Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi, ekonomika ghylymdarynyng kandidaty Múhtar Tayjan eger saylau әdiletti ótse, Serik Saparghaligha saylaushylardyng 50 payyzy dauys berui mýmkin dep esepteydi. Búl oiyn Múhtar Tayjan qazaq jurnalister klubynyng otyrysynda aitty. "Preziydentting kim bolatyny anyq. Dodagha týsken ýmitkerler tanymal emes. Biraq Serik Saparghaly - qoghamgha belgili adam. Sondyqtan oghan saylaushylardyng jartysy dauys beredi dep oilaymyn", - dedi ol. "Sonda saylau әdiletti ótse, N.Nazarbaev qansha dauys jinaydy?" degen súraghymyzgha Múhtar Tayjan: "40-50 payyz" dep jauap berdi.

"Biylikting asyghys saylau ótkizuining bir sebebin keybir sarapshylar baghanyng ósuimen baylanystyryp otyr. Say­lau­dan keyin bagha aspandaydy eken degen әngime ras pa?" degen súraq qoyyldy. Ekonomist bagha ósimin saylaumen baylanystyrmaydy. Desek te onyng oiynsha, bagha biylghy jyly da, kelesi jyly da ósedi. Múhtar Tayjan baghanyng sharyqtauy birneshe faktorgha tәueldi deydi. "Birinshiden, kedendik odaq. Kedendik odaq­qa kirgende baj salyghyn eki-ýsh esege kóterdik. Búryn 0 payyz dengeyinde bolghan salyqtar 10-15 payyzgha deyin kóterildi. Ekinshi sebep - әlemde múnay baghasy ósip jatyr. Ýshinshi sebep - monopolizm".

Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi, ekonomika ghylymdarynyng kandidaty Múhtar Tayjan eger saylau әdiletti ótse, Serik Saparghaligha saylaushylardyng 50 payyzy dauys berui mýmkin dep esepteydi. Búl oiyn Múhtar Tayjan qazaq jurnalister klubynyng otyrysynda aitty. "Preziydentting kim bolatyny anyq. Dodagha týsken ýmitkerler tanymal emes. Biraq Serik Saparghaly - qoghamgha belgili adam. Sondyqtan oghan saylaushylardyng jartysy dauys beredi dep oilaymyn", - dedi ol. "Sonda saylau әdiletti ótse, N.Nazarbaev qansha dauys jinaydy?" degen súraghymyzgha Múhtar Tayjan: "40-50 payyz" dep jauap berdi.

"Biylikting asyghys saylau ótkizuining bir sebebin keybir sarapshylar baghanyng ósuimen baylanystyryp otyr. Say­lau­dan keyin bagha aspandaydy eken degen әngime ras pa?" degen súraq qoyyldy. Ekonomist bagha ósimin saylaumen baylanystyrmaydy. Desek te onyng oiynsha, bagha biylghy jyly da, kelesi jyly da ósedi. Múhtar Tayjan baghanyng sharyqtauy birneshe faktorgha tәueldi deydi. "Birinshiden, kedendik odaq. Kedendik odaq­qa kirgende baj salyghyn eki-ýsh esege kóterdik. Búryn 0 payyz dengeyinde bolghan salyqtar 10-15 payyzgha deyin kóterildi. Ekinshi sebep - әlemde múnay baghasy ósip jatyr. Ýshinshi sebep - monopolizm".

