«Obshestvennaya  pozisiya» basylymynda jariyalanghan osy hat (16.02.11) qoghamymyzdaghy qazaq tili tóniregindegi  pikirlerding ishindegi bet-jýzine qaramay tyrnap aitqan dәlelderining myqtylyghymen kózge týskenin eskere otyryp audaryp berip otyrmyz.

Aleksandr Bek. «Obshestvennaya  pozisiya» gazetining shef-redaktory Almat  Azadiyge   ashyq  hat

Qúrmetti Almat! Sizding basylym qazaq tili mәselesin jii jazyp jýr. Qazaq tilining qoldanys ayasynyng mýshkil halin jii aityp, jii jazady. Oghan myndaghan sebepter aitylady: til instituty joq, әdebiyet joq, shet tildermen baylanys joq, t.s.s. Menimshe eng basty sebep mynada   -   qazaqta Ruh joq.

Ekinshi sebep  -  biz, orystildi qazaqtar ózderimizdi mәdeniyetting shynyna shyqqandarmyz dep sanaymyz. Túrmystyq jaghy tәuir pәterlerde túramyz, sheteldik kólik minemiz, lauazymdy, aqshaly qyzmetterde isteymiz, teatrgha baramyz, kitaptar oqimyz. Biz oqymaghan kitap, biz bilmeytin jazushy joq  -  Pushkinnen bastaghan sheteldik aqyn-jazushylar. Orystyng mәdeniyetin orystan kem bilmeymiz, әlemdik óner, әdebiyette de jan-jaqtymyz. Sóite túra, eger bizden Birjan sal nemese Segiz seri kim dep súrasa anqayyp qalamyz. Óz halqynyng tilin bilmeushilik  -   naghyz mәdeniyetsizdik ekeni orystildi qazaqtardyng miyna kirip te shyqpaydy.

«Obshestvennaya  pozisiya» basylymynda jariyalanghan osy hat (16.02.11) qoghamymyzdaghy qazaq tili tóniregindegi  pikirlerding ishindegi bet-jýzine qaramay tyrnap aitqan dәlelderining myqtylyghymen kózge týskenin eskere otyryp audaryp berip otyrmyz.

Aleksandr Bek. «Obshestvennaya  pozisiya» gazetining shef-redaktory Almat  Azadiyge   ashyq  hat

Qúrmetti Almat! Sizding basylym qazaq tili mәselesin jii jazyp jýr. Qazaq tilining qoldanys ayasynyng mýshkil halin jii aityp, jii jazady. Oghan myndaghan sebepter aitylady: til instituty joq, әdebiyet joq, shet tildermen baylanys joq, t.s.s. Menimshe eng basty sebep mynada   -   qazaqta Ruh joq.

Ekinshi sebep  -  biz, orystildi qazaqtar ózderimizdi mәdeniyetting shynyna shyqqandarmyz dep sanaymyz. Túrmystyq jaghy tәuir pәterlerde túramyz, sheteldik kólik minemiz, lauazymdy, aqshaly qyzmetterde isteymiz, teatrgha baramyz, kitaptar oqimyz. Biz oqymaghan kitap, biz bilmeytin jazushy joq  -  Pushkinnen bastaghan sheteldik aqyn-jazushylar. Orystyng mәdeniyetin orystan kem bilmeymiz, әlemdik óner, әdebiyette de jan-jaqtymyz. Sóite túra, eger bizden Birjan sal nemese Segiz seri kim dep súrasa anqayyp qalamyz. Óz halqynyng tilin bilmeushilik  -   naghyz mәdeniyetsizdik ekeni orystildi qazaqtardyng miyna kirip te shyqpaydy.

Biz oilaymyz, Kembridj uniyversiytetin bitirgen adammyn, Strabonnyng enbekterimen tanyspyn, sonda menen asqan mәdeniyetti kim boluy mýmkin. Nege olay bolsa, sen siyaqty adamnyng tili bishara, tәuelsizdik alghanyna 20 jyl boldy, tiling nege jetim balanyng kýiin keship jýr?

1989  jyly memlekettik til turaly zang shyqqan kezde endi on jylda, әri ketse jiyrma jylda qazaq tili naghyz memlekettik til bolady dep sengen edim. Oghan mening orys dostarym miyghynan kýlip: «Sender «churkalar» adam bolamyn degenshe 100 jyl ótedi» degen bolatyn. Aytsa aitqanday boldy. Biz tilimizben birge mәdeniyetimizdi, oghan qosyp bolashaqqa aman sau úrpaq qaldyru qasiyetimizdi joghalttyq.

