- Ánes agha, HIH ghasyrda qazaq dalasynda aghartushylyq  júmysymen ainalysqan adamdar kóp emes. Mysaly, Torghayda 1864 jyly ashylghan Ybyray atamyzdyng mektebi jәne  Jetisuda «Mamaniya mediresesi» bolypty. Osy ekeuinen de búryn 1841 jyly Jәngir han Ordada mektep ashqan eken.  HH ghasyrdyng basyndaghy almaghayyp zamanda últynyng mýddesin qorghap, atqa mingenderding negizgi toby Jәngir men Ybyray mektebining ókilderi ekenin bayqaymyz. Siz osy Jәngir mektebi turaly ne bilesiz?

- Orda qalasy 1827 jyly irge tasy qalandy.  1841 jyldan bastap  mektep ashyla bastady. Múnda tóre túqymy oqydy. Nemese solargha jaqyn adamdardyng balalary oqydy. Mektep bitirgennen keyin Orynbordaghy Nepluev atyndaghy kadet korpusyna týsti. Búdan basqa Omby kadet korpusy boldy. Onda sayahatshylardyng atyn jamylghan barlaushylardy oqytyp, Qytaygha qarsy dayyndaghan. Orynbor kadet korpusy Orta Aziya,  Parsy, Arab elderine qarsy adamdar dayyndady. Keyin Tәshkent kadet korpusy ashyldy. Ol taza arabtargha qarsy shpiondar dayyndady.

- Ánes agha, HIH ghasyrda qazaq dalasynda aghartushylyq  júmysymen ainalysqan adamdar kóp emes. Mysaly, Torghayda 1864 jyly ashylghan Ybyray atamyzdyng mektebi jәne  Jetisuda «Mamaniya mediresesi» bolypty. Osy ekeuinen de búryn 1841 jyly Jәngir han Ordada mektep ashqan eken.  HH ghasyrdyng basyndaghy almaghayyp zamanda últynyng mýddesin qorghap, atqa mingenderding negizgi toby Jәngir men Ybyray mektebining ókilderi ekenin bayqaymyz. Siz osy Jәngir mektebi turaly ne bilesiz?

- Orda qalasy 1827 jyly irge tasy qalandy.  1841 jyldan bastap  mektep ashyla bastady. Múnda tóre túqymy oqydy. Nemese solargha jaqyn adamdardyng balalary oqydy. Mektep bitirgennen keyin Orynbordaghy Nepluev atyndaghy kadet korpusyna týsti. Búdan basqa Omby kadet korpusy boldy. Onda sayahatshylardyng atyn jamylghan barlaushylardy oqytyp, Qytaygha qarsy dayyndaghan. Orynbor kadet korpusy Orta Aziya,  Parsy, Arab elderine qarsy adamdar dayyndady. Keyin Tәshkent kadet korpusy ashyldy. Ol taza arabtargha qarsy shpiondar dayyndady.

Osy kadette 17-18 adam oqyp bitirdi. Sonyng biri - ghalym-aghartushy Múhamed - Salyq Babajanov. Olar kóp júmys atqardy. Jәngirding ózi  Orynbordaghy Nepluev atyndaghy kadet korpusynan 10 adamgha oryn alyp otyrdy. Soghan ózining mektebinde bitirgen balalardy dayyndyqtan ótkizip jiberip otyrghan. Ózining balasy Zúlqarnayyndy qasyna Mahambet Ótemisúlyn qosyp, Orynborda oqytqan. Olar Manghystaudy jәne Kaspiyding týbin túnghysh zerttegen G.S.Karelin degen orys sayahatshynyn  ýiinde jatyp oqyghan. Osy orys pen Jәngir tamyr bolghan. Jәngirding tapsyrmasymen Bókey Ordasynyng kartasyn da jasapty osy orys. Karelinning  Atyrauda da ýii boldy. Ony ózim kórdim de.

Búlardy Orynbargha ataqty Dali ertip barypty. Daliding Jayyqtyng boyyn jaghalap ocherk jazyp jýrgen kezinde Ordagha soghyp birge attanghan synayly. Kadette oqyghan adamdardyng qarajatyn Jәngir ózi kótergen.     Osylay Ordada oqymystylar payda boldy. Onyng ishinde Babajanovty aitym. Sonday-aq Jәngir mektebin bitirgender arasynan Peterbor uniyversiytetining shyghys tilderi, zan, matematika fakulitetterin bitirgen Baqtygerey Qúlmanov, Sәlimgerey Jantýriyn, aghayyndy Batyrqayyr, Ábdilkәrim Niyazovtar, Qazan, Saratov uniyversiytetterining medisina fakultetterin bitirgen Mәjit Shombalov, Mahmút Sholtyrov, Batyrghaly Jýsipqaliyevtardyng atyn atasa da jetkilikti.

