(Jalghasy. Basy myna siltemede: Acylúya - patshalar dinastiyasy)

11) Shyghys Týrki qaghanaty men Kók Týrki qaghanaty: Týrki qaghanaty 603 jyly ekige ydyrap, onyng shyghys aimaghynda Tórgi Asúya (Turky Ashina) dinastiyasy biylegen Shyghys Týrki qaghanaty ornaghany belgili. Qytay imperiyasy 630 jyly Shyghys Týrki qaghanatyn joyyp, onyng aimaghyn óz otaryna ainaldyrdy. Al 682 jyly Qúttylyq (Kutluk) han bastaghan últ azattyq kóterilisi nәtiyjesinde Qytay basqynshylyghy joyylyp, búrynghy Shyghys Týrki qaghanaty aumaghynda Kók Týrki qaghanaty ornady. Ony biylegen – Tórgi Asúya (Turky Ashina) dinastiyasy. Qazirgi Shynjan aimaghynda ol kezde ejelgi otyryqshy ýisýnder men ýz taypasy aralasuymen qalyptasqan ýzbek tildi halyq otyrdy. Sol elding «As» atauyn «Ash» dep dybystauynan jәne tiliderinde Ó,Ú әripteri bolmauynan, Tórgi Asúya dinastiyasy ol aimaqta «Turky Ashuia» dep atalghan. Qytay jazbalary osy «Ashuia» atauyn «Ashina» dep búrmalaghandyqtan, tariyhqa solay bolyp endi. Jalpy «han» atauyn da «kehani» dep búrmalaghan sol qytay jazbalary. Sony paydalanghan reseylikter «han» atauyn «kagan», al «handyq» atauyn «kaganat» dep búrmalap tariyhqa engizdi.

12) Týrgesh qaghanaty: Resey tarihshylary: «Shyghys Týrki qaghanaty әskeri VII ghasyrda Batys Týrki qaghanatyn basyp alyp, shamaly uaqyt biyledi. Sosyn Batys Týrki qaghanatyn Qytay imperiyasy basyp aldy. 704 jyly Qytaydan bostandyq alghanymen sol jyly ishki alauyzdyqtan qaghanat ydyrap, biylik Týrgesh tobyna tiydi» dep jazady. Shyghys Týrki qaghanaty 682 jyly, yaghny VII ghasyrdyng sonynda ghana Qytaydan bostandyq alyp, Kók Týrki qaghanaty bolyp qayta ornaghany belgili. Al Batys Týrki (on aq týtin) qaghanaty 704 jyly, yaghny VIII ghasyrdyng basynda joyyldy. Demek Shyghys Týrki (kók týrki) qaghanaty әskerining Batys Týrki (on aq týtin) qaghanatyn basyp aluy 682-704 jyldar arasynda oryn alghan. Odan búryn onday oqighanyng boluy esh mýmkin emes. Óitkeni ol kezde Kók Týrki (shyghys týrki) qaghanaty bolghan joq, ol aimaq Qytay otary bolatyn. Al 682-704 jyldar arasy – Kók Týrki qaghanatynyng «dýrildep» túrghan zamany, olargha әli kelmey uysynan shygharyp alghan Qytaydyng odan ary jatqan Batys Týrki qaghanatyn basyp aluy aqylgha syimaydy. Yaghni, 704 jyly Batys Týrki qaghanatyn basyp alyp, onyng aimaghyn óz memleketi qúramyna engizgen Kók Týrki qaghanaty (shyghys týrki qaghanaty) bolatyn.

Osylaysha jujandyq Asylúya Nushivy onýishiviy (on ruly shiybórash) dinastiyasy biylegen On aq týtin (batys týrki) qaghanatyn 704 jyly Asylúyanyng Týrki Ashina dinastiyasy joyyp, onyng aimaghyn óz biyligine baghyndyrdy (ejelgi Týrki qaghanaty aimaghy qayta biriktirildi). Týrki Ashina dinastiyasy dula taypasy qúramynda «turgash» bolyp kórsetilgen. Osy derek sol zamanda olardyng atauy osylay qysqarghanyn jәne basty senimdi kýshi dula (dulat) taypasy bolghanyn aighaqtaydy. Qúramyndaghy chumukuni (shymyrqún), huluszuy (qúlsyzýi), shunushy (janysy) rulary Dula taypasy qazirgi Dulat taypasynyng tap ózi ekenin anyq dәleldeydi. Biyleushi dinastiya «Turgash» (Turky Ashina) dep atalghandyqtan, memleket tariyhqa «Týrgesh qaghanaty» bolyp endi.

