I

Býgin bir, Qúdaydyng meyirlene qaraghan kózderi de, Ýshbiyik auylyn, jyly qabaq, ong kózimen  sholyp ótkendey.

Shynqoja  auylynan, erte  jolgha  shyqqan Shәmshi, olardyng qoryldap túryp  úiyqtap jatqan týrlerine qarap:

• Rahmet, jigitter, sau bolyndar - dep, ot aldyryp qoyghan jiguliyine, pisimillә, tart, aq qasqa, algha qaray- dep Ayakózge tarta jóneldi...

Týste oyanghan, basy  kópektey jigitter, jer sipap qalghanday,

Shәkennin shaldygha, at basyn tiregen auyly, týni boyy Shәmshi әnderin shyrqap, memlekettik merekedey, qalbalaqtaghan auyl adamdary, qos-qoldap, asyl Shәkene  sәlem  bergenine  mәz-meyram...

Shәmshi de, el  iltipatyna kónili bosap, «Qayran, qazaghym-ay» - dep, Abay atam qalay aitqan, endi búl auyldyng aq dastarhanynan qalay attap ótesing degendey, jigulii túrghan kók maysa, kók shalghyngha  aunay ketti... Samauryn shәii de, kónil sergitip, ýsh-tórt qazan, biri  quyrdaq, biri sirne, endi ekeuinde qazy-qarta, jylqy eti, basqasynda baghlan eti bylqylday bastady. Qoydyng basyn ýiitken әbiger jigitterge «Qazaqstan» temekisin tartyp, aman bolyndar, arlandarym, dep kókjiyekke  oilana kóz  salyp, eki  shylymdy birinen song birin, qúsharlana tartyp tastady...

Týn. Mylqau týndi  talay  basynan  ótkergeni esinde, biraq mynau erekshe týn. Júghymdy jas jigitter, auyl shetine, eki-ýsh  altybaqan qúryp,  ortasyna ot  jaqqan, mandaliyn, gitara  bolsa da  kýmbirlegen  dombyramen  eski  bayannyn  ýnine  siya  kók  qara  aspan da, júldyzdaryn jamyratyp, jez tabaqtay tolghan  aiyn, auyl  shetindegi mýlgip  túrghan alasa taulardan kótere  týskendey...

Áriyne, Shәmshi  әnderine  tamyljyghan  tylsym  tabighat ta   elite  bastaghanday...

«... Dýniyedegi eng qasiyetti  siqyr, ol – muzyka», - dep ishtey kýbirlegen qayran Shәkeng tabany  jerge  tiymey túrghanday bir hәl keshti. IYә, el  ýmitin  aqtau әrbir  er  azamattyn  abyroyly mindeti....  Osynday oilar  Shәkene  әdet  bolyp  bara  jatqanday. Ásirese,  Júmeken  ekeui  «Qazaqstanym» әnin  jazghan son, osy әn  úly  dalada  jatqan ýlken   tekemettin  shanyn  qaghyp  tastaghanday edi.

Anda-sanda  kezdesip, syra-pyra  iship, Júmekenning «Belomoryn»  shegip  qongshy edi. Jýregine  jaqyn Júmeken de o dýniyelik bolyp ketti.

Eske alady, júma  sayyn baqyl  bolghan  dostaryna, ata-anasyna  qúran  baghyshtaydy... Peshenege  jazylghan  pendeshilikke  uәj aitudyng ózi  de  kýpirlik  siyaqty...

Ayagózdin  GAY -leri de, aqyryn  jýrip  kele  jatqan  Shәkendi  toqtatpady. Qayta  ózi  toqtap  mәshiynesine   benziyn  qúiyp aldy. Olar da  tanymasa da, aghalap  jәrdemdesip jatyr. Nomerine qaramasa  da, osy  auyl-aymaqtyn, basshy diyrektory ma dep qalbalaqtap qaldy.

