مەملەكەت قانا بۇراتانالاردىڭ مۇنداي جiكشiلدiگiمەن ءوز ەركiمەن كەلiسۋi مۇمكiن... تەك قانا ولاردىڭ مادەني-ۇلتتىق قاجەتiن وتەۋمەن شەكتەلگەن دۇرىس... ولاردىڭ تالاپتارىن ورىنداماعان جاعدايدا "الاشوردانىڭ" سiبiرمەن وداقتاستىعىن ۇزەتiنi جانە ءوز بەتتەرiنشە اۆتونوميا جاريالايتىنى تۋرالى كورسەتكەن سەسi - مامiلەگە قول جەتكiزەتiن تاكتيكالىق قادام ەمەس", - دەپ (سوندا، 235-بەت) باعالادى.

كولچاكتىڭ قىرعي قاباعىن اڭعارعان "الاشوردا" ۇكiمەتi جوعارىدا كورسەتiلگەن جوبانى قابىلداعان سامارا قۇرىلتاي ءماجiلiسi ۇكiمەتiمەن (كومۋچ) ساياسي وداقتاسۋعا ۇمتىلدى. 1918 جىلى 25 قىركۇيەكتە كومۋچتi الماستىرعان ۋاقىتشا بۇكiلروسسيالىق ۇكiمەت - ديرەكتوريا: "الاشوردا" ۇكiمەتiن تانۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدادى. "الاشوردانىڭ" اتىنان دەكلاراتسياعا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ي.الiمبەكوۆ قول قويدى. ول تۋرالى كومۋچ مۇشەسi ي.مايسكي:
"ساماراعا، تiپتi سiبiر ۇكiمەتiمەن تiل تابىسا الماعان كوميتەتتەن وزدەرiنiڭ "الاشورداسىن" ساياسي تانۋدى قالاعان جانە قارۋ-جاراق العىسى كەلگەن قازاقتار دا كەلدi", - دەپ وكتەم ۇنمەن جازدى (سوندا، 252-بەت).

شىندىعىندا دا بۇل "الاشوردا" ءۇشiن ەڭ جاۋاپتى ءارi اۋىر كەزەڭ ەدi. انتالاعان اراننان قالاي دا قورعانسىز ەلiن اراشالاپ قالۋ ماقساتىندا بارعان ساياسي قادام بولاتىن. اشىنعان كولچاك تا، كومۋچ تا ەكi يىعىن جۇلىپ جەگەن تالاندى ۇرعاشى ارىستانداي ىزالى، قاتىگەز، جاۋ مەن دوستى ايىرا المايتىنداي قاندىكوز كۇيگە ءتۇسiپ ەدi.
ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): كولچاكتىڭ جانتالاسى، ءولiم الدىنداعى انت مەزگiلi باستالدى. بiز، زەمستۆو قىزمەتكەرلەرi, ۇلتتىق كادرلار وسىنداي وت پەن سۋدىڭ سىناعىنان تاجiريبە الا وتىرىپ، قازاق توڭكەرiسi تۇسىنداعى ۇستانىمدارىمىزعا، سiبiردە توڭكەرiس جاساعان ەسەرشiل چەح-سلوۆاك اسكەرiنە iش تارتقان ارەكەتتەرiمiزگە سىن كوزبەن قاراۋىمىز كەرەكتiگiن تۇسiندiك. تەررور بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستi, بۇدان ءارi قالادا قالۋ ومiرiمiزگە قاۋiپ ءتوندiردi. سەمەيدەگi توڭكەرiستەن بiرنەشە كۇن بۇرىن دالالىق اسكەرلەر شەگiنە قالعان جاعدايدا كوزi قۇرتىلۋعا تيiستi ادامداردىڭ تiزiمi تۇرعىندارعا تاراتىلدى. تiزiمنiڭ iشiندە بiزدiڭ دە اتىمىز بار ەكەن-مىس. سوندىقتان دا ماجiلiستە: قىزىل ارميا كەلگەنشە قىرعا شىعىپ كەتۋ كەرەك، ال سەمەيدەگi توڭكەرiس باسىلعاننان كەيiن قالاعا قايتىپ ورالۋ كەرەك - دەپ شەشتiك. بiراق سەمەيگە قايتىپ كەلۋ دە قيىن بولاتىن. ويتكەنi: قازان توڭكەرiسiنە دەگەن تەرiس ۇستانىم، چەح-سلوۆاك ەسەرلەرiنiڭ اسكەرiنە كورسەتiلگەن كومەك، قۇرىلتاي ءماجiلiسiن قولداۋ (رەسەي ۇلتشىلدارىنىڭ ۇكiمەتi - ت.ج.) "الاشوردانىڭ" بەتiنە شiركەۋ تۇسiرگەن بولاتىن. سوعان قاراماستان: ەشكiم دە قازاقستاننان تىس جەرگە كەتپەسiن، ەشكiمدە شەكارا اسىپ شەت ەلگە وتپەسiن، بوكەيحانوۆتان باسقالارىنىڭ بارلىعى سەمەيگە قايتىپ كەلسiن،- دەپ ۇيعارىم جاسادىق".