Odan basqa әskery generaldar shyqty. Sonyng biri - Ghúbaydolla Jәngirov patsha zamanynda ministr dәrejesine kóterilgen túnghysh qazaq. Baylanys departamentining bastyghy boldy, әri Reseyding Dumasyna saylaugha týsken qazaq deputattaryna óz qolymen kómektesti. Ordada jaryq kórgen «Qazaqstan» gazetining shyghuyna múryndyq boldy. Redaktory Shәngerey Bókeev. Osy Ghúbaydollanyng inisi de patsha armiyasynyng polkovniyki bolghan. Aghaly-inili ekeuining ziraty Qyrymdaghy Yaltanyng «Qarlyghash úyasy» degen jerinde jatyr.

- Ataqty Maqash Bekmúhambedov te Jәngir mektebining soyynan emes pe?

- Ony sen qaydan bilesin? Maqash Bekmúhambedov degen kisi qazaq folkloryn jinap, 1908 jyly  Orynbordan «Jaqsy ýgit» atty kitap etip shygharghan. Alghash Dospambet, Jiyenbet jyraudyng sózderin el auzynan jinap, qúrastyrghan. 1910 jyly Astrahani qalasynan ýlken etnografiyalyq zertteu kitaby jaryq kórgen. Ras aitasyn, búl da sol Jәngir mektebinde oqyghan. Gurivten bastap Astrahangha deyingi alqapty alyp jatqan úlanghayyr ólke  Kaspiy jaghalauy 1-shi, 2-shi qisymynyng (okurgtin) bastyghy bolghan. Osy kisi qazaqtyng jerin keneytu ýshin әrtýrli әreketter jasaghan. Eldi Qighash ózeninen asyryp, Astrahan jaqqa qonystandyrudy oilaghan. Marqúm týnde myqty atan týielerdi tandap alyp, ertede ornatylghan qúlpytastardy artyp, Astrahannyng janyna aparyp kómdirip tastaydy eken. Eki-ýsh jyl ótken song dau shygharatyn bolypty. Myna jer bizdiki dep. Eki jaq daulasyp,  aqyry jerdi qazyp kórse, pәlenbay degen biyding qúlpytasy shyghady. Olardyng úrpaghy mynau dep, tiri kuәlardy kórsetip jýrip, qazaqtyng jerin Astrahannyng týbine aparyp biraq tirepti. Sol kisining kezinde qonystanghan halyq qazir bes audan bolyp  Astrahani oblysyna qarap otyr.

- Osy kisi patsha aghzamgha kóp hat jazypty ghoy. Ne ýshin eken?

- Men aitayyn, V.IY.Leninning atasy osy adamnyng partnoyy bolghan. Búl derekti 1920 jyldary Marietta Shaginyan ózining V.IY.Lenin ocherkinde jazyp engizgen. Biraq kitap shyghatyn bolghanda dәl osy arasyn aldyryp tastaghan. Osyny deputat-jurnalist Ghadilbek Shalahmetov zerttep jýr. Erterekte  Astrahannyng muzeyinen Maqashtyng suretin men kórdim. Tau halyqtary siyaqty kiyinedi eken. Ózining  ruy - sherkesh. Ana sherkeshterge elikteytin bolu kerek, jasauyl sheni bar, altyn baldaq asynghan, endi súmdyq suret.

Aq patshanyng aldyn kórgen adam. Oipyrym-ay, úmytpasam 1896 jyly bolar, Óteshqaly Ataniyazov degen adam bar, ekeui patsha aghzamgha saf altynnan jasalghan kiygiz ýiding maketin syigha tartyp, sóilesken, deydi. Sodan aitypty emes pe «Patsheke, qazaqqa tisindi batyrmanyz, shoqyndyram dep jýrip shoshytyp alasyz» depti. Osy kisining jazghan-syzghandary Peterbordaghy ghylymy kitaphanalarda, ghalym IY.Berezinning jeke qorynda bar deytin. Sening aityp otyrghanyng sol hattar shyghar...

