«Kenestik dәuirding bar shyndyghyn aiparaday ashyp kórsetken» delinetin Berdibek Soqpaqbaevting «Ólgender qaytyp kelmeydi» romanynyng qidalaudan ótkenin ótkende jazyp, senzuragha týsken birer betin jariyalaghan edik. Abai.kz aqparattyq portaly býgin shengeldi senzuranyng saldarynan  qiylyp ketken taghy birneshe betti (Soghys kezindegi әielder mәselesi, olardyng amalsyzdan bala kóterip qaluy turasynda) oqyrman nazaryna úsynyp otyr. 

"Ólgender qaytyp kelmeydi" romany

46

Búl avgust aiynyng bas kezi. Kolhoz sharuashylyghynyng eng qarbalasqan qysyl-tayang shaghy. Bir jaghynan shóp orylyp bitpey jatsa, ekinshi jaghynan oghan egin qabattasyp, kolhozshylardyng múrnynan qan ketip jatyr. Bala, kempir-shal demey barlyq júrt júmys basynda.

Bir kýni bizdikine brigadir Jaghypar keldi. Mening hal-kýiimdi kórip  otyryp, kolhozdaghy qiynshylyq jaghdaydy әngimeledi. Aqyr-ayaghynda jenil-jelpi bir júmystyng basyn ústasang qaytedi degen sóz aitty.

Men maqúl dedim. Erteninde shópke shyqtym. Mayagha atpen shómele tasimyn. Búl onsha auyr júmys emes. At ýstinde otyryp alam. Qinalatyn at bayghús qana. Bir adam arqandy shómelege orap salyp beredi. Maya túrghyzyp jatqan jerge dyryldatyp sýirep әkelem. Múnda kelgen song bir adam arqandy sheship, bosatyp jiberedi. Qaytadan baram. Mening kýndegi kәsibim osy. Maya salushylar ýsheu: bireui Koshqarbay, denesi tip-tik kelgen qara shal. Ekinshisi kóse Saduaqas, ózi kәri, ózi aqsaq. Ýshinshisi – Qanysha jengem.

Qoshqarbay mayanyng ýstinde. Saduaqas pen Qanysha oghan jerdegi sýirep әkelingen shópti aiyrmen kóterip alyp beredi. Saduaqas kishkentay әljuaz adam. Bir jaq jambasynan shoynandap aqsap basady. Bir uys kishkene beti qalyng әjim. Basyndaghy súiyq shashy qadap-qadap qoyghan aq tiken – qyltanaq tәrizdi.

Sýiir iyegining úshynda nebәri tórt-bes qyltanaq qana bar. Onysy da qazaq minezdes: birimen biri yntymaq-jarastyq tappay, әrbireui әr jaqqa tarbiyp, bydyqy-shydyqy.

Saduaqastyng enbek etkeninen de tynyqqany kóp. Men әkelgen shómele tausylyp, kelesi shómele kelip jetkenshe ol jarbang etip otyra qalady da temeki dorbasyn alyp, bipazdap temeki orap jatady. Saduaqas temekisin tútatyp sora bastaghan kezde jәne bir shómele kelip qalady.

– Qaraghym, kelin, әpere ber. Men shylym shegip alayyn.

Qanysha jengem qayt demeydi. Tórt salaly aiyrdy boylata nygharlap basyp kótergende, jarym shómeledey shóp mayanyng ýstine bir-aq baryp jetedi. Qoshqarbay ony әreng ýlgerip qabyldap jatady. Jengemning erkekshe kiyinip alghan júmyr denesinde syqaghan kýsh bar. Qoldary jigitting qolynday әleuetti. Shyndyghyna kelgende eki adamnyng júmysyn ol bir ózi atqarady. Saduaqastyng seriktigi shamaly. Ayyrmen shóp kótergen kezde onyng alasa boyy shópting salmaghymen odan beter janshylyp joq bolyp ketedi. Ayyrdaghy shóp mayanyng ýstine jóndi jetpey, jolda shashylyp qap jatady.

– Jә, boldy, Sәke! Sizding әpergeniniz qúrsyn, bәrin shashyp boldynyz, – dep Qanysha jengem ony iyterip tastaydy.

Men Saduaqasty da, Qanysha jengemdi de ayaytyn boldym.

– Sәke, siz atqa minip, shómele tasysanyz qaytedi. Mayagha shópti men әpereyin.

Saduaqas quanyp ketti:

– E, maqúl olay bolsa.

