- انەس اعا، ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا اعارتۋشىلىق  جۇمىسىمەن اينالىسقان ادامدار كوپ ەمەس. مىسالى، تورعايدا 1864 جىلى اشىلعان ىبىراي اتامىزدىڭ مەكتەبى جانە  جەتىسۋدا «مامانيا مەدىرەسەسى» بولىپتى. وسى ەكەۋىنەن دە بۇرىن 1841 جىلى جاڭگىر حان وردادا مەكتەپ اشقان ەكەن.  حح عاسىردىڭ باسىنداعى الماعايىپ زاماندا ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، اتقا مىنگەندەردىڭ نەگىزگى توبى جاڭگىر مەن ىبىراي مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى ەكەنىن بايقايمىز. ءسىز وسى جاڭگىر مەكتەبى تۋرالى نە بىلەسىز؟

- وردا قالاسى 1827 جىلى ىرگە تاسى قالاندى.  1841 جىلدان باستاپ  مەكتەپ اشىلا باستادى. مۇندا تورە تۇقىمى وقىدى. نەمەسە سولارعا جاقىن ادامداردىڭ بالالارى وقىدى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىنا ءتۇستى. بۇدان باسقا ومبى كادەت كورپۋسى بولدى. وندا ساياحاتشىلاردىڭ اتىن جامىلعان بارلاۋشىلاردى وقىتىپ، قىتايعا قارسى دايىنداعان. ورىنبور كادەت كورپۋسى ورتا ازيا،  پارسى، اراب ەلدەرىنە قارسى ادامدار دايىندادى. كەيىن تاشكەنت كادەت كورپۋسى اشىلدى. ول تازا ارابتارعا قارسى شپيوندار دايىندادى.

- انەس اعا، ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا اعارتۋشىلىق  جۇمىسىمەن اينالىسقان ادامدار كوپ ەمەس. مىسالى، تورعايدا 1864 جىلى اشىلعان ىبىراي اتامىزدىڭ مەكتەبى جانە  جەتىسۋدا «مامانيا مەدىرەسەسى» بولىپتى. وسى ەكەۋىنەن دە بۇرىن 1841 جىلى جاڭگىر حان وردادا مەكتەپ اشقان ەكەن.  حح عاسىردىڭ باسىنداعى الماعايىپ زاماندا ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، اتقا مىنگەندەردىڭ نەگىزگى توبى جاڭگىر مەن ىبىراي مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى ەكەنىن بايقايمىز. ءسىز وسى جاڭگىر مەكتەبى تۋرالى نە بىلەسىز؟

- وردا قالاسى 1827 جىلى ىرگە تاسى قالاندى.  1841 جىلدان باستاپ  مەكتەپ اشىلا باستادى. مۇندا تورە تۇقىمى وقىدى. نەمەسە سولارعا جاقىن ادامداردىڭ بالالارى وقىدى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىنا ءتۇستى. بۇدان باسقا ومبى كادەت كورپۋسى بولدى. وندا ساياحاتشىلاردىڭ اتىن جامىلعان بارلاۋشىلاردى وقىتىپ، قىتايعا قارسى دايىنداعان. ورىنبور كادەت كورپۋسى ورتا ازيا،  پارسى، اراب ەلدەرىنە قارسى ادامدار دايىندادى. كەيىن تاشكەنت كادەت كورپۋسى اشىلدى. ول تازا ارابتارعا قارسى شپيوندار دايىندادى.

وسى كادەتتە 17-18 ادام وقىپ ءبىتىردى. سونىڭ ءبىرى - عالىم-اعارتۋشى مۇحامەد - سالىق باباجانوۆ. ولار كوپ جۇمىس اتقاردى. جاڭگىردىڭ ءوزى  ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسىنان 10 ادامعا ورىن الىپ وتىردى. سوعان ءوزىنىڭ مەكتەبىندە بىتىرگەن بالالاردى دايىندىقتان وتكىزىپ جىبەرىپ وتىرعان. ءوزىنىڭ بالاسى زۇلقارنايىندى قاسىنا ماحامبەت وتەمىسۇلىن قوسىپ، ورىنبوردا وقىتقان. ولار ماڭعىستاۋدى جانە كاسپيدىڭ ءتۇبىن تۇڭعىش زەرتتەگەن گ.س.كارەلين دەگەن ورىس ساياحاتشىنىڭ  ۇيىندە جاتىپ وقىعان. وسى ورىس پەن جاڭگىر تامىر بولعان. جاڭگىردىڭ تاپسىرماسىمەن بوكەي ورداسىنىڭ كارتاسىن دا جاساپتى وسى ورىس. كارەليننىڭ  اتىراۋدا دا ءۇيى بولدى. ونى ءوزىم كوردىم دە.

بۇلاردى ورىنبارعا اتاقتى دال ەرتىپ بارىپتى. ءدالدىڭ جايىقتىڭ بويىن جاعالاپ وچەرك جازىپ جۇرگەن كەزىندە ورداعا سوعىپ بىرگە اتتانعان سىڭايلى. كادەتتە وقىعان ادامداردىڭ قاراجاتىن جاڭگىر ءوزى كوتەرگەن.     وسىلاي وردادا وقىمىستىلار پايدا بولدى. ونىڭ ىشىندە باباجانوۆتى ايتىم. سونداي-اق جاڭگىر مەكتەبىن بىتىرگەندەر اراسىنان پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى، زاڭ، ماتەماتيكا فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، سالىمگەرەي ءجانتۇرين، اعايىندى باتىرقايىر، ابدىلكارىم نيازوۆتار، قازان، ساراتوۆ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن ءماجيت شومبالوۆ، ماحمۇت شولتىروۆ، باتىرعالي جۇسىپقاليەۆتاردىڭ اتىن اتاسا دا جەتكىلىكتى.