ۋاقىتشا بۇكiلروسسيالىق ۇكiمەتتiڭ - ديرەكتوريانىڭ تالقىلاۋى اراسىندا 11 قىركۇيەك كۇنi "الاشوردانىڭ" توتەنشە كەڭەسiن وتكiزدi. وعان ءا.بوكەيحانوۆ، جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر، م.تىنىشباەۆ، ا.بiرiمجانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ۋ.تاناشەۆ قاتىسىپ، "ويىل ءۋالاياتى" "الاشوردا" اۆتونومياسىمەن رەسمي بiرiكتiرiلiپ، "الاشوردانىڭ" شىعىس جانە باتىس بولiمدەرi قۇرىلدى. ومبىدا وتكەن ديرەكتوريانىڭ 4-قاراشا كۇنگi قارارى بويىنشا "الاشوردانى" تەرريتوريالىق باسقارۋ قۇقى عانا مويىندالىپ، اۆتونوميا تۋرالى شەشiمi كۇشiن جويدى. قالىپتاسقان اسكەري جاعداي ءماجبۇر ەتە قالسا، قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونiندە زاكي ۆاليدوۆپەن شارت جاساستى. مۇنداعى ماقسات - اسكەري قۋاتى كۇشتi, لەنين مەن ستالين سەسكەنە قاراعان باشقۇرت رەسپۋبليكاسىمەن بiرiگiپ، "الاشوردانىڭ" مىسىن كوتەرۋ، ورىنبور مەن ورىنبور وبلىسىن وزiنە قاراتۋدىڭ امالى ەدi. ەگەر دە بۇل تەرريتوريا رسفسر-دiڭ قۇرامىنا قاراپ كەتسە، باشقۇرت، تاتار، قازاق رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسى ءبولiنiپ، تۇركi جۇرتىنىڭ iرگەسi اجىراپ كەتۋ قاۋپi تۋاتىن. ەندi ساياسات ساحناسىنا قۇقىقتىق-باسقارۋ ماسەلەسi تۋرالى قيسىندار شىقتى. قىزىل اسكەردiڭ قىسىمى كۇشەيiپ، باسىمدىلىق تانىتا باستادى. ساياسات ساحناسىنا تاعى دا كەڭەس وكiمەتi شىقتى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "بۇل شەشiمگە توقتام جاساتقان: توڭكەرiس تۇسىندا جيناقتالعان اۋىر تاجiريبەلەر مەن كولچاك پەن قاپتاعان اتامانداردىڭ كەزiندەگi تەررورلىق زورلىق-زومبىلىق ەدi. سونىمەن قاتار، كەڭەس وكiمەتiنiڭ حالىقتاردىڭ ەرiكتi قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسياسى، "الاشوردانىڭ" كەيبiر مۇشەلەرiنiڭ موسكۆاداعى تiكەلەي كەلiسiمدەرi, "الاشوردانىڭ" سەمەيدەگi ءبولiمi مەن موسكۆانىڭ اراسىنداعى تiكەلەي بايلانىستىڭ ناتيجەلەرi دە ىقپال جاسادى. دۋتوۆتىڭ باندىلارىنىڭ اراسىنان ەكi-ءۇش ادامدىق شاعىن توپپەن قالاعا كiردiك. قالاعا كiرiسiمەن سiبiر رەۆكومىنىڭ مۇشەسi جولد. كوسارەۆتiڭ (قازiر وك-تiڭ مۇشەسi) گۋبەرنيالىق ۇكiمەتتi قۇرىپ، جەتەكشiلiك ەتۋ ءۇشiن سەمەيگە كەلگەنiن ەستiدiم. "الاشوردا" مۇشەلەرiنiڭ iشiندە جالعىز مەن عانا قالادا ەكەنمiن، سوندىقتان دا جالعىز ءوزiم شۇعىل تۇردە كوسارەۆ جولداسقا باردىم. مەن ونى "الاشوردانىڭ" iس-ارەكەتiمەن قىسقاشا تانىستىرىپ ءوتتiم. قازiرگi جاعدايدا قابىلدانعان شەشiم مەن ءوزiمنiڭ كەلۋ ماقساتىمدى بايان ەتتiم. كوسارەۆ جۇمىسشى قازاقتارمەن بiرنەشە رەت باس قوسۋ وتكiزدi دە، سولاردىڭ كەلiسiمiمەن مەنi گۋبرەۆكومنىڭ قۇرامىنا ەنگiزدi.