Shәkenning kirpiyazdyghy men kishpeyildiligi ony bekzat-izettilikpen  kórsetushi edi. Janarmay beketinde  temeki  tartugha  bolmasyn  bilip,  Jarma  audanyna  qaray  bet týzedi. Egizqyzylgha  jete bere, joldyng ong jiyegindegi  bastaugha  toqtamasqa  bolmady, shólin  basyp, betin  shәiip  esigi  ashyq  kabinasynda temekisin  rahattana  tartty.

Saryarqanyn  salqyn  auasy, búlaqtyn  balday suymen sarayyn ashqanday. Kýn arqan  boyy  kóterilgen, túnyq  kók  aspannyng әr jerinen aq  maqtaday úlpa  búlttar, ózimen  birge  ileskendey, shyghysqa  qaray  jәimen jyljyp barady. Shәken  biraz  uaqyt, dalanyn  jyrshy  qúsy, boztorghaydyng ýnine, óne  boyy  balbyray  keudesine  san  týrli  әuezdi  tylsym  kýilerinin  tamyljyp  enip  jatqanyn  sezip otyrghanday.

Mausym aiynyng jer  tónirekti betege, shalghynmen  jasyl kilem jauyp, say- salalarda tobylghy-qaraghany býrlenip  jaynatyp  tastaghanday,  әsirese jusannyn  iyisi, búl bir  júmaqtyn  qasiyetti  iyisindey, múqym  múryn- kensirigindi  samalmen  qytyqtaghanday. Osynau úlan-ghayyr jerdi  batyr  babalarymyz  qalay  qorghaghan dep, óz-ózine ishtey  súraq  qoyghanday. Keudesin kere  kók  jiyekke  kóz  tastap   biraz  túrdy  da,  anau  kók-súr  taulargha  jetkenshe  jýrek  jalghap  alayyn dep, tanerten  siyr  sauugha  túrghan,  jengeleri  salghan,  karton  qorappen, qonyr-qatty  qaghazdy  ashty.

Pay-pay- desenshi,  tonazyghan et, qazy-qarta, bauyrsaq araq, koniyak  shólmegi,  bir  shyny ýlken bankige  kilegey qosqan  airanady  taza  oramalgha  orap,  kesesimen  salyp  qoyypty. Ne degen darhan, jomart elimiz?! – dep  jymidy Shәmshi.

Qoy, jengelerimning qolyn  qaytarmayyn dep, alys  joly  bar, keyde  týnde, keyde  kýndiz jorytqany bar, әsirese  shyghysqa  qaray aq  jiguliyimen, birinshi  kelui bar, koniyak,  sen  túra  túr, aqandy ashayyn dep, oyly syrly kesege qúiynqyrap  alyp:

- Al,  qazaghymnyn  baytaq  jeri, júmaq  jeri,  sen  ýshin! - dep  tartyp  jiberdi  de, etten de  qazydan da asap, artynan qolyna bauyrsaq aldy.

Kesesin  shәiip, airan qúiyp, týregep, ainalagha  kóz  salyp, biraz  túrdy,  alystan  men  múndalap Bayjan, Aljan  taulary  shaqyryp  túrghanday. IYә, keshegi  auyl  aqsaqalynyn  jaugershilik zamanda, jaraly Shynqoja  batyrdyn,  Talas  ózenine  batyp  bara  jatyp, barmaghyn  qylyshpen  qiyp,  tughan  jerime  jerlender dep  amanat qaldyruy, basqa  da  әserli  әngimeleri  oiyna  qayta-qayta  oralyp keledi.

Áne - mine  degenshe  Ýshbiyik  auylyna  da jetip qaldy. 60-70 pen kele  jatqan  Shәken  әkki  jýrgizushidey  jyldamdyqty 40-tan  tómendete  berdi. Auyl ortasyna kelgende, Ayagózben Jarmanyn  ortasyndaghy  betke  ústar  MAI- qyzmetkeri  Maldybaev  Ramazan  agha, ala  tayaghyn  kóterip,  toqtau isharatyn  kórsetti.