Almat, sen maqalalarynnyng birinde Bekbolat Tileuhangha kýlipsin. Ol jarnamalardaghy qazaq qyzdarynyng orys jigitterimen qúshaqtasyp túrghanyna narazylyghyn bildirgen bolatyn. Búl jerde men Bekbolatty qoldaymyn. Osyghan baylanysty bir anekdotty esine salayyn. Bir syghan әielimen dәl otyz ýsh jyl birge ómir sýripti. Kýieui ómir boyy júmys istemeytin qydyrympaz, әieldermen jýrgish, araq ishkish eken de, tamaq tabushy әieli ghana bolypty. Múndaygha shydamaghan әieli bir kýni kýieuining kózine shóp salyp qoyypty. Bilip qoyghan syghan әielin ólimshi etip sabaydy. Ólimsirep jatyp jylaghan әieli: - «Sen otyz jyl boyy ishtin, qydyrdyn, әieldermen jýrdin, men saghan bir auyz sóz aitqan emespin. Men bar bolghany bir ret bóten erkekke kóz salyp edim, meni óltire jazdadyn. Sonda syghan әieline bylay degen eken: «Áy, qatyn, bilip qoy: Mening sening ýstinde jatqanym, bizding bәrimizding jatqanymyz. Al, sening ýstinde bireu jatatyn bolsa, onda sol bireuding astynda bәrimiz jatqan bolyp sanalamyz». Sen Almat, ol jarnamanyng astaryna týsinbepsin. Sening óz tamyrynnan qorek almaghandyghyndy, bolashaqqa deni sau úrpaq qaldyru qasiyetindi joghaltqanyndy bildiredi. Búrynghy dәstýr boyynsha kez kelgen últ óz qyzdaryn basqa últqa bermeuge tyrysqan, biraq ózderi alyp túrghan. Múnday úrpaq, әkesi kim bolsa sonyng últyna jatqyzylghan, sebebi anasynyng qay últ bolghany manyzdy sanalmaghan. Qazaqtar búryn dәl osy dәstýrdi saqtap keldi. Shalaqazaqtar dep, óz tilin bilmeytin, әkesi qazaq emesterdi aitqan.

Al, bizde yaghny orystildi qazaqtarda tipti basqasha. Orystan әiel alsan, balalaryng jýz payyz orys bolady, nemisten alsang naghashylar jaghy basady, ózbekten alsang balalaryng ózbek bolady. Onyng sebebi mynada: balalaryng senen qazaqqa tәn qasiyetterdi ala almaydy. Búlay bolmaghan kýnning ózinde, balalarynnyng óz últyna yaghny qazaqqa degen salqyndyghyn, nemqúraydylyghyna tap bolasyn. Olar әkesi qazaq bolghandyghyn ar kóredi, óz balannyng kózinde «churka» bolyp kórinesin. Meyli, myng jerden oqyghan bol, fransuzsha suday sapyryp sóile, Strabondy oqysang da.

Almat, sen maghan renjime. Búl sózim bir ghana ózine arnalmaghan. Sen siyaqtylar milliondaghan orystildi qazaqtardyng ishinde tolyp jýr. Jaqynda teledidardan qarashay mәdeny ortalyghy jayly bir habardy kórdim. Bir qarashay qyzy últynyng әdet-ghúrpyn, kiyimin, últtyq as mәzirlerin ýlken maqtanyshpen kórsetti. Bir tanqalatyn jeri, habar sonynan ghana aityldy, janaghy qyzdyng әkesi  ... qazaq eken. Sonda qyzdyng óz әkesinen eshqanday qazaqqa tәn eshteneni ilip ala almaghanyn kórsetedi. Qaydan alsyn, ózi aqyldy, Strabondy oqyghan, «mәdeniyetti» bolsa. Búl jerde taghy bir problemanyng beti ashylady. Jaraydy, әkesi qazaq tilin bilmeytin qazaq eken, biraq onyng ainalasyndaghy 10 mln qazaqty, qazaq memleketin qayda qoyamyz? Sonda, bar bolghany qazaq jerindegi 2 myng qarashaydyng mәdeniyetining 10 million qazaqtan artyq bolghany ghoy!

Osydan baryp «qazaq memleketi degenimiz bar ma?» degen súraq tuyndaydy. Maqúl, qazaq bala baqshalary, mektepteri ashylyp jatqanyn moyyndaymyz. Biraq, sol bala baqshalarda ne bolyp jatqanyn bilesizder me? Olardyng bastyqtaryn aitpay-aq qoyayyn, tәrbiyeshilerining qazaqsha bilmeytinderi qanshama. Sondyqtan da, qazaq bala baqshalary men mektepterine qyzmetke tek qana memlekettik tildi erkin biletin kisilerdi ghana alu kerek.