توڭكەرiس تۇسىنداعى وتكەن باسپالداقتار ۇلتتىق قوزعالىستىڭ مۇشەلەرiنە وتە ماڭىزدى ءارi قۇندى تاجiريبەلەر ۇيرەتتi..."
1918 جىلدىڭ ەكiنشi جارتىسى مەن 1919 جىلدىڭ 11 ايى، شىندىعىندا دا "قوزعالىس مۇشەلەرiنە وتە ماڭىزدى ءارi قۇندى تاجiريبە" ۇيرەتتi. "شىعىس الاشوردانىڭ" كەڭەس وكiمەتiمەن "قايتادان قويىنداسىپ", بەيتاراپ ساياسات ۇستانۋىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1919 جىلعى كوكەك ايىنداعى ماسكەۋمەن كەلiسiمi, كەڭەس وكiمەتiن "الاشوردانىڭ" مويىنداۋى اسەر ەتتi جانە: ء"دال قازiر اتامانداردىڭ اراسىنداعى اراندا قالعان "الاشوردانىڭ" شىعىس ءبولiمi بiردەن كەڭەس وكiمەتi جاعىنا شىعۋعا مۇمكiندiگi جوق",- دەگەن مالiمدەمەسi مەن "باتىس الاشوردانىڭ" كەڭەس وكiمەتiمەن اراداعى جۇرگiزگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسi بولاتىن. بۇل ماسەلەلەر الدىڭعى تاراۋلاردا جان-جاقتى تاپتiشتەلە تالدانعاندىقتان دا بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىز. 1919 جىلى 4 قاراشا كۇنگi ءا.بوكەيحانوۆ شاقىرعان كەڭەستە "الاشوردانىڭ" كەڭەس وكiمەتi جاعىنا شىعاتىنى تۋرالى شەشiم قابىلداندى. 18 قاراشا كۇنگi سەمەي وبلىستىق رەۆكومىنىڭ ماجiلiسiنە ءا.ەرمەكوۆ، م.اۋەزوۆ، ر. دۇيسەباەۆ قاتىستى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "وسىعان بايلانىستى مەن ءوزiمنiڭ پارتياعا مۇشە بوپ ءوتۋ تۋرالى كوزقاراسىمدى دا بiلدiرە كەتەيiن. جولداستارىمىز قىردان قالاعا قايتىپ كەلگەن سوڭ مەن ۆكپ-نىڭ قاتارىنا ءوتۋدi ماسەلە ەتiپ قويدىم. قارسى شىعىپ سويلەگەن عابباسوۆتىڭ باستى دالەلi: قازاق اراسىندا پرولەتاريات جوق - دەگەنگە سايدى. پiكiر تالاسىمىز بەلگiلi بiر شەشiمگە كەلۋگە مۇمكiندiك بەرمەدi. مەن شۇعىل تۇردە: سەمەي وبلىسىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ قاراماعىنا بەرۋ ماسەلەسiن شەشۋ ءۇشiن ورىنبورعا iسساپارعا ءجۇرiپ كەتتiم. ورىنبوردا بiردەن مەنi: سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتi باسقارماسىنىڭ قۇرامىنا كiرگiزۋ تۋرالى ماسەلەنi كۇن تارتiبiنە ەنگiزۋ ءۇشiن جانە رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلعانىن جاريالايتىن دەكرەتتi دايىنداۋ ءۇشiن موسكۆاعا جiبەردi".

"الاشوردا" ۇكiمەتi تۋىن تۇسiرiسiمەن اۆتونوميالى رەسپۋبليكا دەڭگەيiندە قالىپ وتىرعان باشقۇرت ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى ز.ۆاليدوۆ بۇرىنعى كەلiسiمشارتتى نەگiزگە الىپ، 1919 جىلى 13 جەلتوقسان كۇنi قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ءتۇسiردi. بۇكiلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ پرەزيديۋمى ساياسي وقيعانىڭ كۇش الىپ كەتۋiنەن سەسكەنiپ سول كۇنi ورتالىق كوميتەتتiڭ تورالقاسى توتەنشە وتىرىس جاساپ:

"قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكالارىنىڭ قوسىلۋى تۋرالى ماسەلە ماقۇلدانباسىن", - دەگەن قارار شىعاردى.
15 جەلتوقسان كۇنi قازاق، باشقۇرت، تاتار رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكاراسىن مەجەلەۋ تۋرالى ماسەلە قارالدى. ز.ۆاليدوۆتiڭ تالابى بولشەۆيكتەردiڭ ۋادەسiن ورىنداۋعا ىقتيار ەتتi. 1920 جىلى 9 ناۋرىز كۇنi قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسi "الاشوردا" ۇكiمەتiنiڭ تاعدىرىن بۇتiندەي شەشiپ بەرگەن بۇيرىق شىعاردى. وندا:
"1. ءوزiن "الاشوردا" دەپ جاريالاعان ۇكiمەت جانە سوعان قاراستى بارلىق جەرگiلiكتi مەكەمەلەر، رسفس-دiڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكiمەگەندiكتەن دە، تاراتىلسىن. ول ءومiر سۇرگەن كەزدەگi شىعارىلعان زاڭ، نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتار جارامسىز دەپ تابىلادى. بارلىق مۇلiك پەن اقشا بەلگiلەرi, قارۋ-جاراق، اسكەري قور مەن جابدىقتار تيiستi كوميسسارياتقا جانە ايماقتىق، وبلىستىق ۋەزدiك رەۆكومداردىڭ ارنايى بولiمiنە تاپسىرىلسىن", - دەپ (سوندا، 343-بەت) اتاپ كورسەتiلدi.

ءسويتiپ "ماڭگiلiك ەرiكتi ەلدi" اڭساعان الاش يدەياسى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىنان باستاپ 1920 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنا دەيiن، تۋرا 711 كۇن تاۋەلسiز ءومiر ءسۇردi. سول كۇنi ءا.ەرمەكوۆ، د.ج.تولەنوۆ گۋبرەۆكومنىڭ قۇرامىنا كiردi. ج.ايماۋىتوۆ، م.تۇرعانباەۆ، ا.شيكiباەۆ، م.اۋەزوۆ گۋبكومنىڭ بۇراتانا حالىقتار بولiمiنە قىزمەتكە بەكiتiلدi. تەك ءا.بوكەيحانوۆ قانا اۆتونوميا جاريالانعانشا ءوزiن بولشەۆيكتەردiڭ ىقپالىنان تىس ۇستاپ، اۆتونوميا تۋرالى قاۋلىنى قاسارىسا تالاپ ەتتi.
قازاق اسكەري-رەۆكومى 1920 جىلى 16 مامىردا شەكارانى انىقتاۋ كوميسسياسىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا ايتيەۆ، ەرمەكوۆ، كۋلاكوۆ، اۆدەەۆ كiردi. شەكارا مەجەسiن بەلگiلەۋ ءۇشiن ءا.ەرمەكوۆ كرەملگە جiبەرiلدi. بۇل ءا.ەرمەكوۆتiڭ ساياسي قايراتكەرلiگiنiڭ ەڭ جاۋاپتى جانە قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ نەگiزiن قالاعان اڭسارلى كۇندەرi ەدi.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): "موسكۆاعا بارعاننان كەيiن رەۆكوم مۇشەلەرi ماعان رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ءۇشiن تيiستi قۇجاتتاردى جيناستىرۋدى جانە ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارىمەن (ول كەزدە ستالين بولاتىن - ت.ج.) دەكرەتتiڭ جوباسىن جاساۋدى تاپسىردى. وسى مiندەتتەردi جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن مەنi ۆتسيك-تiڭ جانىنداعى قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ وكiلدiگiنە ۋاقىتشا ۋاكiل ەتiپ قالدىردى. مەن موسكۆادا حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن كەزدەستiم. ولار مەنiڭ جاڭا ساياسي باعىتىما تاڭدانا قارادى، مەنiڭ سولشىل پiكiرلەرiمدi بiراز تىڭداپ تۇردى دا، سىناۋعا كوشتi, بiزدiڭ پiكiر الىسۋىمىز ەرەگەسكە ۇلاسىپ كەتە جازدادى".

قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جۇمىسىمەن ستاليننiڭ ءوزi تiكەلەي ارالاسىپ، 1920 جىلى 18 مامىر كۇنi سiبiر، تۇركiستان، "مۋسبيۋرو", ورىنبور، چەليابi, بوكەي ورداسى، قازاق رەۆكومدارى وكiلدەرiن جانە "الاشوردانىڭ" بارلىق كوسەمدەرiن، ونىڭ iشiندە باستى ادام رەتiندە ءاليحان بوكەيحانوۆتى قاداعالاي شاقىرتىپ، "قازاق ولكەسiن باسقارۋ ماسەلەسiن" تالقىلادى. وسى رەتتە بiز قازاق مەملەكەتi ءۇشiن اسا بiر تاعدىرلى دا تالماۋىتتى جانە وسى ۋاقىتقا دەيiن تاريحشىلار ناقتى تالاپ بەرە الماي جۇرگەن وقيعا بولعاندىقتان دا ءا.ەرمەكوۆتiڭ تەرگەۋشiگە بەرگەن كورسەتiندiسiنە قوسا الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا "بiلiم جانە ەڭبەك" جۋرنالىندا جاريالانعان، سول ءۇشiن باس رەداكتورى تالاپ سۇلتانبەكوۆ ورنىنان الىنعان ماقالانى، باۋىرلارى ك.ماكەنباەۆ پەن ق.سادۋاقاسوۆتىڭ باسىلىمىنداعى ءماتiندi ءوزiمiزدiڭ قولىمىزداعى ءا.ەرمەكوۆتiڭ قولجازبا نۇسقاسىمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالانامىز.

ءالiمحان ەرمەكوۆ، "مەنiڭ ۆلاديمير يليچ لەنينمەن 1920 جىلعى كەزدەسۋiم": "كەڭەس اسكەرi كولچاكتi قۇلاتىپ، تالقانداعان سوڭ، 1919 جىلدىڭ سوڭىندا گۋبەرنيالىق كەڭەس وكiمەتiن ۇيىمداستىرۋ ءۇشiن سiبiر رەۆكومىنىڭ مۇشەسi كوسارەۆ (لەنين كومسومولى ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى، بەلگiلi كوسارەۆتiڭ اكەسi) - ومبى قالاسىنان سەمەيگە كەلدi. ول سەمەي قالاسىنىڭ جۇمىسشى اۋداندارىندا قازاق جۇمىسشىلارى مەن جاتاقتارى قاتىسقان بiرنەشە جيىن وتكiزiپ، ولاردىڭ iشiنەن سايلانعان وكiل رەتiندە گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە مۇشەلiككە ۇسىنىلىپ وتىرعان كانديداتتار تۋرالى ولاردىڭ پiكiرiن بiلدi. ونىڭ ءوزiنiڭ ۇسىنىسى بويىنشا زاۆادسكي - توراعا، بولشاكوۆ - حاتشى جانە مۇشە رەتiندە قۇرامشين، تولەنوۆ جانە مەن گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ قۇرامىنا كiردiك.

1919 جىلدىڭ كۇزiندە-اق ركپ(ب) وك مەن كەڭەس ۇكiمەتi قازاق ولكەسiن باسقاراتىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiن قۇرعان بولاتىن. ونىڭ قۇرامىنا: پەستكوۆسكي - توراعا جانە ءالiبي جانگەلدين، مەڭدەشەۆ سەيتقالي، ايتيەۆ ءابدiراحمان، ارعىنشيەۆ ساعىنگەرەي، عۇبايدوللا جانە الياسقار الiبەكوۆتەر، قاراتاەۆ باقىتجان، تۇنعاشين، بەگiمبەتوۆ نىسانعالي جانە باسقالار ونىڭ قۇرامىنا مۇشە بوپ كiردi.
سەمەي گۋبرەۆكومى باسىندا سiبiررەۆكومىنا قارادى، كەيiننەن ورتالىقتىڭ قازاق دالاسىن باسقاراتىن قازاق اسكەري رەۆكومىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىققاننان كەيiن بۇل گۋبەرنيانى باسقارۋ جانە ونى سوڭعىسىنا قوسۋ تۋرالى ماسەلە قويىلدى.
كەزەك كۇتتiرمەيتiن بۇل ماسەلەنi شەشۋ ءۇشiن 1920 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا مەن ورىنبورعا iسساپارعا جiبەرiلدiم، قازاق اسكەري رەۆكومى جانە بiزدiڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قالىپتاسۋى كەزiندەگi ۋاقىتشا ورتالىعى وسى ورىنبور بولاتىن.
ەكi وبلىستىڭ - سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىنىڭ قازاق اسكەري رەۆكومىنا قوسىلۋى جانە ونىڭ قاراماعىنا بەرiلۋi ماسەلەسi ورىنبور قالاسىنداعى ماجiلiستە بارلىق مۇشەلەردiڭ قاتىسۋىمەن تالقىلاندى. تالقىلاۋدا: بولاشاقتاعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنا كiرەتiن قازاق ولكەسiندەگi بارلىق وبلىستاردى بەلگiلەۋ جانە ولاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەسi كوتەرiلدi".