ودان باسقا اسكەري گەنەرالدار شىقتى. سونىڭ ءبىرى - عۇبايدوللا جاڭگىروۆ پاتشا زامانىندا مينيستر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇڭعىش قازاق. بايلانىس دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى بولدى، ءارى رەسەيدىڭ دۋماسىنا سايلاۋعا تۇسكەن قازاق دەپۋتاتتارىنا ءوز قولىمەن كومەكتەستى. وردادا جارىق كورگەن «قازاقستان» گازەتىنىڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى. رەداكتورى شاڭگەرەي بوكەەۆ. وسى عۇبايدوللانىڭ ءىنىسى دە پاتشا ارمياسىنىڭ پولكوۆنيكى بولعان. اعالى-ءىنىلى ەكەۋىنىڭ زيراتى قىرىمداعى يالتانىڭ «قارلىعاش ۇياسى» دەگەن جەرىندە جاتىر.

- اتاقتى ماقاش بەكمۇحامبەدوۆ تە جاڭگىر مەكتەبىنىڭ سويىنان ەمەس پە؟

- ونى سەن قايدان بىلەسىڭ؟ ماقاش بەكمۇحامبەدوۆ دەگەن كىسى قازاق فولكلورىن جيناپ، 1908 جىلى  ورىنبوردان «جاقسى ۇگىت» اتتى كىتاپ ەتىپ شىعارعان. العاش دوسپامبەت، جيەنبەت جىراۋدىڭ سوزدەرىن ەل اۋزىنان جيناپ، قۇراستىرعان. 1910 جىلى استراحان قالاسىنان ۇلكەن ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ كىتابى جارىق كورگەن. راس ايتاسىڭ، بۇل دا سول جاڭگىر مەكتەبىندە وقىعان. گۋرۆتەن باستاپ استراحانعا دەيىنگى القاپتى الىپ جاتقان ۇلانعايىر ولكە  كاسپي جاعالاۋى 1-ءشى، 2-ءشى قيسىمىنىڭ (وكۋرگتىڭ) باستىعى بولعان. وسى كىسى قازاقتىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ارەكەتتەر جاساعان. ەلدى قيعاش وزەنىنەن اسىرىپ، استراحان جاققا قونىستاندىرۋدى ويلاعان. مارقۇم تۇندە مىقتى اتان تۇيەلەردى تاڭداپ الىپ، ەرتەدە ورناتىلعان قۇلپىتاستاردى ارتىپ، استراحاننىڭ جانىنا اپارىپ كومدىرىپ تاستايدى ەكەن. ەكى-ءۇش جىل وتكەن سوڭ داۋ شىعاراتىن بولىپتى. مىنا جەر بىزدىكى دەپ. ەكى جاق داۋلاسىپ،  اقىرى جەردى قازىپ كورسە، پالەنباي دەگەن ءبيدىڭ قۇلپىتاسى شىعادى. ولاردىڭ ۇرپاعى مىناۋ دەپ، ءتىرى كۋالاردى كورسەتىپ ءجۇرىپ، قازاقتىڭ جەرىن استراحاننىڭ تۇبىنە اپارىپ بىراق تىرەپتى. سول كىسىنىڭ كەزىندە قونىستانعان حالىق قازىر بەس اۋدان بولىپ  استراحان وبلىسىنا قاراپ وتىر.

- وسى كىسى پاتشا اعزامعا كوپ حات جازىپتى عوي. نە ءۇشىن ەكەن؟

- مەن ايتايىن، ۆ.ي.لەنيننىڭ اتاسى وسى ادامنىڭ پارتنويى بولعان. بۇل دەرەكتى 1920 جىلدارى ماريەتتا شاگينيان ءوزىنىڭ ۆ.ي.لەنين وچەركىندە جازىپ ەنگىزگەن. بىراق كىتاپ شىعاتىن بولعاندا ءدال وسى اراسىن الدىرىپ تاستاعان. وسىنى دەپۋتات-جۋرناليست عادىلبەك شالاحمەتوۆ زەرتتەپ ءجۇر. ەرتەرەكتە  استراحاننىڭ مۋزەيىنەن ماقاشتىڭ سۋرەتىن مەن كوردىم. تاۋ حالىقتارى سياقتى كيىنەدى ەكەن. ءوزىنىڭ  رۋى - شەركەش. انا شەركەشتەرگە ەلىكتەيتىن بولۋ كەرەك، جاساۋىل شەنى بار، التىن بالداق اسىنعان، ەندى سۇمدىق سۋرەت.

اق پاتشانىڭ الدىن كورگەن ادام. ويپىرىم-اي، ۇمىتپاسام 1896 جىلى بولار، وتەشقالي اتانيازوۆ دەگەن ادام بار، ەكەۋى پاتشا اعزامعا ساف التىننان جاسالعان كيگىز ءۇيدىڭ ماكەتىن سىيعا تارتىپ، سويلەسكەن، دەيدى. سودان ايتىپتى ەمەس پە «پاتشەكە، قازاققا ءتىسىڭدى باتىرماڭىز، شوقىندىرام دەپ ءجۇرىپ شوشىتىپ الاسىز» دەپتى. وسى كىسىنىڭ جازعان-سىزعاندارى پەتەربورداعى عىلىمي كىتاپحانالاردا، عالىم ي.بەرەزيننىڭ جەكە قورىندا بار دەيتىن. سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ سول حاتتار شىعار...