- Búl adam tau halyqtaryna túnghysh әlippe jasap berdi degen ne sóz?

- Ony búl kisi emes Jәngirding ainalasyndaghylar jasady desek dúrys shyghar. Óitkeni Jәngir han A.Qazymbekpen baylanysta bolghan. A.Qazymbek tau halqynan shaqqan ýlken oqymysty. Qazan uniyversiytetinde sabaq bergen. Professor. Osy baylanystyng arqasynda Jәngir arghy jaqtan neler qúndy kitaptar aldyrghan. Al, bókeylikterding daghystandyqtargha arab grafikasynda әlippe jasap bergeni jayly  derek bar.

- Shafqat Bekmúhambedovting Maqashqa qatysy bar ma?

- Oibay-au, tughan balasy emes pe. Eger mýmkindiging bolyp qarasan, Shafqat 1917 jyly bolghan 1-shi jәne 2-shi Jalpy qazaq sezining ekeuine de qatysqan adam. Qazaqstannyng túnghysh prokurory bolyp túrghanda ústalyp atylyp ketken. Jәngir mektebining taghy bir ardaqtysy Ualidhan Tanashev degen bolghan. Búl Alashordanyng basqa úiymdarmen, әsirese Reseydegi әrtýrli qozghalystarmen baylanys jasauyna zor septigin tiygizgen.

Alash atynan Mәskeuge, Ufagha baryp kelisim jasaghan. Bókey ordasyndaghy Alashordanyng bastyghy bolghan.

- Búl kisi bertinde 1968 jyly qaytys bolypty. Keybir derekterde últy tatar degendey eki úshty mәlimet aitylypty?

- Búl Bókey ordasynda tughan adam. Onda tatar joq. Noghay nemese qaraghash boluy mýmkin.

- 1917 jyly  Orynborda ótken ekinshi Jalpy qazaq sezinde Alash avtonomiyasyn jariyalaymyz ba, joq pa, degen tústa pikir ekige bólingen eken. Halel jәne Jansha Dosmúhamedovter dereu jariyalau kerek degen baghyt ústanypty. Sebebin aita alasyz ba?

- Alashorda tónireginde týrli dau bar. Keybir zertteushiler Batys Alashordashylar separatistik baghyt ústandy, deydi. Men osyghan týbegeyli qarsymyn. Jәne dәleldep bere alamyn.

Ekinshi Jalpy qazaq sezinde Álihan Bókeyhanov Alash avtonomiyasyn jariyalaudy toqtata túrayyq, sebebi, әsker-milisiya qúryp alayyq,  búl sezge qazaq jerinde túratyn 23 payyz orystan adam qatyspady, olar ne aitady eken, sony naqtylayyq, deydi. Jansha oghan qosylmaghan. Jansha qaghazgha jazyp sóilemeytin, auyz eki sóilegende mýdirmeytin asa sheshen adam bolghan. S.Seyfullin jazghan, «Alashorda da eki ghalamat bar: biri - Jansha sózge sheshen, ekinshisi - Mirjaqyp jazugha sheshen»- degen.

Aqyry osy  1917 jyly 5-13 jeltoqsanda ótken ekinshi sezde Alash avtonomiyasy  jariyalanghan. Dauysqa salghanda ókilder Janshany jaqtaghan. Alash turaly sóz bolghanda jalpylama aitugha qúshtarmyz. Jaltaqpyz. Jalpaqshesheymiz. Alashtyng is-әreketterin naqty saraptap, shyndyqty aitpaymyz. Shyndyghynda әrtýrli jaghdaylar bolghan. Mysaly, Ahmet pen Mirjaqyp basshylyqtyng qúramyna enbey qaldy.

Alashtyng ortalyghy Semey bolsyn degen qauly shyqty. Osy qauly Batys Alashordanyng qúryluyna alyp keldi.

- Batys Alashordanyng negizin qalaghan kimder?

- 1918 jyly  qantar aiynda Alashorda Semeyge kóshti. Batystan Semeyge baru ýshin dýniyening jartysy Sibirdi ainalyp barady. Baylanys ýziletin boldy. Bireuler aitady Batystyng alashshylary Semeyge barmady dep. Qalay barady, zaman kýiip túr, auyzyna qarap otyrghan  el-júrtyn dalagha tastay ma? Elin tastap kimge kósem bolady?