Ol zamanda Orta Aziyanyng otyryqshylary ýzbek halqy bolyp qalyptasyp jatqan bolatyn. Otyryqshylar ru-taypa atauymen emes, otyrghan qala-kentteri atauymen atalatyn. Al ru-taypa ataularymen kórsetiletinder negizinen qazaq halqy qúramyndaghy taypalar edi. Tek qazirgi Týrkimenstan aimaghynda ghana kóshpeli ýzik taypalary boldy, qaraqalpaqtar  Zakavkazeden kelgen qarapapahtar negizinde tek HI ghasyrdan keyin qalyptasty. Al qyrghyzdar qazirgi otyrghan jerine tek HVII ghasyrda Chonkyr (djongar) әskeri bolyp kelip ornyqqanyn belgili tarihshy Aleksey Levshinning derekteri rastaydy. Demek, Týrgesh qaghanaty tarihynda kórsetiletin taypalar qazaq taypalary bolyp tabylady.

Aldynghy maqalalarda Huni imperiyasy joyylghan I ghasyrda húndardyng negizgi bóligi bizding dalagha kelip saq halqyna qosylghanyn jәne biylik húng patshalarynda bolghandyqtan, bizding dala «húnzaq» dep atalyp ketkenin («húng jaq» nemese «húng aimaghy» degen maghynada), osylaysha húng men saq halyqtary qosyluymen IV ghasyrgha deyin «húnzaq» halqy qalyptasqanyn, odan keyin VII ghasyrgha deyin «húnzaq» atauy әueli «hzaq» bolyp qysqaryp, sosyn birjolata «hazah» bolyp ornyqqanyn aityp óttik. Yaghni, qazaq halqy ejelgi húng men saq halyqtarynyng bizding dalada qosylyp birtútas halyqqa ainaluymen payda boldy. Sonymen qatar VII ghasyrda Qashqar manyndaghy qazaqtardy qytay jazbasy «hasa» dep kórsetkenin de jazdyq. Sol ghasyrda Zakavkazege baryp ornyqqan qazaqtar arab-gruzin jazbalarynda «kashak» delinip, Vizantiya jazbasynda «kasah» dep kórsetiletinin, qazirgi kezde sol aimaqtarda Kazah pen Kasah ataulary saqtalghanyn jetkizdik. Al Qara teniz manynda ornyqqan qazaqtar H ghasyrda arab ghalymy Ál Masudy jazbasynda «ghazaq» delingenin, HI-HII ghasyrlardaghy urus jazbalarynda «kasog» dep kórsetilgenin de aittyq. VII ghasyrda Ýndistangha deyin barghan Batys Týrki qaghanaty әskerining arab derekterinde «hazah» dep jazylghanyn, alayda bizding atauymyzdan habarsyz zertteushiler olardy katelesip «halaj» nemese «hilj» dep tariyhqa engizgeni de jogharydaghy jariyalanymdarymyzda aitylghan. Ataqty parsy aqyny Ferdausiyding «Rustam» dastanyndaghy «At ýstinde nayza ústaghan jauynger qazaq halqy» degen derekting ózi sol H ghasyrda qazaq halqy óz atauymen óz otanynda bolghanyna jetkilikti dәlel. Tarazygha salsaq, shyghys shayyrynyng osy bir deregi orys tarihshylary engizgen jalghan myng tújyrymynan jәne olardy pir tútatyn qazaq tarihshylarynyng sansyz qate pikirlerinen salmaqty ekeni dausyz.

Sonymen VIII ghasyrdyng basynda Týrgesh qaghanaty degen alyp imperiya ornady. Kóp úzamay Orta Aziya men Qazaqstangha Islam dini jetti, Týrgesh Qaghanaty halqynyng taypalary músylmandyqqa óte bastady. Áuelde qarsylyq kórsetken biyleushi toptyng da shamamen sol ghasyrdyng birinshi jartysynda Islam dinin moyyndaghany bayqalady. Oghan dәlel, Tashkent pen Taraz qalalary biyligi Talas shayqasyna deyin músylmandarda bolghany jayly naqty derekter. Islam dini qazaq taypalarynyng aq pen qara bolyp bólinuin joydy. Tandaulylar men qarapayym taypalar qúda-jekjat bolyp aralasty. Turkash atauy qazaq tilinde «týrkiys» bolyp ózgerdi. H ghasyrdan keyin «týrki» bóliginsiz «ys» dep atalyp, keyin olardyng ontýstiktegileri «Ysty» atauymen, al batys aimaqqa ketkenderi «Ysyq» atauymen jeke taypalar bolyp qalyptasty. Yaghni, atalghan taypalar da Ashin taypasynyng bir tarmaghy. Osylaysha dula, ys, shiybórash taypalary ejelgi Ýisýn jerindegi dulat, ysty, shapyrashty degen qarapayym taypalargha ainaldy. Al ertede Ýisýn imperiyasyn biylegen qonyr dinastiyasy asa dindarlyghyna baylanysty bolghandyqtan ba, "mýmin qonyr" dep atalyp ketti (oshaqty taypasy qúramynda jәne ysty, tabyn, dulat taypalarynda az toptary bar).