بۇل - يمپەريا مەن وتار ەلدiڭ اراسىنداعى ەڭ كۇيiنiشتi دە ءسۇيiنiشتi, مۇددەلەرi توعىسپايتىن، جۇيكەنi شۇيكەلەيتiن جانكەشتi جۇمىس ەدi. ال ءالiمحان ەرمەكوۆ ءۇشiن بولاشاقتاعى تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن انىقتاپ بەرۋi تيiس ۇلت اماناتى بولاتىن.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "مۇنداي ۇلكەن جۇمىستى جۇرگiزۋ ءۇشiن قازاق اسكەري رەۆكومىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 1920 جىلعى 18 مايداعى № 2043 مانداتپەن "جالپى قازاق ولكەسi, ونىڭ iشiندە شەكارا ماسەلەسi" تۋرالى بايانداما جاساۋعا ماسكەۋگە اتتاندىم. قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ شەشiمiمەن ۆتسيك-تiڭ جانىنداعى قازاق اسكەري رەۆكومنىڭ وكiلەتتi كوللەگياسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدىم، ءارi ۆتسيك-تiڭ پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ مۇشەسi بولىپ بەكiتiلدiم. قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتiنiڭ مۇشەلەرiنiڭ قاتارىنا، سونداي-اق اقمولا وبلىسىنان ساكەن سەيفۋللين كiردi. ماسكەۋدە جۇرگەن 4 اي ۋاقىتتىڭ iشiندە مەن قازاق اسكەري رەۆكومى مۇشەلەرiمەن تىعىز بايلانىستا بولدىم. ولاردان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋى مەن ونىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەلەرi جونiندە تيiستi نۇسقاۋلار الىپ تۇردىم".

سول جىلى 23 شiلدە مەن 7 تامىز ارالىعىندا وتكەن III ينتەرناتسيونال كونگرەسiنiڭ قارساڭىندا ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسi ەڭ باستى ساياسي پiكiر تالاسىنا اينالدى. الاڭداتاتىن وقيعالار كۇن سايىن شيەلەنiسە بەردi. كەڭەس وكiمەتi كەز-كەلگەن ساتتە قازاق اۆتونومياسىنان باس تارتۋى مۇمكiن ەدi. سونىڭ بiر ايعاعى رەتiندە 1920 جىلى 19 مامىر كۇنi بۇرىنعى تاۋەلسiز باشقۇرتستان ۇكiمەتi - "رەسەيدiڭ اۆتونوميالىق گۋبەرنياسى" دەپ جاريالانادى. بۇرىنعى كەلiسiمشارتتى بۇزۋىنىڭ سەبەبiن سۇراعان ز.ۆاليدوۆكە لەنين:

"سiز مۇنداي ادامگەرشiلiك ماسەلەسiن نەگە نەگiزدەپ ايتىپ وتىرسىز؟ سiز ءوزi قانداي رەۆوليۋتسيونەرسiز؟ سول كەلiسiمگە نەعىپ جابىسىپ قالدىڭىز؟ سiز بەن بiزدiڭ كەلiسiمشارتىمىز - بiر جاپىراق قاعاز عانا، ول ەشتەڭەنi مiندەت ەتپەيدi... ورتالىق الداعى ۋاقىتتا دا بۇرىنعى وتار ەلدەردەگi ورىس پرولەتارياتىنا سۇيەنەتiن بولادى، ال سiزدەر "باسشىلىققا" قانداي دارەجەدە ىمىرالاستىق كورسەتەسiزدەر، نەمەسە قانداي سەنiم كورسەتەسiزدەر، سونداي دەڭگەيدە عانا سەنiمگە يە بولاسىزدار. رەسەي جەرiندە سوتسياليزم تولىق ورناعان سوڭ دا بۇل سەنiمسiزدiك ساقتالىپ قالاتىن بولادى. تiپتi سوتسياليزم بۇكiل الەمدە جەڭiسكە جەتسە دە شىعىستاعى وتار ەلدەرگە ەۆروپالىق پرولەتارياتتىڭ - اعىلشىنداردىڭ، فرانتسۋزداردىڭ، بەلگيالىقتاردىڭ "باسشىلىعى" جويىلمايدى", - دەپ جاۋاپ بەرەدi.
بۇل ز.ۆاليدوۆتi ۇلكەن تاۋەكەلگە جەتەلەپ، ماسكەۋدە جۇرگەن ءا.بوكەيحانوۆپەن، ا.بايتۇرسىنوۆپەن، ءا.ەرمەكوۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن پiكiر بولiسەدi. الايدا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆتiڭ بار كۇش-نازارى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جۇمىلدىرىلىپ ەدi.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى. تۇرمە كورسەتiندiسiنەن): "ارا-اراسىندا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر، ءار رەسپۋبليكاداعى رەۆكومنىڭ مۇشەلەرi, سولاردىڭ iشiندە مەنiڭ تەرگەۋiمە تiكەلەي قاتىسى بار بايتۇرسىنوۆ، رىسقۇلوۆ، ۆاليدوۆ موسكۆاعا كەلiپ-كەتiپ ءجۇردi. بايتۇرسىنوۆ كيرۆوەنكومنىڭ مۇشەسi رەتiندە كەلگەن سايىن وكiلدiككە جيi كەلiپ تۇردى. سيرەك تە بولسا ۆاليدوۆ تە كەلەتiن. بiردە ماعان بايتۇرسىنوۆ: كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىنا ۆاليدوۆتiڭ ريزا ەمەس ەكەنiن، مۇمكiندiگi بولسا ينديامەن بايلانىس جاساعىسى كەلەتiنiن، سول جاقتا ءجۇرiپ رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس ۇيىمداستىرعىسى كەلەتiنiن، تاۋەلسiزدiكتi قارۋمەن ورناتقىسى كەلەتiنiن، مۇنى كەڭەس وكiمەتiنiڭ iشiندە جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەنiن ايتتى. بۇعان رىسقۇلوۆ تا ماقۇل سياقتى كورiنەدi دەدi".