Sol sebepti osy jyldyng qys aiynda Qaratóbe sezi ashyldy. Qaratóbe -qazirgi Qaratóbe audanynyng ortalyghy. Bayandamany Halel Dosmúhamedov jasaydy.  «Ásker qúrmasaq qalay el bolamyz, әsker qúrayyq» dep sheshim qabyldaydy. Ár týtin 100 som aqsha qossyn deydi. Halyq ekige jarylyp, onyng ýstine balshabekter de irki salyp, dau órshigen tústa, Jansha aqyryp ortagha shyghady. Jәkeng sonda ghana Mәskeude ótken Resey músylmandarynyng sezine qatysyp kelgen beti eken, býy depti: «Osynday da osynday, iyisi músylmannyng basyn qosqan sezge baryp keldim. Jiyn bitip, dalagha shyqsam oipyrym-ay, aq boranmen birge alapat atys bastalyp ketipti. Aldy artymnan oq borap jýrgizbedi. Kóshede kele jatyp qaladaghy ataqty muzeyge bireuler basyp kirdi degendi esty sala solay jýgirdim. Kelsem muzey ishi qyrghyn atys, osynda Osman halifanyng qany tamghan Qúran bolushy edi, sony janbyrday jaughan oqtyng arasynan aman alyp shyghyp, músylman komiytetine әkep tapsyrdym»  - depti.

Jýz somdy beremiz-bermeymiz dep daulasyp otyrghandar әlgi sózden keyin oryndarynan jylap atyp túryp: «Aynalayyn Jansha, naghyz kósem sen ekensin-au, mine jýz som, ózing basqar!» - dep, Janshanyng aiqanyna kóngen.

- Búlar Semeydegi Shyghys Alashordamen baylanysta boldy ghoy?

- Sóitip jatqanda Orynbordy balshabekter basyp alyp, Sovet ýkimetin ornatyp qoyady. Osyghan baylanysty Álihan «jan-jaghymyzda balshabekter kýsheyip keledi, bizdi ainaldyra ýkimetterin ornatyp jatyr, sender anau Leniyn, Stalin degenderge baryp, ne bolyp jatyr bilindershi» - dep Jansha men Halelge sәlem aitqan.

Jansha men Halel júp jazbay, 1918 jyly nauryz aiynda Leninge, Últ isteri jónindegi halyq komissary Stalinge barghan. Tura baryp, avtonomiya talap etken. Olar aitqan, «bereyik, biraq taptyq avtonomiya bolsyn» - deydi. «Biylik basynda balshabekter otyrsyn. Eki bastan kelisip alayyq, últshyldar aulaq jýrsin»- degen.

Búlar osymen әurelenip jatqanda Ufada Uaqytsha ýkimet ornaydy. Onyng basqaru organy «Uchrediytelinoe sobraniye» degen edi. Olar aitady «oybay qazaqtar, senderdi biz jarylqaymyz mýshe bolyndar. Qazaqtargha 81 deputattyq oryn bólip qoydyq,»- deydi. «Týbinde avtonomiya beremiz»- dep taghy  dәmelendiredi.

- Qazaq ziyalylary qay topqa qosylaryn bilmey daghdarghan-au shamasy?

- Túra túrynyz. Alash kósemderining bir-eki kemshiligi boldy. Birinshisi, 1916 jylghy últ azattyq kóterilisti qoldaghan joq. Ózderi bay adamdar edi. Ekinshiden liyberial-brujuaziyalyq baghyt ústandy. Eger osy adamdar kóterilisti qoldaghanda jaghday basqasha boluy yqtimal edi. Torghayda Amankeldi, Jetisu jaqta Bekbolat, Batysta Ótepqaliy  Dumbuyanov deytin Isataydyng tughan nemeresi 5000 qol jinap kóterildi emes pe. Osyny eshkim aitpaydy. Qozghalysty basu ýshin Astrahannan parohodpen әsker shyghyp,    soghys bolghan.  Últ azattyq kóterilisti jaqtap T.Bokiyn, T. Rysqúlov, S.Mendeshevter shyqty.

Taghy bir qateligi - jappay Uaqytsha ýkimetti qoldauy. Barlyq oblystarda osyghan baylanysty sezder ótti. Uaqytsha ýkimetke býiregi búratyn Qazaq komiytetteri qúryldy. Bastyqtar taghayyndaldy. Uaqytsha ýkimet Á.Bókeyhanovty  Torghay oblystyng komissary etip qoydy. M. Tynyshbaevty  Jetisugha komissar etti. M. Shoqay  Týrkistanda komissar boldy. Aty aityp túrghanday, bolashaq bayany joq Uaqytsha ýkimetke senip jýrip uaqyttan útylyp qaldy.