13) Úighyr qaghanaty: Músylman halifaty әskerimen shayqastar Týrgesh qaghanatyn әlsiretkeni ras. Osyny útymdy paydalanghan Shiybórash-shiyvey dinastiyasy memleketting shyghys aimaghyndaghy biylikti óz qoldaryna alyp, 745 jyly Ýiqyr qaghanatyn ornatqan. Olardy Qytay imperiyasy qoldaghany belgili. Óitkeni, qytaylar Asylúyalyq baqtalas eki dinastiyanyng alauyzdyghyn paydalanyp, Týrgesh qaghanatyn ydyratugha tyrysty. Yaghni, 704 jyly On Aq Týtin (batys týrki) qaghanatynan airylghan jujandyq Asylúya Shiybórash-shiyvey dinastiyasy 745 jyly qazirgi Mangholiya aimaghynda qaytadan biylikke qol jetkizip, «Ýiqyr qaghanaty» degen óz memleketin ornatty. Olardyng basty senimdi kýshi Qyrghy taypasy boldy (qyrghy – «qyr taypasy», «qyrdy mekendeytin taypa» degen maghynada). Osy sebepten memleket atauy «Ýi-qyr qaghanaty» dep tariyhqa endi (ýiqyr – «qyrghy eli» degen maghynada).

Qytay jazbalarynda Ýiqyr eli әuelde «hoyhu, hegu» dep kórsetiledi, ol «qyrghy» atauynyng qytaysha búrmalanuy bolyp tabylady. Al Suy zamanyndaghy «uhu» atauyn «úiqyr» dep búrmalaghan Resey tarihshylary, alayda ol zamanda Ýiqyr qaghanaty әli ómirge kelmegen bolatyn (VI-VII ghasyrlar). Suy dәuirindegi qytay derekterinde «uhu» dep kezdesetin ru qazaqtyng uaq taypasy degenimiz oryndy. Sebebi, «uhu» atauynyng Ýiqyr qaghanatyna da, keyingi úighyr últyna da esh qatysy joq. Al qyrghyzdar Ýiqyr qaghanatynyng negizgi kýshi bolghan qyrghy taypasynan qalyptasqan. Ýiqyr qaghanaty rulary qúramyndaghy sueyanito, dubo, tolanige, pugu, baegu, ade, baisiy degender qazirgi qyrghyz qúramyndaghy solto, tóbói, tóólós, bugu, bargy, adigiy, basyz rulary (sueyanito – solto, dubo – tóbói, tolanige – tóólós, pugu – bugu, baegu – bargy, ade – adigi, baisy – basyz). Ondaghy «yanihe» degeni «onqyr», al  «yaologe» – «solqyr» nemese «úlyqyr» boluy mýmkin. Qyrghyzdardyn әli de «onqanat», «solqanat» dep bólinetini mәlim. Al «guligani» degeni kurykan, búl ru buryat, tuva últtarynda saqtalghan. «Dubo» ruy keyin Tuva últyn qalyptastyrdy, onyng az bóligi ghana «tóbói» atauymen qyrghyz qúramynda saqtalypty. Al «tolanige» degen ejelgi dele-dilin eli bolyp tabylady, olar keyin tolengiy últy boldy, ýlken toby «tolegetay» atauymen qazaqtyng nayman taypasy qúramyna sindi jәne az toby «tóólós» atauymen qyrghyzdar qúramyna saqtalghan.

Qytay jazbalarynda osy rulardan bólek Ýiqyr eline odaqtas bolghan «basiliy» men «gelolu» taypalarynyng atauy kezdesedi. «Basiliy» dúrysynda «bazary», ol – qazaqtyng nayman taypasyndaghy bazarhan ruy. Jogharyda kórsetilgen «tolanige» – qazirgi nayman qúramyndaghy «tolegetay» degen ýlken ru. Aldynghy maqalamyzda Qytaymen shekaralas otyrghan ontýstik húndaryn qytaylar «nay» («sýt eli» maghynasynda) dep ataghanyn, sol «nay» elining VI ghasyrda batysqa ketkenderi ondaghy telengy (dili) taypasymen odaqtas bolghanyn, H ghasyrdan song onyng qúramyna manghy rulary engendikten «nayman» (nayman) taypasy bolyp qalyptasqanyn jazghanbyz. Qyrghyzdaghy «noygu» ruy olargha Ýiqyr qaghanaty zamanynda qosylghan «nay» elining toby desek, qatelespeymiz. Jogharyda kórsetilgen basiliy-bazary men tolanige-tolegetay rulary da keyin nay eline qosylyp, nayman taypasyn qalyptastyrdy (nay elining qyrghy taypasyna sinip ketkeni noygu atauymen qyrghyzda baryn aittyq).