- بۇل ادام تاۋ حالىقتارىنا تۇڭعىش الىپپە جاساپ بەردى دەگەن نە ءسوز؟

- ونى بۇل كىسى ەمەس جاڭگىردىڭ اينالاسىنداعىلار جاسادى دەسەك دۇرىس شىعار. ويتكەنى جاڭگىر حان ا.قازىمبەكپەن بايلانىستا بولعان. ا.قازىمبەك تاۋ حالقىنان شاققان ۇلكەن وقىمىستى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەن. پروفەسسور. وسى بايلانىستىڭ ارقاسىندا جاڭگىر ارعى جاقتان نەلەر قۇندى كىتاپتار الدىرعان. ال، بوكەيلىكتەردىڭ داعىستاندىقتارعا اراب گرافيكاسىندا الىپپە جاساپ بەرگەنى جايلى  دەرەك بار.

- شافقات بەكمۇحامبەدوۆتىڭ ماقاشقا قاتىسى بار ما؟

- ويباي-اۋ، تۋعان بالاسى ەمەس پە. ەگەر مۇمكىندىگىڭ بولىپ قاراساڭ، شافقات 1917 جىلى بولعان 1-ءشى جانە 2-ءشى جالپى قازاق سەزىنىڭ ەكەۋىنە دە قاتىسقان ادام. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پروكۋرورى بولىپ تۇرعاندا ۇستالىپ اتىلىپ كەتكەن. جاڭگىر مەكتەبىنىڭ تاعى ءبىر ارداقتىسى ۋاليدحان تاناشەۆ دەگەن بولعان. بۇل الاشوردانىڭ باسقا ۇيىمدارمەن، اسىرەسە رەسەيدەگى ءارتۇرلى قوزعالىستارمەن بايلانىس جاساۋىنا زور سەپتىگىن تيگىزگەن.

الاش اتىنان ماسكەۋگە، ۋفاعا بارىپ كەلىسىم جاساعان. بوكەي ورداسىنداعى الاشوردانىڭ باستىعى بولعان.

- بۇل كىسى بەرتىندە 1968 جىلى قايتىس بولىپتى. كەيبىر دەرەكتەردە ۇلتى تاتار دەگەندەي ەكى ۇشتى مالىمەت ايتىلىپتى؟

- بۇل بوكەي ورداسىندا تۋعان ادام. وندا تاتار جوق. نوعاي نەمەسە قاراعاش بولۋى مۇمكىن.

- 1917 جىلى  ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىن جاريالايمىز با، جوق پا، دەگەن تۇستا پىكىر ەكىگە بولىنگەن ەكەن. حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر دەرەۋ جاريالاۋ كەرەك دەگەن باعىت ۇستانىپتى. سەبەبىن ايتا الاسىز با؟

- الاشوردا توڭىرەگىندە ءتۇرلى داۋ بار. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر باتىس الاشورداشىلار سەپاراتيستىك باعىت ۇستاندى، دەيدى. مەن وسىعان تۇبەگەيلى قارسىمىن. جانە دالەلدەپ بەرە الامىن.

ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدى توقتاتا تۇرايىق، سەبەبى، اسكەر-ميليتسيا قۇرىپ الايىق،  بۇل سەزگە قازاق جەرىندە تۇراتىن 23 پايىز ورىستان ادام قاتىسپادى، ولار نە ايتادى ەكەن، سونى ناقتىلايىق، دەيدى. جانشا وعان قوسىلماعان. جانشا قاعازعا جازىپ سويلەمەيتىن، اۋىز ەكى سويلەگەندە مۇدىرمەيتىن اسا شەشەن ادام بولعان. س.سەيفۋللين جازعان، «الاشوردا دا ەكى عالامات بار: ءبىرى - جانشا سوزگە شەشەن، ەكىنشىسى - مىرجاقىپ جازۋعا شەشەن»- دەگەن.

اقىرى وسى  1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا وتكەن ەكىنشى سەزدە الاش اۆتونومياسى  جاريالانعان. داۋىسقا سالعاندا وكىلدەر جانشانى جاقتاعان. الاش تۋرالى ءسوز بولعاندا جالپىلاما ايتۋعا قۇشتارمىز. جالتاقپىز. جالپاقشەشەيمىز. الاشتىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ناقتى ساراپتاپ، شىندىقتى ايتپايمىز. شىندىعىندا ءارتۇرلى جاعدايلار بولعان. مىسالى، احمەت پەن مىرجاقىپ باسشىلىقتىڭ قۇرامىنا ەنبەي قالدى.

الاشتىڭ ورتالىعى سەمەي بولسىن دەگەن قاۋلى شىقتى. وسى قاۋلى باتىس الاشوردانىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى.

- باتىس الاشوردانىڭ نەگىزىن قالاعان كىمدەر؟

- 1918 جىلى  قاڭتار ايىندا الاشوردا سەمەيگە كوشتى. باتىستان سەمەيگە بارۋ ءۇشىن دۇنيەنىڭ جارتىسى ءسىبىردى اينالىپ بارادى. بايلانىس ۇزىلەتىن بولدى. بىرەۋلەر ايتادى باتىستىڭ الاششىلارى سەمەيگە بارمادى دەپ. قالاي بارادى، زامان كۇيىپ تۇر، اۋىزىنا قاراپ وتىرعان  ەل-جۇرتىن دالاعا تاستاي ما؟ ەلىن تاستاپ كىمگە كوسەم بولادى؟