Alghash últ azattyq kóteriliske jalghap, avtonomiya jariyalap jibergende Kenes biyligi kýsheygenge deyingi eki jylda mýmkin qalyptasyp ýlgerip keter me edi. Resey ne isterin bilmey qyryq pyshaq bólinip qaltyrap túrghan kezi. Resey kýshti  bolsa, Mәskeuding tórinde Býkil músylman sezin boldyrmas edi.

- Sәken Seyfulliyn  últ-azattyq kóterilisti qoldady ma?

- Bir qyzyghy, Sәken jýrgen jerde eshbir kóterilis bolghan joq. Mýmkin kóterilis bolghan jaghdayda qoyyp ta keter me edi. Aqyn adam ghoy. Al kóterilisshilerdi qoldap ólender jazghan.

- Alashordanyng yqpaly qazaq dalasyn tolyq qamty aldy ma?

- Qazaqstanda Alashordanyng yqpaly basym tórt aimaq boldy. Tabany - Torghay, múnda Ahmat pen Mirjaqyp boldy. Ekinshisi - Semey, múnda Á.Bókeyhanov, Á. Ermekov, H. Ghabbasov, R.Mәrsekov syndy myqtylar boldy. Ýshinshisi - Batys aimaqtaghy Jympity. Búlar Oiylda әskery mektep ashty. 300 adamday oqyp shyqty. Qyzylqoghada milisiya mektebin ashty.

- Búlargha kimder sabaq bergen?

- Sabaqty orys-kazak ofiyserleri jýrgizgen. Mәselen Eraklinsev deytin Batys Alashorda әskerining shtab bastyghy boldy. Oral kazaktarynda qazaq tilin biletinder kóp bolghan. Osylardyng ishinen ynghaylysyn shaqyrghan. Semeyding Alashorda әskerining bastyghy shtabs-kapitan Hamit Toqtamysov boldy. Alashordanyng taghy bir әskery adamy - Múhamediyar Tunghanchin degen eken. Ol búryn Torghay general-gubernatorynyng tilmәshi bolypty. Artynan osy kisini Alashordanyng ózi qughyngha salyp, jinalystan quyp shyghyp, kelispey qalghan. Keyin Tunghanchin Kenes ýkimeti túsynda Ordada qyzyl әskerding polkin jasaqtady. Qazaq ólkesining әskery komissary jәne RSFSR Últ isteri jónindegi Halkomnyng qazaq bólimin basqarghan.

-  Halel men Janshany kóp adamdar aghayyndy dep oilaydy?

- Aghayyndy emes. Halelding ruy - Berish. Ataqty «Isatay - Mahambet» dastanyn shygharghan  Yghylman Shórekovting atalas aghayyny. Halelding mamandyghy dәriger, әskery medisina akademiyasyn bitirgen qazaqtan shyqqan túnghysh dosent. Jansha Dosmúhamedov   Tananyng ishinde Qaraqúnan deytin tobyna jatady. Joghary bilimdi zanger. 1917 jyly Mәskeude kópes Asadulaevtyng ýiinde ótken Býkilreseylik músylmandardyng I sezine qatysqan. Osy sezde «Shura-y islam» partiyasynyng tóraghasynyng orynbasary bolyp saylanghan. Al Alashqa qatysty jaghyn ózdering bilip otyrsyndar...

-  Jansha 1930 jyly ólgen deydi, biraq naqty qaza bolghany jayly  derek joq. Osy kisilerding M.Shoqay siyaqty shetel asyp ketuge mýmkindigi bolmady ma?

- Adam taghdyrynan qashyp qayda barady. Mysaly, Mústafanyng әieli Mariyamnyng esteligi bar, sonda «bir adamdar motorly qayyqpen meni ashyq tenizge alyp shyghyp, Bakuge ketip bara jatqan parohodqa mingizip jiberdi» deydi. Kómektesken adamnyng aty aitylmaydy. Búl Ospan Kóbeev deytin polkovniyk. Port - Aleksandrovskning komendanty. Ol myna kókenning kókesi. Patsha zamanynda Ashhabadta Ontýstik әsker toby bastyghynyng orynbasary bolghan. Zaman ózgergende Uaqytsha ýkimet jaghyna shyghyp, osy júmysty biraz atqarghan. Tipti Gruziyada patsha diziziyasyn basqarghan. Tblisiyde tanystary bolghan. M.Shoqaydy Baku arqyly Tblisiyge jibergen de osy kisi. Áypegende M.Shoqay dalagha bara ma, Kóbeevting tanystaryn saghalap barghan. Artynan Shoqaydyng tapsyruymen әielin de shygharyp salghan.