Bizde qazaq tili degende júrttyng bәri demokrat bolyp ketedi. «Óz erkim, meni zorlay almaysyn» deydi. Premier-ministrimizding ózi әren-әreng qazaqsha bir-eki  sózben auzyn jybyrlatady, ishinen qazaqty jek kórip túrghanday.

«Ýshtildik birlik» degen sandyraq preziydentting auzynan shyqqan kezde, biz orystildi qazaqtar oghan beyjay boldyq, ýndemedik. Ýsh til týgil, qostildilik degenimizding ózi qazaq tilin jútyp qong sayasaty ekenin týsinip otyryp ýndemedik. Men orystildi bolsam da ózimdi naghyz qazaqpyn dep sanaymyn, sol kezde orystildi qazaq intelliygentterining biri osy ýshtaghandy til degenge qarsy shyghar dep bir jyl kýttim, eshkim aitpady.

Qazir preziydent bizdi jәimenen Reseyding qúramyna birtindep kirgizip keledi. Biz orystildi qazaqtar Núrekenning búl qadamynyng qate ekeninin aitugha óremiz (keybirimizding oiymyzgha kirip te shyqpaydy) jetpey otyr. Neghúrlym zang ayasynda reseylik bolsaq, soghúrlym is jýzinde qytaylyq bolamyz. Til men jer mәselesinde oghan qarsy bolghan tek qazaqtildiler boldy. Nazarbaev olargha qarsy әsker salugha qoryqty, al Putin siyaqtylar qoryqpaydy, әskerdi tóge salady. Sol kezde, orystildi qazaqtar orystyng spesnazy qazaq «kalbitterdi» qyryp jatqanda biz orystildiler quanyp qarap túramyz ba? Joq, orystyng spesnazy ýshin  -  sen orystildising be, qazaqtildising be, bәribir. Qyryp salady, sebebi  ol ýshin bәrimiz birdeymiz, «churkamyz». Al, Qytay óitpeydi, ol ýndemey kelip typ-tynysh, ashyq jatqan tesik, quystargha in salyp kire beredi.

Men Reseyde tuyp óstim. Qazir oilanamyn, nege menen túlgha shyqpady dep. Bylay qarasam, eshkimnen kem bolghan joqpyn, jaqsy oqydym, eshkimge ese jibergen emespin. 5-i synyp oqyp jýrgende qatarlas orys balalar ózderining úly ata-babalaryn aityp maqtanghanda mening maqtanatyn eshkimim bolmady. Sebebi men óz batyrlarymyzdy, maqtan tútatyn úly babalarymyzdan esh habarym joq edi. Al orystyng Dmitriy Donskoyy men Aleksandr Nevskiyleri maghan ýlgi bolmady. Osy jerde anamnyng bizding óz tilimizdi úmytyp bara jatqanymyzdy bayqap maghan Ybray Altynsarinning ólenderin (keybiri әli esimde), Qobylandy, Alpamys batyr jyrlaryn oqyp aitqanyn erekshe sýiispenshilikpen esime alamyn. Anam da reseylik bolghanymen ata-babadan qalghan qasiyetterdi jalghastyrudyng birden-bir joly  -  til ekendigin, tilding úrpaqty baylanystyrudaghy myqty quaty bar ekendigin jartylay sauatty bolsa da bilgenin endi týsinemin. Býgingi zamandaghy túrmys pen baylyqqa kenelgen qazaqtar ondaghan myng dollardy shashyp balalaryn aghylshynsha oqugha týsirip jatyr, qazaq tiline bir tiyn da salmaydy. Jaraydy, balasy Kembridjdi bitirer, millioner bolar, biraq onyng quys keude, ekinshi sortty jartykesh adam bolaryn oilady ma eken. Qazir jasym eluden asty, osynshama jasqa kelgenshe «men - qazaqpyn!» dep keudesin úrghan  birde-bir orystildi qazaqty kórgen emespin.

1973 jyly kenes armiyasy qataryna shaqyryldym. Bir apta jýrip Chitagha jettik. Kýn suyq, kesh mezgili, qaranghylyq, suyq janbyr sebelep túr. Oiymda «qayda keldim» degen jabyrqau kónil men súraq. Bir kezde ashyq terezeden «Dos-Múqasannyn» oryndauynda «Toy jyry» estilgende kónilim jadyrap ketkeni bar emes pe. «Ýide shygharmyn» dep jan-jaghyma qaraymyn, ainalam tolghan kileng orys balalar, men Reseyden әskerge shaqyryldym. Mine, sol kezde alghash ret til degen qúdiretting kýshin alghash ret sezdim.