Búdan nashar kezimde de kýnine poyyzdan on eki saghat boyyna taskómir týsiruge jaraghan edim. Onyng qasynda mynau, tәiiri, júmys pa? Qanysha jengemdi ayap, odan góri neghúrlym asyra qimyldaugha tyrysyp bagham. Sóitip ekeumiz jerdegi shópti jarysa alyp laqtyrghanda, endi mayanyng ýstindegi Qoshqarbay jiya almay qalatyn boldy:

– Oi, jaylap әperinder! Jaylap! Nemene, bireu quyp kele me? Jerdegi shóp әp-sәtte sap bolady.  Kelesi shómele  kelgenshe jengem ekeumiz biraz demalyp qalamyz. Qanysha jengemning oqta-tekte ústap ketetúghyn bala minezderi bar.

– Erka, kýresesing be?

– Kel!

Jengemning júp-júmyr qypsha beli qúshaghyma tola ketedi. Qap-qatty almasy keptelip keudemnen tireledi. Birimizge-birimiz berispey kóp alysamyz. Jyqqym-aq kep jan-tәnimdi salsam-daghy jygha almaymyn. Jengemning qimyly menen góri shiraq ta tegeurindi. Meni silkiydi de ayaghymdy jerge tiygizbey úrshyqtay ýiirip әketedi. Men de mysyq sekildimin, jyghylmay dik etip, ayaghymmen týsem.

Jogharyda mayanyng ýstinen әldene esine týskendey bolyp kýnge kýigen qara әjimdi jýzi jyltyrap, kýlimsirep Qoshqarbay qarap túrady. Júmysqa barghan-qaytqanda mingesip atpen jýremiz. Qoshqarbaydyng sol aragha sap qoyyp baghatyn ker biyesi bar. Saduaqas ekeui soghan mingesedi. Ekinshi shómelening atyna Qanysha jengem ekeumiz mingesemiz. Jengem – erde. Men shapan tósep, artyna jaydaq minem.

Eki shal júmys dogharyldy boldy, ashanany betke alyp tartyp jóneledi. Biz artta qalynqyrap qoyamyz. Keyde kýn asa ystyq kezderi osy aradan birtalay jerdegi Aqsudyng ózenine baryp, salqyndap shomylyp ta qaytamyz. Jengemning bala minezderi at ýstinde de ústap ketedi. Typ-tynysh kele jatady da, bir kezde oqystan tebinip qalyp, shaba jóneledi. Men beyqam otyrghandyqtan shalqalap jyghylyp qala jazdaymyn da, jengemning belinen qúshaqtay alam.

– Ózindi qúlatayyn ba? – dep jengem olay-búlay búlqynyp әlek salady.

– Qúlata almaysyn.

– Qúlatam.

Ekeumiz at ýstinde shyndap alysamyz. Keyde úmar-júmar qúlap ta alamyz. Juas at qashpaydy. Jengem jyghylsa da, jyqsa da mәz bop saq-saq kýledi. Kózinde qútyrynghan jarqyl bar, men әlgiden seskenip, bayqamaugha tyrysam.

Aghamnan bir jarym jyldan beri habar joq. Kýnәhar kóniline әrtýrli  súghanaq oy kiredi. Jengemdi әli de jaqsy kórip, sýietinim óz aldyna auyzdanyp dәndep alghan nәpsi it te qyzyl kórgen qyranday key-keyde aqyl sanamdy biylep kete beredi. Men endi kýn sanap jyghylaryn bilgen adamday ayaghym tayghanaqtap, ústamdylyghymnan airylyp bara jatqanymdy kesh sezdim...

***

Bir kýni júmys sonynda sirkirep janbyr jauyp ketti. Salynyp jatqan mayanyng irgesin ýngip kirip-kirip kettik. Qanysha jengem ekeumiz birge jatyrmyz. Men irge jaqtamyn. Janbyr juyq arada basylar emes. Kók  jýzi tútas búlynghyrlanyp, ayaghy aq jauyngha ainalyp barady. Su shóp keppeyinshe, mayagha salugha bolmaydy.

Qoshqarbay men Sәduaqas janbyrdyng basylmasyn kórgen son, shapandaryn kiyip aldy da, mingesip, orta qazangha qaray tartyp otyrdy.

– Jenge, ketpeymiz be?

– Su bolamyz ghoy. Mýmkin, janbyr basylyp qalar. Jata túrayyq. Aynala tónirek tym-tyrys. Tek jauynnyng shópke shyp-shyp tamghan sybysy ghana estiledi. Myna jaghymnan jauyn tie bastady. «Ary taman jatshy», – dep jengem de meni qysyp, taqala týsti. Mayanyng shóbi әli ken, ýngip kirseng boylap kete beretin tәrizdisin.   Álgi arada kәdimgidey әdemi ýngir payda boldy. Ishi alakólenke, әri qúrghaq, jyp-jyly. Búl aradan adamnyng tipti shyqqysy kelmeytindey. Birsypyra jattyq. Kýn keshkirip  barady.