سول سەبەپتى وسى جىلدىڭ قىس ايىندا قاراتوبە سەزى اشىلدى. قاراتوبە -قازىرگى قاراتوبە اۋدانىنىڭ ورتالىعى. باياندامانى حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاسايدى.  «اسكەر قۇرماساق قالاي ەل بولامىز، اسكەر قۇرايىق» دەپ شەشىم قابىلدايدى. ءار ءتۇتىن 100 سوم اقشا قوسسىن دەيدى. حالىق ەكىگە جارىلىپ، ونىڭ ۇستىنە بالشابەكتەر دە ىركى سالىپ، داۋ ورشىگەن تۇستا، جانشا اقىرىپ ورتاعا شىعادى. جاكەڭ سوندا عانا ماسكەۋدە وتكەن رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ سەزىنە قاتىسىپ كەلگەن بەتى ەكەن، ءبۇي دەپتى: «وسىنداي دا وسىنداي، ءيىسى مۇسىلماننىڭ باسىن قوسقان سەزگە بارىپ كەلدىم. جيىن ءبىتىپ، دالاعا شىقسام ويپىرىم-اي، اق بورانمەن بىرگە الاپات اتىس باستالىپ كەتىپتى. الدى ارتىمنان وق بوراپ جۇرگىزبەدى. كوشەدە كەلە جاتىپ قالاداعى اتاقتى مۋزەيگە بىرەۋلەر باسىپ كىردى دەگەندى ەستي سالا سولاي جۇگىردىم. كەلسەم مۋزەي ءىشى قىرعىن اتىس، وسىندا وسمان حاليفانىڭ قانى تامعان قۇران بولۋشى ەدى، سونى جاڭبىرداي جاۋعان وقتىڭ اراسىنان امان الىپ شىعىپ، مۇسىلمان كوميتەتىنە اكەپ تاپسىردىم»  - دەپتى.

ءجۇز سومدى بەرەمىز-بەرمەيمىز دەپ داۋلاسىپ وتىرعاندار الگى سوزدەن كەيىن ورىندارىنان جىلاپ اتىپ تۇرىپ: «اينالايىن جانشا، ناعىز كوسەم سەن ەكەنسىڭ-اۋ، مىنە ءجۇز سوم، ءوزىڭ باسقار!» - دەپ، جانشانىڭ ايقانىنا كونگەن.

- بۇلار سەمەيدەگى شىعىس الاشوردامەن بايلانىستا بولدى عوي؟

- ءسويتىپ جاتقاندا ورىنبوردى بالشابەكتەر باسىپ الىپ، سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتىپ قويادى. وسىعان بايلانىستى ءاليحان «جان-جاعىمىزدا بالشابەكتەر كۇشەيىپ كەلەدى، ءبىزدى اينالدىرا ۇكىمەتتەرىن ورناتىپ جاتىر، سەندەر اناۋ لەنين، ستالين دەگەندەرگە بارىپ، نە بولىپ جاتىر بىلىڭدەرشى» - دەپ جانشا مەن حالەلگە سالەم ايتقان.

جانشا مەن حالەل جۇپ جازباي، 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا لەنينگە، ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالينگە بارعان. تۋرا بارىپ، اۆتونوميا تالاپ ەتكەن. ولار ايتقان، «بەرەيىك، بىراق تاپتىق اۆتونوميا بولسىن» - دەيدى. «بيلىك باسىندا بالشابەكتەر وتىرسىن. ەكى باستان كەلىسىپ الايىق، ۇلتشىلدار اۋلاق ءجۇرسىن»- دەگەن.

بۇلار وسىمەن اۋرەلەنىپ جاتقاندا ۋفادا ۋاقىتشا ۇكىمەت ورنايدى. ونىڭ باسقارۋ ورگانى «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» دەگەن ەدى. ولار ايتادى «ويباي قازاقتار، سەندەردى ءبىز جارىلقايمىز مۇشە بولىڭدار. قازاقتارعا 81 دەپۋتاتتىق ورىن ءبولىپ قويدىق،»- دەيدى. «تۇبىندە اۆتونوميا بەرەمىز»- دەپ تاعى  دامەلەندىرەدى.

- قازاق زيالىلارى قاي توپقا قوسىلارىن بىلمەي داعدارعان-اۋ شاماسى؟

- تۇرا تۇرىڭىز. الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىر-ەكى كەمشىلىگى بولدى. ءبىرىنشىسى، 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستى قولداعان جوق. وزدەرى باي ادامدار ەدى. ەكىنشىدەن ليبەريال-برۋجۋازيالىق باعىت ۇستاندى. ەگەر وسى ادامدار كوتەرىلىستى قولداعاندا جاعداي باسقاشا بولۋى ىقتيمال ەدى. تورعايدا امانكەلدى، جەتىسۋ جاقتا بەكبولات، باتىستا وتەپقالي  دۋمبۋيانوۆ دەيتىن يساتايدىڭ تۋعان نەمەرەسى 5000 قول جيناپ كوتەرىلدى ەمەس پە. وسىنى ەشكىم ايتپايدى. قوزعالىستى باسۋ ءۇشىن استراحاننان پاروحودپەن اسكەر شىعىپ،    سوعىس بولعان.  ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستى جاقتاپ ت.بوكين، ت. رىسقۇلوۆ، س.مەڭدەشەۆتەر شىقتى.

تاعى ءبىر قاتەلىگى - جاپپاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قولداۋى. بارلىق وبلىستاردا وسىعان بايلانىستى سەزدەر ءوتتى. ۋاقىتشا ۇكىمەتكە بۇيرەگى بۇراتىن قازاق كوميتەتتەرى قۇرىلدى. باستىقتار تاعايىندالدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت ءا.بوكەيحانوۆتى  تورعاي وبلىستىڭ كوميسسارى ەتىپ قويدى. م. تىنىشباەۆتى  جەتىسۋعا كوميسسار ەتتى. م. شوقاي  تۇركىستاندا كوميسسار بولدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بولاشاق بايانى جوق ۋاقىتشا ۇكىمەتكە سەنىپ ءجۇرىپ ۋاقىتتان ۇتىلىپ قالدى.