ت.رىسقۇلوۆ اراعا جىلدار سالىپ بارىپ: "پەتەرس: 1920 جىلى پارتيا ۇيىمىندا دايىندالدى دەگەن جەلەۋمەن، ناعىندا پارتيا ۇيىمى ەمەس كونتررەۆوليۋتسيالىق "يتتيھاد ءۋا تاراككي" ۇيىمى دايىنداعان باعدارلامامەن دەلەگاتسيا بولىپ لەنيننiڭ قابىلداۋىنا كiردi. دەلەگاتسيا موسكۆاعا بارعان سوڭ بەلگiلi باشقۇرت بۋرجۋازياشىل-اۆانتيۋريسi ۆاليدوۆپەن جانە تاتار ۇلتشىلى سۇلتانعاليەۆپەن كەڭەسiپ، "يتتيھاد ءۋا تاراككي" ۇيىمى ارقىلى باعدارلامانى تالقىلادى، ءسويتiپ وزدەرiنiڭ كiم ەكەنiن اشىپ الدى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ "يتتيھاد ءۋا تاراككي" ۇيىمىنىڭ تاشكەنتتiك بەلسەندiلەرiنiڭ الدىندا ەسەپ بەردi, دەلەگاتسيا ۇسىنعان پلاتفورما بەلسەندiلەردiڭ قولداۋىن تاۋىپ، تاياۋ ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا تيiستi باعدارلاما رەتiندە قابىلداندى" - دەپ جازادى. "پراۆدا ۆوستوكا" گازەتiنiڭ بيىلعى جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا جولد. پەتەرستiڭ سول ءسوزi ءسال قىرنالىپ، ناقتىلانا ءتۇسiپتi. وندا: "بۇل ارىزدىڭ ءماتiنi "يتتيھاد ءۋا تاراككيدiڭ" iشiندە دايىندالعان. موسكۆاعا رىسقۇلوۆ، نيزاميددين قوجاەۆ جانە پاتشا شەنەۋنiگi كوشەرباەۆ باردى. موسكۆاعا بارىسىمەن كوميسسيا بەلگiلi باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن (باشكيريا), سۇلتانعاليەۆپەن (تاتاريا), بايتۇرسىنوۆپەن (قازاقستان) كەزدەستi. كەڭەستە كەڭەس وكiمەتiمەن كۇرەسۋدiڭ جالپى پلاتفورماسى تالقىلاندى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ "يتتيھاد ءۋا تاراككيدiڭ" كەڭەسiندە توبىمەن وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى" - دەلiنiپتi...", - دەپ جوعارىداعى دەرەكتi مويىنداۋدان باس تارتتى.