Jengem maghan taqalyp, ón boyymen dir-dir etedi. Tonyp dirildeytindey. Bir kezde ol oqystan jalt búrylyp, maghan qarap jatty. Demi ystyq. Basyn tósime basyp, qúshaqtap aldy da, oqystan solqyldap jylay bastady. Men shoshyp kettim.

49

– Erka, sen ne sezesin? Eshtene sezbeysing be?

– Joq.

– Ber taman taqalyp jatshy... Áne, bayqadyng ba?

– Búl ne?

– Ózing ne dep oilaysyn?

Basym zyng ete qaldy. Quanysh pen úyat qabat qysyp, ne derimdi bilmedim.

Býlk etken kishkentay qatqyl nәrse jengemning qúrsaghynda. Batyp joq bolyp ketedi de, sәl oryn almastyryp, qaytadan bilinedi. Taghy da býlk-býlk ete qalady.

– Endi bilding be?

– Bildim...

– Erka mening ketuim kerek.

– Qayda?

–Ózim de bilmeymin. Ne de bolsa, endi men kóz kórmes, qúlaq estimes bir jaqqa ketem. Erteng el betine qalay qaraymyn?

Meni endi qayghy baurady.

– Endeshe, bәrimiz birge ketemiz de.

– Erteng Sәrsebek kelse, onda ne bolady?

Ne bolatynyn men qaydan bileyin. Ýndemeymin.

– Sender óz kýnderindi ózdering kóretin halge jettinder, – deydi jengem.

Múnysy - mensiz de ólmeysinder. Adam bolyp ketesinder degeni.

– Joq, sen eshqayda da ketpeysin.

Jengem osy auylgha alghash kep, bala oqytyp jýrgende, men de oghan yntyq bolghandardyng biri edim. Sony oghan әli aitqan joqpyn. Aytsam ba eken?

Joq, aitudyng qajeti joq. Ayttym ne, aitpadym ne bәribir, bolar is boldy.

Jengemdi men Jarqúlaqqa kóshirip әketetin boldym.

Óndiris artelining diyrektory qazaqsha suday Ivanov deytin jaqsy adam. Qol astynda bir ay júmys istegende júmysshylar arasynda ýgitshilik qyzmet atqaryp, gazet oqyp berip, men oghan únap qalgham. Jaghdaydy aittym. Múnda kóship kelgen song jengem de qarap otyrmaydy, enbektenedi. Óndiristing júmysker sany kóbeyedi.

– Jaqsy, – dedi Ivanov. – At, arba bereyin. Neshe kýnde kóship kelesin?

– Tórt kýn jetedi.

– Tórt emes, bes kýn rúqsat ettim. Bir kýn ondaghy el-júrtynmen qoshtas.

– Jaraydy, ýlken raqmet.

Kýili eki aqboz at jegilgen arbany bezildetip aidap, Túiyqqa kele jatyrmyn. Quanyshym qoynyma simaydy. Adam bolyp jol taptym. Jón taptym. Enbek etip, ýi-ishimdi baghatynday mal taptym. Óndiristing bildey bir júmyskeri retinde az uaqyttyng ishinde qúrmetti adamdardyng senimine bólendim. Bir auyz sózge kelmesten at, arba súrap aldym. Aqyl toqtatyp qajetti bir ýige bas, ie bola bastady degen osy emes pe?

Amanshylyq bolsa, endi bir alty-jeti ay ótken song balam da bolady. Ózim bireuge әke bolam. Sodan keyin enbek etip, ómir sýre bergennen basqa ne qyzyq qalady.

Bir kezde jartastan qúlap ólmekshi de boldym-au. Tfu, netken aqymaqpyn. Oryssha aitsam, durak ekenmin ghoy!

«Abay» aqparattyq portaly Berdibek Soqpaqbaev múrasyn ýzdiksiz nasihattap kele jatyr. Osydan biraz uaqyt búryn biz Berdibekting eshqanday kitabyna enbegen, KSRO-nyng totalitarlyq jýiesine qarsylyq bildirgen «Ergejeyli eline sayahat» atty hikayatyn jariyalaghan edik. Múnan keyin jinaqtargha enbey jýrgen birneshe әngimesin oqyrman nazaryna úsyndyq. «Balalyq shaqqa sayahat» povesindegi bir keyipkerdi tauyp alyp, sol keyipkerding jazushy jayly esteligin  de jariyaladyq. Býgingi myna material da oqyrmandy bey-jay qaldyrmaydy dep oilaymyz. Aldaghy uaqytta búl júmys jalghasyn tabatyn bolady. 

Dayyndaghan Qanat Birlikúly

Abai.kz