-  1920 jyldardan keyin Alash kósemderi de әr týrli baghyt ústanghan-au shamasy?

- Áliby Jangeldin atang 1918 jyly Astrahannan shyghyp, Port - Aleksandrovskige eki parohodpen әsker jәne qaru-jaraq әkelip týsirgen.  Ony Lenin men Stalin bergen. Oidan-qyrdan qúralghan әskerler Manghystaudyng jerin kórip, qu dalagha qanghyrtqaly әkelgen eken dep, býlik shygharyp, kelgen kemelerimen qaytyp ketedi. Jaghada jalghyz qalghan Jangeldin porttyng komandanty Ospan Kóbeevke keledi. Jónin aitady. Osylay da osylay, myna qaru-jaraqty Torghaygha jetkizuim kerek degen.

Ospan ony aday Tobaniyazgha tanystyrghan. Áliby Tobaniyazdy balshabekting qataryna ilestirip alghan. Tobaniyazdyng arqasynda qalyng týie jiyp, oghan qaru-jaraq artyp Shalqar - Múghaljar - Yrghyz arqyly Torghaygha tartqan. Jolda Shalqarda Ahmet Baytúrsynovpen qúpiya kezdesken.

Áliby aitqan, «Alashorda alysqa barmaydy, bizding jaqqa shyq» degen. Ahandy  Áliby Mәskeuge ertip aparyp, Stalin basqaryp otyrghan Últtar jónindegi halyq komissariatyndaghy Qazaqstannyng ókili etip qoydyrghan.

1919 jyly Kolchak kýsheyip, Edilge deyingi iyelikti alyp qoydy. Annenkovty jiberip, Alashordanyng talqanyn shyghardy. Kim avtonomiya talap etedi, solardyng barlyghy jau degen. Sәkenning «Annenkovtyng azap vagonynda» dep jazghanyn bilesin. Torghayda qúrylghan 4-shi Alash polki dalada qalyp qoydy. Bastyghy - Mirjaqyp. Aynalasynyng barlyghyn Annenkov alyp qoydy. Jaghday qiyn. Soghysa ma, ne isteu kerek...

El qinalyp túrghanda Mәskeuden alyp-úshyp Ahang jetken. Mirjaqyppen sóilesip, 4-shi Alash polkyn, 4-shi Qyzyl әsker polki dep ózgertip, Amankeldining sarbazdaryna әkelip qosyp ketken.

- Kýni býginge deyin belgisiz býlik osy tústa shyqpady ma?

- Qazir aitamyn. Amankeldining әskeri - Álibiyding Lenin men Stalinnen alghan  qaru-jaraghymen jasanghan saqaday say әsker. Onyng ýstine Alash әskeri ózderi kelip qosyldy. Taran degen Qostanay jaqta qyzyl partizandardy úiymdastyrghan balshabek bolghan. Kolchakqa qarsy kóterilgen. Mәskeu jaqtan qaru-jaraq alyp otyrghan. Kolchak shegingen kezde, managhy 4-shi Alash polky býlik shygharyp,  Amankeldi men Tarandy óltirip jibergen.

Búl óte  qiyn dýniye. Artynan Ábdighapar hannyng taghdyry, Keykining jalghyz qaluy...

- Alash qayratkerleri osy tústa Uaqytsha ýkimet jaghyna qaray oiysqan joq pa edi?

- Uaqytsha ýkimetting kensesi Ufada, «Uchrediytelinoe sobraniye» degeni Samarada boldy. Ony orystar «Komuch» deydi. Búlar barlyq halyqqa tendik beremiz dep jalaulatty. Osyghan qatysty da boluy kerek, bir jaghynan Alash ýkimetine aqsha izdep, Semeyden Á.Bókeyhanov pen Á.Ermekov, Týrkistannan M.Shoqay, Batystan U.Tanashev beseui 1918 jyly shilde aiynda Samarada bas qosty. Búlar «Komichpen» kelissóz jýrgizdi. Shyndyghyn da osyny úiymdastyrghan Batys Alashtyng qayratkerleri. «Bastyqtaryndy shaqyr» degen song Álihan men Mústafany әkep otyrghan joq pa.