"Mәsimov ýkimeti de, Últ­tyq bank tóraghasy da baghanyng sharyqtauyn adam faktorymen baylanystyrady. Aradaghy deldaldar, bazarkomdar degendey. Búl qanshalyqty oryndy?" degen súraghymyzgha ekonomist bylay dedi: "Marchenko bagha ósimin jemqorlyqpen baylanystyrsa, men múny monopolizm dep jýrmin". Múhtar Tayjannyng oiynsha, baghamen kýresuding birden-bir joly - mýlde basqa ekonomikalyq sayasatty qolgha alyp, óndiristi jolgha qoi. Óz kezeginde ekonomist ýkimetting 2020 jylgha deyingi indus­trial­dy-innovasiyalyq baghdarlamasyn syngha alyp, onyng iske asatynyna kýmәn kel­tirdi. "Industrialdy-innovasiyalyq damu baghdarlamasy 2003 jyldan bastaldy. Oghan ýkimetting ózi jaman bagha berdi. Baghdarlama nәtiyjesine kóz jetken joq. Alayda eshkim jauapqa tartylmady. Sol sebepti jana ýdemeli innovasiyalyq baghdarlamagha da kýmәn­men qaraymyn", - dey kele Múhtar Tayjan memleket qashanda da jaman menedjer, jaman kәsipker degen tezisti eske saldy. "Desek te bizding memleket býkil qarjy jýie­sin óz qolyna aldy. Bankter­ding kapitalyna kirdi..." degen uәjimizge ol: "Samúryq-Qa­zy­na" qory bankterding kapitalynan shyghuy tiyis. Qazir saya­sy monopolizm ekonomikagha oiysqanyn bayqap otyrmyz. Biraq memleket ony is­temeui tiyis. Memleket iyn­fra­qúrylymgha jauap berui qa­jet. Jylu, elektr quaty, sumen qamtamasyz etu degendey. Al bizneske qol salghandy qoi qajet", - dep bir-aq kesti.

"Desek te bizde qúrdymgha ketken infraqúrylymdyq jobalar jetip artylady. Memleket osynyng ózin retke keltire almay otyr ghoy" degen uәjimizben ekonomist tolyq kelisti. "Qazir elektr quaty jetpeydi. Talghar audanynda gaz joq. Eldegi infraqúrylymnyng 89 payyzy eskirgen. Osy qys mezgilinde kóz jetti búghan. 20 jyldyng ishinde osyny retke keltiruge bolar edi. Alayda Batystaghy múnaydyng ózin Pavlodar nemese Shymkent zauyttaryna apara almay jýrmiz. Ishki qúbyrlar joq".

Jurnalister Qytaydan alynghan nesiyeni Qazaqstan qalay qaytarady dep súraq tastady. Búl mәselege Múhtar Tayjan da qatty alandap, zerttep jýrgen kórinedi. Ángime auanyn preziydentting tayauda Qytaygha jasaghan issaparynan bastaghan ol onda qol jetkizgen kelisimderdi taghy bir pysyqtap ótti. "Qytay Qazaqstanmen birigip, jel energiyasyn osynda damytpaq. Eger qytaylyqtar jel quatyn qolgha alsa, olargha jer berilui mýmkin. Ekinshi­den, 2015 jylgha deyin Astana men Almatyny jalghaytyn, tórt saghatta qatynaytyn te­mir­jol salyp bermek. Ýshin­shiden, qytaylar Qazaqstannyng ken oryndaryn satyp ala bastady", - dey kele ekonomist qytaylyqtardyng infraqúrylymdyq jobalargha auyz salghanynyng arty jaqsylyqqa aparmaytynyn tәptish­tep týsindirdi.

"Preziydent "Núr Otannyn" sezinde Qazaqstanda jan basyna shaqqanda ishki jalpy ónimning kólemi 9 myng dollargha jetkenin, biz IJÓ boyynsha joghary ýshtikke kiretinimizdi aitty. Preziydent qaydaghy 9 myng dollardy aitty? Onyng ýstine IJÓ joghary ýshtikke AQSh, Qytay men Japoniya kiredi emes pe?" - degen "Jas Alashtyn" súraghyna ekonomist bylay dedi: "Halqymyzdyng qyryq payyzynyng ailyghy 56 myng tengege әreng jetedi. Taghy bir aqparat­qa sýiensek, bankterdegi depozitterding nebәri 1-aq payy­zy - halyq salymdary. Sondyqtan әr adamgha 9 myng dollar qaydan keldi? Menin­she, búl - tek qana arifmetika. Al IJÓ joghary elderge toqtalatyn bolsaq, AQSh-tyng búl kórsetkishi - 14 trillon dollargha, Qytaydiki - 5,9 trillon dollargha, Japoniya­niki - 5 trillion dollargha juyq. Alayda Qytaydyng yuani - erkin aiyrbastalmaytyn valuta. Sondyqtan Qytaydyng ishki jalpy ónimi jogharylatyp kórsetilgen. Onyng ýstine Qytay eksportqa tәueldi el. Europa men AQSh-ta qytay tauarlaryna súranys tómendese, Qytaydyng jalpy ishki ónimi qysqarady. Al AQSh ekonomikasy syrtqy naryqqa tәueldi emes. Onyng ýstine dýnie jýzining altynvaluta rezervterining 60 payyzy dollarmen saqtauly".

Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi ýki­met­ting "halyqtyq IPO" bas­tamasyna kýmәn keltirdi. "Samúryq-Qazyna" qorynyng aqshasy jetkilikti. Eger onyng enshiles úiymdary qor naryghyna shyqsa, búl óte qauipti. Búl últtyq kompaniyalardyng qaryzy kóbeyedi degen sóz. Onyng ýstine ony kim satyp almaq? Halyqtyng oghan aqshasy joq. Demek, aksiyalardy qytaylar ne bolmasa oligarh­tar ghana satyp aluy mým­kin", - dedi ol.

"Tenge bir mezette 25 pa­yyzgha devalivasiyalanghanda Marchenko múny eksporter­lerding bәsekege qabilettiligi ýshin qajet dep týsindirdi. Endi 20 nauryz kýni tenge-dollar júbynyng dәlizi alynyp tastalmaq. Marchenko tenge nyghaya­tyny, biraq Últtyq bank onyng kýrt nyghangyna jol bermeytinin mәlimdedi. Últtyq bank nege halyqty emes, eksporterlerding ghana qamyn oilaydy?" degen saualgha Múhtar Tayjan: "Devalivasiya sózsiz qajet boldy. Biraq ony bir mezette emes, Resey­degidey birte-birte jasau kerek edi. Qazir Marchenkonyng tenge baghamyn baylap ústaugha mýmkindigi joq. Últtyq bank byltyrghy jyly 2 milliard dollar satyp alsa, biylghy jyldyng eki aiynda búl somma 3,5 milliard dollargha jetti. Sondyqtan tenge nyghayyp, bir dollardyng baghamy 135 tengege deyin týsui mýmkin, - dedi ol. - Al eksporterler­ding 84 payyzy eki-aq tauar; múnay men metall ghana syrt­qa shygharylatyndyqtan, olargha tenge baghamy qanday bolsa da bәribir".

"Siz ózinizdi qanday qazaqpyn dep esepteysiz: shala qazaqsyz ba, әlde naghyz qazaqsyz ba?" degen saualgha Múhtar Tayjan: "Álbette, naghyz qazaqpyn" dep bir-aq kesti. Bolathan Tayjan atyndaghy qordyng jetekshisi elde әli kýnge deyin qazaqtildi orta qalyptaspaghanyna nalydy. "Biy­lik qazaqtildi orta úiymdastyruy tiyis. Shetelge bar­ghanda, elshilermen kezdeskende tek qana qazaq tilinde sóileui qajet. Taghy bir mәsele - qazaqtildiler shala qazaqtargha qyryn qaraudy doghar­ghany jón. Óitkeni shala qa­zaqtar úyalyp jýr qazir. Olardy kemsituge, keudesinen iyteruge bolmaydy. Týbi bir últpyz. HH ghasyrda intelliygensiya, elita qyryldy. Endi ghana boy kóterip, qalyptasyp kele jat­qan halyqpyz. Meninshe, búl prosess óz nәtiyjesin berui tiyis", - dedi ol.

Múhtar Tayjan qazaqtyng tarihy bertinde bastau aldy, qazaqta memleket, shekara bol­ghan joq degen pikirge ýzildi-kesildi qarsy ekenin bildirdi. "Qazaqtyng tarihyn HVIII ghasyrdan tarqatyp jýrgender bar. Alayda Jәnibek, Qasym, Haqnazar, Tәuekel handar, oghan deyingi Qorqyt Ata, Asan Qayghylar qayda qaldy? Memlekettilikting tórt belgisi bar: jer, halyq, biylik egemen­digi jәne shetelmen qarym-qatynas. Qazaqta osynyng bәri ejelden bolghan", - dedi.

Elnúr BAQYTQYZY

«Jas Alash» gazeti