Aq jiguliy,  ótip  te  ketpey,  jetpey de  qalmay,  tura  ala  tayaqtyn  túsyna kep  toqtady.

Aq qasqamen oi  terbelisinde  kele  jatqan Shәken,  birinshi  asyqpay teme- kisin  tútatty  da, on  qolyn  shekesine  qoyyp,  ustav boyynsha ózin  tanystyrghan  symbatty, boyshan  jigitke quaqylana  kóz  tastap:

-Bauyrym, alys  joldan  kelemin,  men  kete  bersem  bolmay-ma?- dep әzil-shyny  aralas, qújattaryn  da  kórsetpesten, temekisin  tarta  týsip, týsi iygiden  týnilme  degendey  MAY qyzmetkerining jýzine  kýle  qarap  túrdy.

• Temeki iyisin  jaqtyrmaytyn Ramazangha, kabina  ishinen taghy  da

jaghymsyzdau iyis  sezilgendey  edi.

• Agha, kólikten týsip, prava-dokumentterinizdi  kórsetiniz,  әitpese... - dep  qaldy.
• Bauyrym, әitpese ne  isteysinder, búnday sóz sen  siyaqty   sypayy  jigitke  jaraspaydy  ghoy- dep  saldy Shәken. Tosylyp  qalghan  Ramazan:
• Peregardyng iyisi  shyghyp túr  ghoy,  jol  erejesin  búzyp  kele  jatyrsyz ghoy,- dey  bergende,
• Men – Shәmshimin ghoy,  bauyrym, alystan  sharshap  kele  jatqanymdy  aittym jana,  qonaq  kәde degen qazaqta  bar  emes pe? – dedi Shәmshi.
• Agha, siz  shynymen de Shәmshi  aghasyz ba,  dokumentterinizdi  kóreyinshi,- dedi Ramazan kýlimsirep.
• Al kórseteyik,  bauyrym, mineki- dep qújattaryn  baysaldy  ghana  úsyndy.

Komsomol  silyghynyn  laureaty,  jýrgizushi  kuәligi,  pasportyn  alyp  kórip  túrghan  Ramazan ýlken  kózderi sharasynan shygha jazdap:

• Agha, mashinadan  týsinizshi,  rúqsat  bolsa?.. - dep súrady.
• Al, bauyrym,  oghan  da  kóneyik, - dep  týse  bergen Shәkendi  MAY qyzmetkeri qapsyra  qúshaqtap, tik  kóterip aldy.
• Shәmshi agha, mynau  bizdin  auyl Ýshbiyik, - dedi Ramazan.
• Kórip túrmyn,  bauyrym, Ýshbiyiktin  bir  biyigi ózin  siyaqtysyn, - dedi  Shәkeng de  әzildep.
• Agha, auylgha syily  qonaq  bolynyz – dep Ramazan jezdesi  Kópjasardyng ýiine  Shәkendi bastay berdi. Jana  salynghan  berekeli  ýy Shәkene de kórgen jerde únaghan. Ýige kirgenderi  sol edi, Shәken:
• «Assalaumaghalikum» - dep shanyraqqa  sәlem berdi. Sharuasy bastan asatyn Kópjasar býgin týstik  isheyin dep  ýige  kele  qalghan:
• Uә, әlikum, әs sәlәm- dep jygha tanymasa da Shәkennin  qolyn  alyp, - tórletiniz,  tórge  shyghynyz, - dedi. Edenine kilem  tóselgen, ken  tynysty  salqyn  ýidin  tórindegi  jana  divangha Shәkeng de   kep jayghasty.
• Kóp agha, myna kisi, Shәmshi Qaldayaqov, mine, dokumentterin kórinizshi  - dedi Ramazan.
• Áriyne, senemin ghoy. Al endi osynday ýlken qonaq  kelgende Biyahmet Rahymbaevichty  zvondap shaqyrayyn, - dedi jýzine quanyshtyng alauy jýgirgen Kópjasar. Sóitti de telefon túrghan bólmege ótip:
• Biyahmet Rahymbaevich, siz senesiz be,  senbeysiz be, bizding ýide  legendarnyi, bizding әnimiz, sәnimiz – Shәmshi Qaldayaqov otyr. Rysqaysha  quyrdaq  jasap jatyr, men de  óz kózime  ózim senbey, Ramazangha  bir qaraymyn, Shәmshi aghama  bir  qaraymyn. Qalghanyn dastarhan  basynda  aitayyn, - dep qara  telefonnyn  trubkasyn  qoya  saldy  da, daladaghy as ýige  úmtylghan.
• Rysqaysha, quyrdaghyndy  molyraq, dәmdirek jasashy. Ýiimizge  Shәmshi agha, Shәmshi  aghanyng ózi kelip otyr! – dep dauystady.
• Shәmshi agha, osy divangha jantaya  beriniz,  qazir  susyn, quyrdaq, shәi  bәri  keledi, - dedi Shәkene  jastyq  úsyna berip. Sosyn, - Uәis,Uәis, kelshi balam, mine,  Shәmshi  aghana  sәlem  bershi, - dep  ýlken  úlyn da   shaqyryp alyp Shәmshige qolyn bergizip  Kópjasar  agha  mәz boldy. Sld shamada sovhoz diyrektory Biyahmet Rahymbayúlymen birge partkom Saqarat  agha  da   keldi.