العاش ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە جالعاپ، اۆتونوميا جاريالاپ جىبەرگەندە كەڭەس بيلىگى كۇشەيگەنگە دەيىنگى ەكى جىلدا مۇمكىن قالىپتاسىپ ۇلگەرىپ كەتەر مە ەدى. رەسەي نە ىستەرىن بىلمەي قىرىق پىشاق ءبولىنىپ قالتىراپ تۇرعان كەزى. رەسەي كۇشتى  بولسا، ماسكەۋدىڭ تورىندە بۇكىل مۇسىلمان سەزىن بولدىرماس ەدى.

- ساكەن سەيفۋللين  ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى قولدادى ما؟

- ءبىر قىزىعى، ساكەن جۇرگەن جەردە ەشبىر كوتەرىلىس بولعان جوق. مۇمكىن كوتەرىلىس بولعان جاعدايدا قويىپ تا كەتەر مە ەدى. اقىن ادام عوي. ال كوتەرىلىسشىلەردى قولداپ ولەڭدەر جازعان.

- الاشوردانىڭ ىقپالى قازاق دالاسىن تولىق قامتي الدى ما؟

- قازاقستاندا الاشوردانىڭ ىقپالى باسىم ءتورت ايماق بولدى. تابانى - تورعاي، مۇندا احمات پەن مىرجاقىپ بولدى. ەكىنشىسى - سەمەي، مۇندا ءا.بوكەيحانوۆ، ءا. ەرمەكوۆ، ح. عابباسوۆ، ر.مارسەكوۆ سىندى مىقتىلار بولدى. ءۇشىنشىسى - باتىس ايماقتاعى جىمپيتى. بۇلار ويىلدا اسكەري مەكتەپ اشتى. 300 ادامداي وقىپ شىقتى. قىزىلقوعادا ميليتسيا مەكتەبىن اشتى.

- بۇلارعا كىمدەر ساباق بەرگەن؟

- ساباقتى ورىس-كازاك وفيتسەرلەرى جۇرگىزگەن. ماسەلەن ەراكلينتسەۆ دەيتىن باتىس الاشوردا اسكەرىنىڭ شتاب باستىعى بولدى. ورال كازاكتارىندا قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر كوپ بولعان. وسىلاردىڭ ىشىنەن ىڭعايلىسىن شاقىرعان. سەمەيدىڭ الاشوردا اسكەرىنىڭ باستىعى شتابس-كاپيتان حاميت توقتامىسوۆ بولدى. الاشوردانىڭ تاعى ءبىر اسكەري ادامى - مۇحامەديار تۋنعانچين دەگەن ەكەن. ول بۇرىن تورعاي گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءتىلماشى بولىپتى. ارتىنان وسى كىسىنى الاشوردانىڭ ءوزى قۋعىنعا سالىپ، جينالىستان قۋىپ شىعىپ، كەلىسپەي قالعان. كەيىن تۋنعانچين كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا وردادا قىزىل اسكەردىڭ پولكىن جاساقتادى. قازاق ولكەسىنىڭ اسكەري كوميسسارى جانە رسفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالكومنىڭ قازاق ءبولىمىن باسقارعان.

-  حالەل مەن جانشانى كوپ ادامدار اعايىندى دەپ ويلايدى؟

- اعايىندى ەمەس. حالەلدىڭ رۋى - بەرىش. اتاقتى «يساتاي - ماحامبەت» داستانىن شىعارعان  ىعىلمان شورەكوۆتىڭ اتالاس اعايىنى. حالەلدىڭ ماماندىعى دارىگەر، اسكەري مەديتسينا اكادەمياسىن بىتىرگەن قازاقتان شىققان تۇڭعىش دوتسەنت. جانشا دوسمۇحامەدوۆ   تانانىڭ ىشىندە قاراقۇنان دەيتىن توبىنا جاتادى. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر. 1917 جىلى ماسكەۋدە كوپەس اسادۋلاەۆتىڭ ۇيىندە وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ ءى سەزىنە قاتىسقان. وسى سەزدە «شۋرا-ي يسلام» پارتياسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان. ال الاشقا قاتىستى جاعىن وزدەرىڭ ءبىلىپ وتىرسىڭدار...

-  جانشا 1930 جىلى ولگەن دەيدى، بىراق ناقتى قازا بولعانى جايلى  دەرەك جوق. وسى كىسىلەردىڭ م.شوقاي سياقتى شەتەل اسىپ كەتۋگە مۇمكىندىگى بولمادى ما؟

- ادام تاعدىرىنان قاشىپ قايدا بارادى. مىسالى، مۇستافانىڭ ايەلى ماريامنىڭ ەستەلىگى بار، سوندا «ءبىر ادامدار موتورلى قايىقپەن مەنى اشىق تەڭىزگە الىپ شىعىپ، باكۋگە كەتىپ بارا جاتقان پاروحودقا مىنگىزىپ جىبەردى» دەيدى. كومەكتەسكەن ادامنىڭ اتى ايتىلمايدى. بۇل وسپان كوبەەۆ دەيتىن پولكوۆنيك. پورت - الەكساندروۆسكنىڭ كومەندانتى. ول مىنا كوكەڭنىڭ كوكەسى. پاتشا زامانىندا اشحابادتا وڭتۇستىك اسكەر توبى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولعان. زامان وزگەرگەندە ۋاقىتشا ۇكىمەت جاعىنا شىعىپ، وسى جۇمىستى ءبىراز اتقارعان. ءتىپتى گرۋزيادا پاتشا ديزيزياسىن باسقارعان. تبليسيدە تانىستارى بولعان. م.شوقايدى باكۋ ارقىلى تبليسيگە جىبەرگەن دە وسى كىسى. ايپەگەندە م.شوقاي دالاعا بارا ما، كوبەەۆتىڭ تانىستارىن ساعالاپ بارعان. ارتىنان شوقايدىڭ تاپسىرۋىمەن ايەلىن دە شىعارىپ سالعان.