ۆاليدوۆ (جالعاسى): "...بۇل شىندىق (لەنيننiڭ ءسوزiن مەڭزەپ وتىر - ت.ج.) بiزدiڭ الدىمىزعا كەڭەس وكiمەتiنە قارسى پارمەندi جانە اشىق تۇردە كۇرەس جۇرگiزۋ قاجەتتiگiن مiندەت ەتiپ قويدى. سول كۇندەرi تاشكەنتتەگi ولاردىڭ پiكiرلەستەرi رىسقۇلوۆ، نيزام قوجاەۆ جانە باسقالارى تۇركiستان كوميسسياسىنىڭ جانە تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiنiڭ (تۋرتسيك-تiڭ) قۇرامىنان شىعارىلدى. بiز، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمiز 29 ماۋسىم كۇنi موسكۆادان كەتiپ قالۋعا كەلiستiك. بۇعان ستالين رۇقسات بەرمەدi, بiراق استراحانعا بارىپ دەنساۋلىعىمدى تۇزەتەمiن - دەگەن سىلتاۋ ايتىپ ورتالىق كوميتەتتiڭ حاتشىلارى كرەستينسكي مەن پرەوبروجەنسكيدiڭ رۇحساتىن الدىم...".
كومينتەرندi پايدالانا وتىرىپ دەربەس تۇركiستان كوممۋنيستiك پارتياسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان iشكi قوزعالىسقا ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى):
"مەن بۇعان ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى شىقتىم: كولچاكتىڭ تەررورى مەن زورلىق پەن قورلىعىنان جاڭا عانا قۇتىلدىق، كەڭەس وكiمەتiنiڭ ارقاسىندا عانا مۇندا رەسپۋبليكانى رەسمي تۇردە جاريالاۋعا مۇمكiندiك الىپ وتىرمىز، سويتە ءجۇرiپ مۇنداي ەكi جاقتى كەلiسiم جۇرگiزۋدiڭ ارانداتۋ ەكەندiگiن ايتتىم... بايتۇرسىنوۆ مەنiڭ پiكiرiممەن كەلiستi. مەن ول كەزدە مۇنى: جەكە باستىڭ الدەقانداي بiر سەبەپتەرiنە بايلانىستى تۋعان كوڭiل-كۇيدiڭ ۋاقىتشا قۇبىلۋى شىعار - دەپ بۇعان ءمان بەرمەدiم. ۆاليدوۆ وتە iسكەر ادام ەدi... سول كەزدە بەلگiلi بiر دارەجەدە جاسىڭقىراپ جۇرگەن رىسقۇلوۆتى ۆاليدوۆ ءوزiنiڭ قيالىمەن باۋراپ العىسى كەلگەن بولۋى كەرەك. ونىمەن (ۆاليدوۆپەن) بiرiنشi جانە سوڭعى رەت كەزدەسكەنiمدە مەن وعان قازاقستاننىڭ وكiلi رەتiندەگi ءوز كوزقاراسىمدى اشىق بiلدiردiم جانە ەكەۋمiز دە پiكiر تالاسىنا بارعامىز جوق. قايتىپ كەزدەسكەن ەمەسپiز" ، - دەپ قارسى پiكiر بiلدiرiپتi.
ارينە تەرگەۋدەگi جاۋاپتىڭ مازمۇنىنا ساقتىقپەن قاراعان ءجون. ال سونداي قىسىلتاياڭ كۇندەردiڭ بiرiندە كەزدەسكەن ءا.ەرمەكوۆتiڭ اتىنىڭ اتالماۋىنىڭ سەبەبiن ز.ۆاليدوۆتiڭ "ەستەلiگiندەگi":

"زيانى تيمەس ءۇشiن بۇعان قاتىسقان، قازiر كوزi تiرi تاعى دا ەكi ادامنىڭ اتىن اتاماۋعا تۋرا كەلiپ تۇر", - دەگەن ەسكەرتۋiنەن اڭعارۋعا بولادى.
"ەستەلiكتەر" جاريالانعان جىلى ءالiمحان ەرمەكوۆ تiرi بولاتىن.

ز.ۆاليدوۆ (جالعاسى): "...سول كۇندەرi قازاق قايراتكەرلەرi دە جانە تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگiزiلiپ جاتتى. 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا باشقۇرتستان وبلىستىق كوممۋنيستiك پارتياسى قۇرىلدى، بiز تۇركiستانداعى سوتسياليستiك قوزعالىستىڭ باسىن بiرiكتiرiپ، دەربەس سوتسياليستiك پارتيا قۇرىپ، ونى روسسيا كومپارتياسىنان ءبولiپ الىپ، III ينتەرناتسيونالعا دەربەس مۇشە رەتiندە كiرۋدi جوسپارلادىق... بۇل كەزدە (1920 جىلى - ت.ج.) قازاق پەن وزبەكتiڭ كورنەكتi قايراتكەرلەرi نيزام حودجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ موسكۆادا بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتiڭ جانىنداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرi بيۋروسى سوڭعى دەمiن الىپ جاتقان. ءولiپ بارا جاتقان وسى ۇيىمدى پايدالانىپ تۇركiستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، بۇقارا مەن حيۋا وبلىستىق كومپارتيا ۇيىمىن ىقپالىمىزدا ۇستاۋدى كوزدەدiك. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرۋ ءۇشiن باشقۇرتستاندا جۇرگەن كەزiمنiڭ وزiندە تۇركiستانعا 14 ادام جiبەرگەن بولاتىنمىن. بۇل جۇمىس موسكۆادا بۇرىنعىدان دا كەڭ اۋقىمدا جۇرگiزiلدi" ، - دەپ (268-بەت) ەسكە الادى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "تەك 1917 جىلى شiلدە ايىندا وتكەن بۇكiلقازاقتىق قۇرىلتايدا عانا قۇرىلتايدىڭ شەشiمiمەن "الاش" ولكەلiك-ۇلتتىق اۆتونومياسى جاريالاندى. وسى قۇرىلتايدا تۇركiستانمەن قوسىلۋ ماسەلەسi دە شەت جاعالاپ جالپىلاما قوزعالدى. قۇرىلتاي كوسەمدەرi, سونىڭ iشiندە شىعىس وبلىستارىنىڭ وكiلدەرi: وندا ۇلەمدەردiڭ ىقپالى كۇشتi, دiني فاناتيزم بار، دەسپوتتىق بيلiك جويىلماعان، وسى باعىتتاعى شەت ەل مەملەكەتتەرiنiڭ اسەرi كۇشتi - دەگەن ءۋاج ايتىپ، تۇركiستانمەن قوسىلۋعا تۇبەگەيلi قارسى شىقتى. ماعان كەلەتiن بولساق، مەن سول كوزقاراستى 1925 جىلعا دەيiن دە ۇستاندىم".
ز.ۆاليدوۆ (جالعاسى): "مەن وتiرiك پەن كولگiرسۋگە توزە المايمىن. ەگەردە بولاشاقتان ءسال عانا ساۋلە كورiنسە، وندا مۇنداي الدامشىلىققا توزۋگە بولار ەدi. بiراق تا بiزدiڭ ءتوزiمiمiزدiڭ تولەۋiن وتەيتiن ەش ءۇمiت جوق. مۇنداي ارەكەتكە ءوز ەركiڭمەن تاۋەكەل ەتەسiڭ. مەن وندا (تۇركiستانعا - ت.ج.) ءوز ارميامدى الىپ بارىپ، ولاردىڭ قانىن موينىما العىم كەلمەيدi. مەن ءوز باسىمدى عانا وققا تiگiپ وتىرمىن. مەنiڭ سەنiمدi دوستارىم بار، ولار مەن قال دەسەم دە قالمايدى، بiرگە جۇرەدi... شىعىس تۇركi وكiلدەرiنە، سونىڭ iشiندە تۇرار رىسقۇلوۆقا دا ايتتىم. ول بۇل تۋرالى بوكەي ورداسىنداعى ءوزiنiڭ جاقتاس كوممۋنيسiنiڭ بiرiنە حات جازدى"" ، - دەپ شەشiم قابىلداعانىن جازادى.