Eki jastyq  salyp,  kóp qol  tiymegen  dombyrany, qúlaq  kýiin  keltirip jatqan Shәkene:

• Shәmshi, salamatsyz ba? -dep  birinshi  Saqarat agha amandasty.
• Mening esimim Biyahmet, osy sovhozdyn  diyrektorymyn- dep  Shәkene Saqarattan keyin Biyahmet Jampozov qolyn sozdy.

Buy  búrqyraghan  quyrdaq  keldi. Ramazan  da  Shәmshinin  jiguliyin esik aldyna  qoya sala, dýkenge  tarta  jóneldi,  barsa,  Qasym agha týstikke jinalyp jatyr eken:

- Sharuandy ait, Ramazan- dedi.

-Qas agha,  bes  taza  araq, bir  koniyak, bir  shampan kerek. Búl – Kópjasar aghanyn  tapsyrysy, - degen Ramahan, - Qas agha, Saghynghan senesinder me, Kópjasar jezdemning ýiinde Shәmshi agha  otyr, qazir Jampozov,Saqarat keldi, jýrinder sol ýige, - lep mashinasyn  ot aldyrdy. Saghynghan  sovhozdyng komsomol sekretary edi, poezdan  týsip, Qasym aghadan  temeki  alugha  kelgen, tek «Qazaqstan» shegetin.

-Qasym agha,  jýrinizshi, birge  baryp  sәlem  bereyik, Ramazan  sizben  qaljyndaspaydy ghoy, - dep qiyldy.

-Kettik, Ramazan, Saghynghan. Jýz jylda  bir  tuatyn Shәmshi ghoy, Shәmshi bolsa, Shәmshi shyghar, baryp  bir  jýzin  kóreyik, - dep dýkenshi Qasym Shәmshinin  әnderining birin ynylday bastady. IYә,  soghystan  keyin Shәmshi әnderi, múnly halyqtyn  jan  jarasyn jaza  bastaghanday edi, onda  da  aragha  jyldar  salyp...

Ashtyq, repressiya, soghys... qazaq  halqynyn  es jiya  almay  jýrgen  kezi  edi ghoy. Áytse de Shәmshining ruhty, kónil  terbeter  әnderine «senzura»  da  barshylyq  edi...