-  1920 جىلداردان كەيىن الاش كوسەمدەرى دە ءار ءتۇرلى باعىت ۇستانعان-اۋ شاماسى؟

- ءالىبي جانگەلدين اتاڭ 1918 جىلى استراحاننان شىعىپ، پورت - الەكساندروۆسكىگە ەكى پاروحودپەن اسكەر جانە قارۋ-جاراق اكەلىپ تۇسىرگەن.  ونى لەنين مەن ستالين بەرگەن. ويدان-قىردان قۇرالعان اسكەرلەر ماڭعىستاۋدىڭ جەرىن كورىپ، قۋ دالاعا قاڭعىرتقالى اكەلگەن ەكەن دەپ، بۇلىك شىعارىپ، كەلگەن كەمەلەرىمەن قايتىپ كەتەدى. جاعادا جالعىز قالعان جانگەلدين پورتتىڭ كوماندانتى وسپان كوبەەۆكە كەلەدى. ءجونىن ايتادى. وسىلاي دا وسىلاي، مىنا قارۋ-جاراقتى تورعايعا جەتكىزۋىم كەرەك دەگەن.

وسپان ونى اداي توبانيازعا تانىستىرعان. ءالىبي توبانيازدى بالشابەكتىڭ قاتارىنا ىلەستىرىپ العان. توبانيازدىڭ ارقاسىندا قالىڭ تۇيە جيىپ، وعان قارۋ-جاراق ارتىپ شالقار - مۇعالجار - ىرعىز ارقىلى تورعايعا تارتقان. جولدا شالقاردا احمەت بايتۇرسىنوۆپەن قۇپيا كەزدەسكەن.

ءالىبي ايتقان، «الاشوردا الىسقا بارمايدى، ءبىزدىڭ جاققا شىق» دەگەن. احاڭدى ء الىبي ماسكەۋگە ەرتىپ اپارىپ، ستالين باسقارىپ وتىرعان ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنداعى قازاقستاننىڭ وكىلى ەتىپ قويدىرعان.

1919 جىلى كولچاك كۇشەيىپ، ەدىلگە دەيىنگى يەلىكتى الىپ قويدى. اننەنكوۆتى جىبەرىپ، الاشوردانىڭ تالقانىن شىعاردى. كىم اۆتونوميا تالاپ ەتەدى، سولاردىڭ بارلىعى جاۋ دەگەن. ساكەننىڭ «اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىندا» دەپ جازعانىن بىلەسىڭ. تورعايدا قۇرىلعان 4-ءشى الاش پولكى دالادا قالىپ قويدى. باستىعى - مىرجاقىپ. اينالاسىنىڭ بارلىعىن اننەنكوۆ الىپ قويدى. جاعداي قيىن. سوعىسا ما، نە ىستەۋ كەرەك...

ەل قينالىپ تۇرعاندا ماسكەۋدەن الىپ-ۇشىپ احاڭ جەتكەن. مىرجاقىپپەن سويلەسىپ، 4-ءشى الاش پولكىن، 4-ءشى قىزىل اسكەر پولكى دەپ وزگەرتىپ، امانكەلدىنىڭ ساربازدارىنا اكەلىپ قوسىپ كەتكەن.

- كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز بۇلىك وسى تۇستا شىقپادى ما؟

- قازىر ايتامىن. امانكەلدىنىڭ اسكەرى - ءالىبيدىڭ لەنين مەن ستاليننەن العان  قارۋ-جاراعىمەن جاسانعان ساقاداي ساي اسكەر. ونىڭ ۇستىنە الاش اسكەرى وزدەرى كەلىپ قوسىلدى. تاران دەگەن قوستاناي جاقتا قىزىل پارتيزانداردى ۇيىمداستىرعان بالشابەك بولعان. كولچاكقا قارسى كوتەرىلگەن. ماسكەۋ جاقتان قارۋ-جاراق الىپ وتىرعان. كولچاك شەگىنگەن كەزدە، ماناعى 4-ءشى الاش پولكى بۇلىك شىعارىپ،  امانكەلدى مەن تاراندى ءولتىرىپ جىبەرگەن.

بۇل وتە  قيىن دۇنيە. ارتىنان ابدىعاپار حاننىڭ تاعدىرى، كەيكىنىڭ جالعىز قالۋى...

- الاش قايراتكەرلەرى وسى تۇستا ۋاقىتشا ۇكىمەت جاعىنا قاراي ويىسقان جوق پا ەدى؟

- ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كەڭسەسى ۋفادا، «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» دەگەنى سامارادا بولدى. ونى ورىستار «كومۋچ» دەيدى. بۇلار بارلىق حالىققا تەڭدىك بەرەمىز دەپ جالاۋلاتتى. وسىعان قاتىستى دا بولۋى كەرەك، ءبىر جاعىنان الاش ۇكىمەتىنە اقشا ىزدەپ، سەمەيدەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ، تۇركىستاننان م.شوقاي، باتىستان ۋ.تاناشەۆ بەسەۋى 1918 جىلى شىلدە ايىندا سامارادا باس قوستى. بۇلار «كوميچپەن» كەلىسسوز جۇرگىزدى. شىندىعىن دا وسىنى ۇيىمداستىرعان باتىس الاشتىڭ قايراتكەرلەرى. «باستىقتارىڭدى شاقىر» دەگەن سوڭ ءاليحان مەن مۇستافانى اكەپ وتىرعان جوق پا.