Búlar Alash әskerine 2 mln som aqsha, 3000 әskerge kiyim-keshek, qaru-jaraq berdi. Osynyng bәrin Á.Ermekov artyp-tartyp, Semeyge alyp ketti. Batys Alashordagha arnayy  2000 myltyq, 37 pulemet, 2 zenbirek, 2 avtomobili  berdi.

20 qyrkýiekte Ufada Uaqytsha ýkimetting janynan Alashorda ýkimetining kenesi ashyldy. Oghan 172 adam jinaldy. Á.Bókeyhanov, A. Birimjanov, M.Tynyshpaev, M.Shoqay, U.Tanashev bәri boldy. Osynda Batys Alashordanyng separatistik baghyttaghy úiym emes, Alashtyng  bir tarmaghy ekeni moyyndaldy. Qauly qabyldandy. Onda «Batys Alashorda Semeydegi ortalyqqa baghynady, biraq tótenshe jaghdayda óz betinshe әreket jasaugha qúqyly» delindi.

- Osy alghan qaru-jaraqtaryn birdemege jarata aldy ma?

- Kenester qatty bel aldy. Orynbordy jastanyp jatqan Kolchakty quyp shyqty. Ombygha deyin bardy. Ombyda orystar Sibir avtonomiyasyn qúramyz dep, bastyghyna Potanindy saylap qoyghan joq pa.  Búlar Alash avtonomiyasyna dúrys qarady. Biraq moyyndaghan joq.

Balshabekterge qarsy túrar endigi kýsh Denikin men Jayyqta túrghan Tolstov otryady bolyp qaldy. Tolstov otryadyn eshkim ala almady. Sodan Chelyabskidegi Chapaevti әkep salmay ma. Chapaev ary-beri shapqylap jýrip Ilbishinde ózi óldi. Búlar eshtene emes. Kenes ýkimeti Týrkistandy azat etemiz dep 4-shi Týrkistan maydanyn ashty ghoy. Oghan barlyq qaru-jaraqty ýiip berip, basyna Frunzeni mingizip qoydy. Alapat kýsh dýniyeni basyp-janyp Ontýstikke qaray jyljydy.

Obaly ne kerek osy kezde Batys Alashorda qyzyl әskermen  kәdimgidey soghysty.  Oghan Tolstov kómektesti. Olargha «Temir, Oiyl, Elekten qyzyldyng әskerin ótkizbender», dedi. Birinshi soghys Jympitynyng teristiginde Aqqaty ózenining jaghasynda boldy. Búl 1919 jyl. Tolstovtyng otryadynda týiege zenbirek ornatyp alghan Alashtyng әskerleri jýrdi.

Ordada qyzyldardyng 1-shi jәne 2-shi qazaq polki degen qúryldy. Beysen Jәnekeshev degen qazaq bastyghy boldy. Qyzyldarda da qazaq, aqtardyng ishinde de qazaq birimen biri soghyspaysyng ba kelip...

-   Ahang osy kezde qyzyldar jaghynda boldy ma?

- 1919 jyly 10 shildede Leninning qol qoyymen Orynborda  Kazkraykom payda boldy. «Kenestik Qazaqstan» dep týsinshi. Bastyghyna S.Pestkovskiy degen orys taghayyndalyp, orynbasary Ahmet Baytúrsynov boldy. Mýsheleri - S. Mendeshev, M. Tynyshbaev, M. Tunghanchin t.b. Osy kezde Ahang Frunzening úsynysy boyynsha  kompartiyagha kirdi.  Búl kisining eng bir ýlken enbegi Batys Alashordagha arasha túrdy.

- Ne sebepten?

- Frunze basqarghan 4-shi Týrkistan maydany jeniske jetetini belgili boldy. Olar jengen song qarsylasqan Alash әskerin ondyrmay jazalaydy ghoy endi. Frunze jazalaghysy kelip qatty shýilikken Ahang janyn salyp jatyp Frunzeni kóndirgen. Bәkibaev degen adamdy jiberip, Alashty da sabyrgha shaqyrghan. Frunzemen baryp Halel Dosmúhamedov sóilesken. Elek qalasynda jasyryn kezdesken. Sodan keyin 1919 jyly 10 jeltoqsanda Orynborda Batys Alashtyng qayratkerleri men Frunze kelisimge kelgen. Alash әskerining atyn ózgertip, «Qyzyl kommunarlar otryady» dep ataghan.  Sodan keyin Kazrevkom tek Batys ghana emes býkil Alashordagha keshirim jariyalady. Osynyng bәri Ahannyng enbegi. Elin jazalaudan aman alyp qaldy.