• Assalaumaghaleykum, Shәmshi! - dep Qasym agha  kirip kelgende, diyrektor men partkomgha jәy ghana  sypayy  amandasqan Shәmshi:
• Áleykumassalam! - dep Qasym  aghanyng qolyn qos qoldap aldy da:
• Agha, siz soghysty  kórgendeysiz, tórge  siz otyrynyz, men sizge  bir әn oryndap  bereyin – dep, dombyrasyn  beubeulete  jóneldi. Shәmshi oryndaghan sondaghy әn Qasym Amanjolovtyng «Jas Qazaghy» edi.
• Shәmshi, azamatym-au, hosh kelding bizding elge jәne  Qasym  aghannyng әnin aittyn, men de  Qasym Shayyhov aghan  bolamyn, soghysty Qúday taghala  el  basyna  bermesin, endi  bizdin  ýige  barayyq, bir aq sary basty shalayyq, Biyahmet, Saqarat  bizdin  ýiden bastayyq, alystan  at  shaldyrtyp kelgen  qazaqtyn  serisine, osy  auyldan  myng qúrmet! Bizding el Bayghara, Aqtaylaq, Aqtamberdi, Árip, Shәkijan  әuliye, Arqabay  duananyn, tipti, professor Lәilә  Bazanovanyng eli, - dep shalqy sóiledi Qasym agha.

IYә, Qas  aghanyn  әr otyrys, jiyn-toydy qyzdyryp jiberetin, erekshe qasiyeti bar edi. Auyldyn  jana salynghan  Mәdeniyet  ýii boldy sol tústa. Kenshar diyrektory dúrystap kesh  ótkizeyik, sol  keshte Shәmshi  aghamyzdyng әnderin  tyndayyq, Janpeyisterdi, Ókendi  bәrin  shaqyr, qayda  Ýshbiyiktin  ónerli úl- qyzdary? - dep, Saghynghangha  qarady.

-Al, Shәke,  mynau  aqsarybasqa  bata ber, - dedi Qasym  agha bir  erkek toqtysyn   Shәmshining aldyna sýirep әkelip. Shәkeng tosylmady:

-Bata desen,  mine,  bata,

Qoldasyn Qydyr ata!

Qydyr  atalarynyz  qiyalasyn,

Bastarynyzgha baq-dәulet úyalasyn,

Kelgenderiniz  kelip,

Ketkenderiniz tolsyn.

Kógenderiniz  monshaqty bolsyn,

Bala-shaghalarynyz on  shaqty bolsyn,

Áumiyn! – dedi. Japa-tarmaghay  júrttyn  bәri de, bir  Allagha siynghanday betterin  sipasty,  tipti,  partkom  Saqarat ta betin  sipaghanyn bilmey qaldy. Ol kezde  janazagha qatystyng dep, partburo  mýshelerin partiyadan shygharyghan,   qylyshtan qan bolmasa da, kózden qan tamghan  kezder  edi.

Shәkendi berekeli auyl adamdary jaghalay kýtip, jamyrasyp qaldy. Kenshardyng bas jylqyshysy  Millyat әkelgen  sýri qazydan molyraq asap, qymyzgha qanghan  Shәken:

-Aghayyn, túra  túryndarshy,  men bir  tilek aitayyn. Ramazan  bauyrym  bolmasa, men osynday berekeli  auyldyn  túsynan óte shyghar edim de, dәmin tatpas edim, keshegi  Mәdeniyet  ýiindegi    salghan әnderinizdi estimegen bolar edim. Kezdesu úiymdastyrghan  sәtteriniz  menin  jýregimde  saqtalyp  qalady ghoy, ainalyp qana  keteyin, anqyldaghan aq kónil júrtym! - degende  Ýshbiyik auylynyng túrghyndarynyng kózderine  ystyq tamshy  ýiirildi.

Shәkeng sharuasy qat-qabat auylda jata beruden ynghaysyzdansa kerek, kenshar diyrektorynyng ýiinde qonaq bolghan kýnning erteninde:

-Mening inspektorym  qayda? Ramazandy shaqyryndar, әitpese  men milisiyagha habarlaymyn, - dep әzildedi.