بۇلار الاش اسكەرىنە 2 ملن سوم اقشا، 3000 اسكەرگە كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق بەردى. وسىنىڭ ءبارىن ءا.ەرمەكوۆ ارتىپ-تارتىپ، سەمەيگە الىپ كەتتى. باتىس الاشورداعا ارنايى  2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك، 2 اۆتوموبيل  بەردى.

20 قىركۇيەكتە ۋفادا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جانىنان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كەڭەسى اشىلدى. وعان 172 ادام جينالدى. ءا.بوكەيحانوۆ، ا. ءبىرىمجانوۆ، م.تىنىشپاەۆ، م.شوقاي، ۋ.تاناشەۆ ءبارى بولدى. وسىندا باتىس الاشوردانىڭ سەپاراتيستىك باعىتتاعى ۇيىم ەمەس، الاشتىڭ ء بىر تارماعى ەكەنى مويىندالدى. قاۋلى قابىلداندى. وندا «باتىس الاشوردا سەمەيدەگى ورتالىققا باعىنادى، بىراق توتەنشە جاعدايدا ءوز بەتىنشە ارەكەت جاساۋعا قۇقىلى» دەلىندى.

- وسى العان قارۋ-جاراقتارىن بىردەمەگە جاراتا الدى ما؟

- كەڭەستەر قاتتى بەل الدى. ورىنبوردى جاستانىپ جاتقان كولچاكتى قۋىپ شىقتى. ومبىعا دەيىن باردى. ومبىدا ورىستار ءسىبىر اۆتونومياسىن قۇرامىز دەپ، باستىعىنا پوتانيندى سايلاپ قويعان جوق پا.  بۇلار الاش اۆتونومياسىنا دۇرىس قارادى. بىراق مويىنداعان جوق.

بالشابەكتەرگە قارسى تۇرار ەندىگى كۇش دەنيكين مەن جايىقتا تۇرعان تولستوۆ وتريادى بولىپ قالدى. تولستوۆ وتريادىن ەشكىم الا المادى. سودان چەليابسكىدەگى چاپاەۆتى اكەپ سالماي ما. چاپاەۆ ارى-بەرى شاپقىلاپ ءجۇرىپ ىلبىشىندە ءوزى ءولدى. بۇلار ەشتەڭە ەمەس. كەڭەس ۇكىمەتى تۇركىستاندى ازات ەتەمىز دەپ 4-ءشى تۇركىستان مايدانىن اشتى عوي. وعان بارلىق قارۋ-جاراقتى ءۇيىپ بەرىپ، باسىنا فرۋنزەنى مىنگىزىپ قويدى. الاپات كۇش دۇنيەنى باسىپ-جانىپ وڭتۇستىككە قاراي جىلجىدى.

وبالى نە كەرەك وسى كەزدە باتىس الاشوردا قىزىل اسكەرمەن  كادىمگىدەي سوعىستى.  وعان تولستوۆ كومەكتەستى. ولارعا «تەمىر، ويىل، ەلەكتەن قىزىلدىڭ اسكەرىن وتكىزبەڭدەر»، دەدى. ءبىرىنشى سوعىس جىمپيتىنىڭ تەرىستىگىندە اققاتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولدى. بۇل 1919 جىل. تولستوۆتىڭ وتريادىندا تۇيەگە زەڭبىرەك ورناتىپ العان الاشتىڭ اسكەرلەرى ءجۇردى.

وردادا قىزىلداردىڭ 1-ءشى جانە 2-ءشى قازاق پولكى دەگەن قۇرىلدى. بەيسەن جانەكەشەۆ دەگەن قازاق باستىعى بولدى. قىزىلداردا دا قازاق، اقتاردىڭ ىشىندە دە قازاق بىرىمەن ءبىرى سوعىسپايسىڭ با كەلىپ...

-   احاڭ وسى كەزدە قىزىلدار جاعىندا بولدى ما؟

- 1919 جىلى 10 شىلدەدە لەنيننىڭ قول قويۋمەن ورىنبوردا  كازكرايكوم پايدا بولدى. «كەڭەستىك قازاقستان» دەپ ءتۇسىنشى. باستىعىنا س.پەستكوۆسكي دەگەن ورىس تاعايىندالىپ، ورىنباسارى احمەت بايتۇرسىنوۆ بولدى. مۇشەلەرى - س. مەڭدەشەۆ، م. تىنىشباەۆ، م. تۋنعانچين ت.ب. وسى كەزدە احاڭ فرۋنزەنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا  كومپارتياعا كىردى.  بۇل كىسىنىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن ەڭبەگى باتىس الاشورداعا اراشا تۇردى.

- نە سەبەپتەن?

- فرۋنزە باسقارعان 4-ءشى تۇركىستان مايدانى جەڭىسكە جەتەتىنى بەلگىلى بولدى. ولار جەڭگەن سوڭ قارسىلاسقان الاش اسكەرىن وڭدىرماي جازالايدى عوي ەندى. فرۋنزە جازالاعىسى كەلىپ قاتتى شۇيلىككەن احاڭ جانىن سالىپ جاتىپ فرۋنزەنى كوندىرگەن. باكىباەۆ دەگەن ادامدى جىبەرىپ، الاشتى دا سابىرعا شاقىرعان. فرۋنزەمەن بارىپ حالەل دوسمۇحامەدوۆ سويلەسكەن. ەلەك قالاسىندا جاسىرىن كەزدەسكەن. سودان كەيىن 1919 جىلى 10 جەلتوقساندا ورىنبوردا باتىس الاشتىڭ قايراتكەرلەرى مەن فرۋنزە كەلىسىمگە كەلگەن. الاش اسكەرىنىڭ اتىن وزگەرتىپ، «قىزىل كوممۋنارلار وتريادى» دەپ اتاعان.  سودان كەيىن كازرەۆكوم تەك باتىس عانا ەمەس بۇكىل الاشورداعا كەشىرىم جاريالادى. وسىنىڭ ءبارى احاڭنىڭ ەڭبەگى. ەلىن جازالاۋدان امان الىپ قالدى.