مۇنداعى "بوكەي ورداسىنداعى جاقتاس كوممۋنيسi" كiم ەكەنiن تاپ باسىپ تابا المادىق. دەگەنمەن دە تاشكەنتتەگi ءوزارا بايلانىسىن ەسكەرسەك، جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋiنiڭ بiرi بولۋى ابدەن مۇمكiن دەپ جورامالداۋعا نەگiز بار. م.مىرزاعاليەۆ پەن ع.الiبەكوۆتi دە ەستەن شىعارۋعا بولماس. ءا.ايتيەۆ پەن س.مەڭدەشەۆكە مۇنداي حاباردى جەتكiزۋi ەكiتالاي. ال ب.قاراتاەۆ پەن م.تۇڭعاشينگە سونداي سەنiممەن قارادى دەۋدiڭ قيسىنى كەلمەيدi. تەرگەۋدەن تىس، ول وقيعا وتكەننەن كەيiن قىرىق جىل وتكەن سوڭ ءالiمحان ەرمەكوۆ:

"1920 جىلى 23 ماۋسىمنان 7 تامىزعا دەيiن كومينتەرننiڭ II كونگرەسiنiڭ ماجiلiستەرi وتكەن ەدi. ركپ (ب) دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىنا ۆلاديمير يليچ لەنيننiڭ باسقارۋىمەن پارتيا مەن ۇكiمەت باسشىلارى كiردi. سونداي-اق بۇعان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردان دا دەلەگاتتار كەلدi. II كونگرەسكە رسفسر كومپارتياسىنىڭ دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ت.ب. قاتىسقانى ەسiمدە. قازاق اۆتونومياسىن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاپ باردى.
كونگرەسستە ۆلاديمير يليچتiڭ: "ەگەر دە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردiڭ پرولەتارياتى كومەك بەرسە، الەۋمەتتiك-ەكونوميالىق جاعىنان ارتتا كالعان ەلدەر كاپيتاليزمدi وراعىتىپ سوتسياليزمگە وتە الادى", - دەگەن ءسوزi ماڭىزدى تەوريالىق مانگە يە بولدى. ەڭ الدىمەن ۆ.ي.لەنيننiڭ وسى كونگرەستە نەمiس تiلiندە سويلەگەنi مەنi تاڭ قالدىردى. مۇندا ءۇندiستان كوممۋنيستiك پارتياسىنىڭ ليدەرi رويدىڭ ءوز وتانىندا ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق-دەموكراتتىق قوزعالىستى قولداۋعا قارسى سويلەگەنi كوپ پiكiرتالاس تۋعىزعانى ەسiمدە قالدى. ۆلاديمير يليچ رويدىڭ بۇل پiكiرiنە تۇبەگەيلi قارسى شىعىپ، يمپەرياليزممەن كۇرەسكە باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا پرولەتارياتتىڭ شۇعىل تۇردە كومەك كورسەتۋi قاجەتتiگiن باتىرا ايتتى. اعىلشىن كوممۋنيستiك پارتياسىنىڭ دەلەگاتى كۆەچ تە وسىنداي كوڭiل-كۇيدە سويلەدi. ءيا، وسى بiر قىسقا ەستەلiگiمدi اياقتاي كەلە، مەن جاس، البىرت شاعىمدا ۆلاديمير يليچ لەنينمەن كەزدەسكەنiمە ءوزiمدi باقىتتى سانايمىن. ونىڭ شابىتتى دا دانا، اسا ادامگەرشiلiكتi كەيپi جۇرەگiمدە ماڭگi ساقتالادى...", - دەپ ەسكە الدى.

ارينە بۇل جاريالانىمدا زاكي ۆاليدوۆتiڭ استىرتىن جۇمىسى جانە ونىڭ كومينتەرننiڭ كونگرەسi تۇسىندا رەسەيدەن دەربەس ۇلتتىق تۇركiستان پارتياسىن قۇرۋعا ۇمتىلعانىنىڭ ايتىلماعانى وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi.
الايدا وسى ءۇش ايدىڭ iشiندەگi وقيعالار اراعا جىلدار سالىپ بارىپ "الاشوردا" قايراتكەرلەرiنiڭ الدىنان شىقتى. بۇل كەزدەسۋلەر ولاردىڭ تەرگەۋ iسiندەگi باستى ماسەلەگە اينالدى. بۇعان ءسال كەيiنiرەك قايتىپ ورالامىز.

(جالعاسى. باسى وتكەن ساندا)

«تۇركىستان» گازەتى