Áriyne,  qarapayym  auyl  adamdary ýshin, sýrensiz  kýibing tirlikten bir  sәt  serpilip, sergigenge ne jetsin. Búl bir  shuaqty  kýnder edi.

Shәmshini auyldyng shetine sheyin jana  avtobusy bar  jýrgizushi, Amankeldi, komsomol  hatshysy Saghynghan, kenshar diyrektory Biyahmet, partorog Saqarat, Kópjasar, Túrsynhan, Jәken, Mәnәsh, Qasym agha  bәri-bәri shygharyp saldy. Aq jiguliyding tizgini Ramazannyng qolynda. Qasynda Shәmshi agha.

• Rizamyn Ýshbiyiktey auylgha, tart, Ramazan, tart aq qasqa!- dep, Shәmshi agha  jotalargha kóz sýzip, ózi biletin  dúghalardy oqyp kýbirley bastady.
• Agha, siz Boranbay biyge  qúran  oqyp  otyrsyz ba, onda   mashiyneni  toqtatayin – dedi, Ramazan.
• Ramazan, sen osy Boranbay  biydi bilesing be? – dedi Shәkeng oghan  synay qarap,
• Áyteuir, әkem aitatyn, osy  ónirden ótkender adaspayyq dep, osy jerdi boran  damyldaghansha  panalaydy eken, boranda  adasqandar da ainalyp kelip, osy  jerden, jolymyzdy asha  kór dep,  toshalagha  malyn  soyyp, sәl-pәl tynyghyp  saparyn jalghastyra beredi eken, -dedi Ramazan.
• Al, Aqtamberdinin  ziraty  alysta  ma? – dep súrady Shәken. Sosyn:
• Aqtamberdi qazaqtyng bir tuar jyrauy ghoy, sonday babalarymyz bolmasa, biz kele jatqan  ken-baytaq jerimizdi, Úly dalamyzdy  kimder  qorghaytyn edi? – dep qalyng oigha ketti.

II

Bәrimen riza  kónilmen qosh aitysyp, Ramazan ekeui, audangha kele jatyr, ol kezde  audan  ortalyghy Qalbatau emes edi.  Áne-mine  degenshe audan ortalyghyna da jetip qaldy.

-Aynalyp  keteyin, Ramazan,  saghan  rizamyn, sening auylyna da  rizamyn, senin  auylynnyn  anqyldaq, aqkókirek  azamattaryna da  rizamyn!

Qazir Ády aghana  avtomattan  telefon   shalayyq, ózi osyny  bergen, sen maydanger  Ádi  Shәripov  aghandy tanushy ma edin? Men  samolet  poyyzgha  da otyrmay, elimdi, jerimdi kóremin dep osylay tarttym. Ramazan,  saghan myng da bir rahmet, el-júrtyna  tipten dәn-rizamyn, qazaqtyng qay   týkpiri bolsa da berekeli ghoy, menin  әnderimdi óz әnderindey kókirekterin kere  shyrqaghanda, tóbem  kókke bir eli  jetpegendey kýy keshtim, negizi men  baqytty  adammyn! – dedi Shәmshi tolqyp.

-Al, endi meni Ádekennin  ýiine apar. Mynau adresi, bizben birge qonaq bolsan,  tipti jaqsy, -dep Ramazannyn  iyghyna qolyn salyp, inisine degen  erekshe sezimmen  basyn tiygizip, emirene qúshaghyna  tartty.

IYә, әigili Shәmshi Qaldyyaqov kelgen sol  bir  shuaqty kýnder Ramazannyn  esinen  kóp  jyldar shyqpay   jýrushi edi. Jol  boyynda  keybir jabyrqau  kýnderde  túrsa da,  Shәkennin  әnderin ishtey ynyldap, óz-ózin  júbatqanday bolushy edi. Qayran sol bir  shuaqty kýnder-ay...

Qayrat Ahmethanúly

Almaty-Ýshbiyik

Qyrkýiek-aqpan 2014 j

Abai.kz