- كەڭەس بيلىگىن مويىنداعان باتىس الاشوردا قايراتكەرلەرىنە بالشابەكتەر قىزمەت ۇسىندى ما؟

- ءبارى بىتكەننەن كەيىن كازرەۆكومنىڭ شەشىمى بولعان. ونى س. مەڭدەشەۆ ىستەگەن، دەيدى. بىراق مەنىڭ ويىم ايتادى، بۇل جالعىز مەڭدەشەۆتىڭ قولىنان كەلمەيدى. تاعى باسقا ادامدار بولۋى كەرەك. الاشتاردى كەشىرگەنىمەن سەنىمسىز ادامدار دەپ قارادى. قازاقستان توڭىرەگىندە باسشىلىق قىزمەتتەرگە بۇلاردى قويۋعا بولمايدى دەلىنگەن. جانشا ىشكى رەسەي جاعىنا كەتكەن، سوندا ولگەن. ءومىرىنىڭ سوڭىنان حابارىم از. حالەل تاشكەنتكە كەلىپ اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان. ج.ايماۋىتوۆ قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، وقۋلىقتار جازدىرعان.

-  احاڭ قايدا قالدى؟

- احاڭ كازرەۆكومنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعاندا پارتيادان شىعىپ قالعان. ونىڭ سەبەبىن ءبىر نەشە رەت جينالىستارعا بارماي قالدىم دەگەن سىلتاۋلارمەن تۇسىندىرەدى. بىراق احاڭ دا ءبارىن تاستاپ وقۋلىق جازۋمەن اينالىسادى. وسى كۇنگى «ءتىل ءبىلىمى» ەڭبەگىن سول تۇستا جازعان. قازاقتىڭ ءتىل عىلىمىنىڭ نەگىزىن جاسادى. توتە جازۋدى قولدانىپ، الىپپە جاساپ بەردى. دۇنيەدە اراب جازۋىن وقي الماۋشى ەدىم، احاڭنىڭ وسى توتە ءالىپبيىن تانىعاننان كەيىن ەكى جۇما دەگەن دە ارابشا وقي باستادىم. كوردىڭىز بە، ادامنىڭ ميىنا سىڭىمدىلىگى سونشالىق. تۋرا قازاقتىڭ ميىنا سايكەستەندىرىپ جاساعان.

-  قازاق زيالىلارى نە سەبەپتەن تاشكەنتگە شوعىرلاندى؟

-جاعداي بەلگىلى، بارلىق جەردە كەڭەس بيلىگى ورنادى. الاشورداشىلاردى تۇرتپەكتەۋ باستالدى. سودان تاشكەنتكە كەلىپ بۇلار سوعىسقا قول جيناعان جوق، ساۋاتى تومەن حالقىنىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشىن ءبىلىم قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى. وقۋلىقتار جازدى. تەك الاشورداشىلار عانا ەمەس، جاڭگىردىڭ تۇقىمدارىنىڭ كوبى سوندا كەلىپ پانالادى. مۇندا شوعىرلانۋىنىڭ سەبەبى، قوقان اۆتونومياسىن قۇرۋدى ويلاستىرعان شىعار. قوقان اۆتونومياسى دەگەن اتى بولماسا بيلىك تىزگىنى قازاقتاردىڭ قولىندا بولعان.

- الاش اۆتونومياسى مەن قوقان اۆتونومياسىن بىرىكتىرۋ جونىندە قازاق زيالىلارى اراسىندا كەڭەس بولعان تۇستا بوكەيحانوۆ: «ات پەن ەسەكتى ءبىر ارباعا جەگە المايتىنىمىز سياقتى، ورتا عاسىرلىق مەشەۋلىكتە قالعان قوقاندىقتارمەن قالاي بىرگە مەملەكەت قۇرماقپىز؟» دەگەن جوق پا؟

- بۇل يدەيانىڭ نەگىزى م.شوقايدان شىققان. ول كىسى «بۇكىل تۇركىستاندى بىرىكتىرمەي ءبىز كۇرەسە المايمىز» دەگەن. ءومىر بويى وسىنى ارمانداپ ءوتتى، وسى ءۇشىن جۇمىس جاسادى. شىندىعىندا ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە كەلىسپەۋشىلىكتەر بولعان. ءاليحان مەن جانشا سوزگە كەلىپ، ورتالىقتىڭ سەمەيگە كوشۋىندە ءمان بار. وسى تۇستا م.شوقاي مامىلەگەرلىك جاساعان. جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى تاشكەنتكە باعىنعان. بۇل بولمايدى ەكەن، ءبىر ورتالىققا باعىنايىق دەگەن. بارىپ، سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىن اشام دەگەن. اشىپ، قازاقستانعا قاراتقان. ىلە-شالا م.تىنىشباەۆ تا جەتىسۋدى قازاقستانعا قاراتىپ العان. بۇل ەندى وسىلاردىڭ سوڭعى ىستەپ كەتكەن جاقسىلىعى. اركىم وزىنشە بيلەيمىن دەپ جەكە-جەكە باسقارعان بولسا، بۇگىنگى ءبىر تۇتاس قازاقستان بولار، يا بولماس...

اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايراتۇلى

«اباي-اقپارات»