Armiyadan keyin eki jyl qúrylysta júmys istedim, sosyn institutty bitirdim. Alghashqy jyldary óz tilimdi bilmeytindigim esh sezilgen emes. 1980 jyly jylu ortalyghynda istep jýrgenimde orystar keyde ana-myna sózding qazaqshasy qalay degende jauap bere almasam: «Ne degen halyqsyndar, óz tilderindi bilmeysinder» deydi. Menin: «oryssha bala baqshada boldyq, orys mektepte oqydyq» dep aqtalghanymyzgha, «әne ózindey Romka, Frida, Yashka Semeyde tuyp ósken, biraq nemisshe biledi» deytin. Sol kezde alghash ret, «apyray, bizdi orystar «churka» beker aitpaydy» eken dep oilay bastadym. Sózdik alyp ýirenuge kiristim. Áuelgi kezde balalar ertegisin de oqy almadym. Eki jyldan song kórkem әdebiyetti oqityn boldym. Osydan keyin meni orys dostarym da syilaytyn boldy.

Almat, sen eger tәuelsizdik alghan 20 jylda qazaq tilin ýirene almasan, onda sening garvardtyq diplomynnyng qúny bes tiyn, meyli parsy tilin jetik bilseng de. Sening atyng da, zatyng da qazaqbay, sebebi óz tiline qazaqbaysha qaraysyn. Basyna qiyn jaghday tughan kezde Oljas Sýleymenov siyaqty synyp qalaryng anyq.

Bizding ýkimet te, preziydent te qazaq tilining qoldanu ayasyn keneytuge eshtene jasamay otyrghan jaghdayda men qazaq tilining ortasyn ózim jasap jýrmin. Qazaqpen tek qazaqsha sóilesemin, meyli qasymda qansha orys otyrsyn. Kóp qazaqtar múnday jaghdayda orysshagha auysyp ketuge tyrysady. Bizding әlsizdigimiz de osydan kórinip túr: biz jaqsy nәrselerding bәri basqalarda, solardan ghana alamyz, ózimizde olar joq dep oilaymyz. Áueli óz tamyrynnan susyndap, barlyq qúnardy sinirip  bolghan song baryp ózgenikine tonggha tyrys. Biz bolsaq, bala baqshadan bastap balagha ýsh tildi tyqpyshtaymyz. Búl tipti dúrys emes. Bala ózining ana tili arqyly әueli  tilding boyyndaghy barlyq qúndylyqtardy sóileu, estu arqyly (әn men jyrdy da) boyyna bәrin sindirip aluyna jaghday jasau qajet. Mysaly, qazaq tilin bilmeytin bilgishterding Jambyldy synap, onyng audarma ólenderi týpnúsqadan artyq  degeni ne sandyraq? Áueli ana tilindi boyyna әbden sindirip bolghan song ghana basqa tilge kiris.

Mening kelesi bir úsynysym mynau. Ýkimet «Kóptildilikten - bir tildilikke» degen baghdarlamany qabyldauy tiyis. Basqa tilge tyiym sal degen sóz emes búl. Qajet pe, ýiren. Memleket onday adamgha barlyq jaghdaydy jasaydy jәne jasaugha mindetti. Biraq eshqanday qostaghandy, ýshtaghandy til degen bolmauy kerek. Osydan song birtindep orys, ózbek t.b. tildi mektepterdi qysqarta beru kerek. Bolashaqta barlyq til qazaq tilinde boluy kerek. Eger bireuge qajet bolsa jeke menshik mektep ashsyn, biraq oqu baghdarlamasy memleketting baqylauynda bolady. Óitpegen jaghdayda memleketimizden airylamyz.

Qazaqbay emes, qazaq bolatyn kez jetti. Ózim әueli tilimdi ýirendim, sosyn dombyragha qúlaghymdy ýirettim. Endi Qúday qalasa kelesi maqalamdy qazaq tilinde jazarmyn.

Almat, sen maghan renjimessing dep oilaymyn. Sen býgingi tandaghy qalyptasyp qalghan orystildi kóp qazaqtyng birisin. Jasyratyny joq, tuystarymnyng arasynda eger Qazaqstandy Reseyge qosyp jiberse quanatyndary az emes. Kezinde solardy Reseyden quyp jiberse de. Sebebi olardyng tamyry sol jaqta qalghan, olar orystyng tilin ghana alghan joq, mәdeniyetin de sinirgender. Olar ýshin qazaqtar - bóten, jat últ. Bir sózben aitqanda, óz halqynyng tilin bilmeu  -  ýlken tragediya.

Aleksandr  BEK,  Astana.