- Kenes biyligin moyyndaghan Batys Alashorda qayratkerlerine balshabekter qyzmet úsyndy ma?

- Bәri bitkennen keyin Kazrevkomnyng sheshimi bolghan. Ony S. Mendeshev istegen, deydi. Biraq mening oiym aitady, búl jalghyz Mendeshevting qolynan kelmeydi. Taghy basqa adamdar boluy kerek. Alashtardy keshirgenimen senimsiz adamdar dep qarady. Qazaqstan tónireginde basshylyq qyzmetterge búlardy qongha bolmaydy delingen. Jansha ishki Resey jaghyna ketken, sonda ólgen. Ómirining sonynan habarym az. Halel Tәshkentke kelip aghartushylyq júmyspen ainalysqan. J.Aymauytov qazaq ziyalylarynyng basyn qosyp, oqulyqtar jazdyrghan.

-  Ahang qayda qaldy?

- Ahang Kazrevkomnyng orynbasary bolyp túrghanda partiyadan shyghyp qalghan. Onyng sebebin bir neshe ret jinalystargha barmay qaldym degen syltaularmen týsindiredi. Biraq Ahang da bәrin tastap oqulyq jazumen ainalysady. Osy kýngi «Til bilimi» enbegin sol tústa jazghan. Qazaqtyng til ghylymynyng negizin jasady. Tóte jazudy qoldanyp, әlippe jasap berdi. Dýniyede arab jazuyn oqy almaushy edim, Ahannyng osy tóte әlipbiyin tanyghannan keyin eki júma degen de arabsha oqy bastadym. Kórdiniz be, adamnyng miyna sinimdiligi sonshalyq. Tura qazaqtyng miyna sәikestendirip jasaghan.

-  Qazaq ziyalylary ne sebepten Tәshkentge shoghyrlandy?

-Jaghday belgili, barlyq jerde Kenes biyligi ornady. Alashordashylardy týrtpekteu bastaldy. Sodan Tәshkentke kelip búlar soghysqa qol jinaghan joq, sauaty tómen halqynyng sanasyn oyatu ýshin bilim qajet ekenin týsindi. Oqulyqtar jazdy. Tek Alashordashylar ghana emes, Jәngirding túqymdarynyng kóbi sonda kelip panalady. Múnda shoghyrlanuynyng sebebi, Qoqan avtonomiyasyn qúrudy oilastyrghan shyghar. Qoqan avtonomiyasy degen aty bolmasa biylik tizgini qazaqtardyng qolynda bolghan.

- Alash avtonomiyasy men Qoqan avtonomiyasyn biriktiru jóninde qazaq ziyalylary arasynda kenes bolghan tústa Bókeyhanov: «At pen esekti bir arbagha jege almaytynymyz siyaqty, orta ghasyrlyq mesheulikte qalghan qoqandyqtarmen qalay birge memleket qúrmaqpyz?» degen joq pa?

- Búl iydeyanyng negizi M.Shoqaydan shyqqan. Ol kisi «býkil Týrkistandy biriktirmey biz kýrese almaymyz» degen. Ómir boyy osyny armandap ótti, osy ýshin júmys jasady. Shyndyghynda ekinshi Jalpy qazaq sezinde kelispeushilikter bolghan. Álihan men Jansha sózge kelip, ortalyqtyng Semeyge kóshuinde mәn bar. Osy tústa M.Shoqay mәmilegerlik jasaghan. Jetisu men Syrdariya oblystary Tәshkentke baghynghan. Búl bolmaydy eken, bir ortalyqqa baghynayyq degen. Baryp, Syrdariya oblysynyng sezin asham degen. Ashyp, Qazaqstangha qaratqan. Ile-shala M.Tynyshbaev ta Jetisudy Qazaqstangha qaratyp alghan. Búl endi osylardyng songhy istep ketken jaqsylyghy. Árkim ózinshe biyleymin dep jeke-jeke basqarghan bolsa, býgingi bir tútas Qazaqstan bolar, ya bolmas...

Ángimelesken Beken Qayratúly

«Abay-aqparat»