Ýiqyr qaghanatynyng ekinshi odaqtasy «gelolu» taypasy dúrysynda kereyler, qazaqtyng kerey taypasy. Ony Ýiqyr qaghanatynyng bir biyleushisining laqap aty Geleykehani da anghartady (Geleykehani – Kereykaghan, biylikke kerey taypasy qoldauymen otyrghandyqtan solay atalghan tәrizdi). Reseylikter «gelolu» degenderdi «karluk» dep týsindiredi, osylaysha tarihta bolmaghan karluk degenderdi «boldy» dep dәleldeuge tyrysady («kazak» atauyn «karluk» dep búrmalaghanyn kelesi jazbamyzda aitamyz). Shynynda «gelolu» atauy – «kereyler» degen ataudyng qytaysha búrmalanuy, sol gelolu qúramyndaghy moluo, chisy, tashiliy degen rular – kerey taypasynyng molqy, sherushi, taryshy rulary. Demek qazaqtyng nayman men kerey taypalary Ýiqyr qaghanaty zamanynda qyrghy taypasymen odaqtas bolghan. Sol memleket ómir sýrgen qazirgi Mangholiya aimaghynda qazaqtyng nayman men kerey taypasy әli de otyrghany anyq derek jәne olardyng qyrghyz emes, qazaq ekeni qazaqtyng qyrghyzdan búryn halyq bolyp qalyptasqanyn dәleldeydi.

Ýiqyr qaghanatyn ornatqan qaghan esimi qytay jazbasynda «Guly peylo» dep kórsetilgen. Onyng dúrysy «Úly bóri» boluy mýmkin. Sol qaghannyng «Gudulu-piyg-asue-kehani» degen lauazymy dúrysynda – «Qúttyly-bek-asýii-qaghan». Odan keyin biyleushi bolghan Moyanchur esimi dúrysynda «Manjýr» dep bilemiz. Osy derekter Ýiqyr qaghanatyn ornatqan jýrjan-jujandyq Asylúya Shiybóri-ash dinastiyasy ekenin kórsetedi. Sonymen qatar Ýiqyr qaghanaty men Týrgesh qaghanaty arasyndaghy jaulyqta eki memleketti biylegender ózara baqtalas Ashina men Shiybórash dinastiyalary ekenin anghartady.

Qytay jazbalaryna sensek, Hakas eli Ýiqyr qaghanatynan derbes bolghan. Onda Hakas elin biylegenderdi «ajo» dep kórsetken, onyng dúrysy – «Asy», yaghny Asylúya dinastiyasy. Hakas últy qúramynda «haas» degen top bar, jalpy «hakas» atauy «kók-as» dinastiyasy atauynan tughan tәrizdi. Yaghni, Kók Týrki Ashina dinastiyasy atauymen baylanysty degen dúrys. Sonda Ýiqyr qaghanatyn biylegen – Asylúyalyq Shiybórash dinastiyasy, al Hakas elin biylegen – Asylúyalyq Ashina Kók Týrki dinastiyasy (Kók Týrki qaghanaty joyylghanda Hakas aimaghynda biyligin saqtap qalghandar). Qytaydyng Tan dinastiyasynyng imperatory Hakas hanyna jazghan hatynda ózi men hannyng arghy tegi bir rudan ekenin eskertip ótedi. Al Tan dinastiyasy odan búrynghy Toba (tabgachi) dinastiyasynan taraytyny mәlim, ótken maqalalarda tabgachy ertede Ýisýn imperiyasyn biylegen dinastiya ekenin jәne arghy teginde Asylúya taypasynan taraytynyn aittyq. Osy Tan imperatorynyng haty Asylúya dinastiyasynyng barsha euraziyalyq týrkitildi halyqtardy ghana emes, IV-IX ghasyrlar arasynda Qytay imperiyasyn da biylep-tóstegenin pash etedi.

Hakas últynda qyrghyz degen joq, «qyrghys» degen top tuva últynda bar. Hakastar ózderin «tadar» dep te ataydy, yaghny olar qyrghyzdan emes, arghy teginde tatar taypasynan qalyptasqan. Reseylik iyezuidter «Ýiqyr qaghanaty – úighyr eli, Hakas eli – qyrghyz júrty» dep búrmalatty. Osy sebepten esh dәlelsiz qyrghyzdar VII ghasyrda hakas dep te atalghan. «Hakas eli – qyrghyzdar, al Ýiqyr qaghanatynyng halqy úighyrlar bolghan» degizdi. Osylaysha «Hakas elinen kelgen qyrghyzdar IH ghasyrda (840 jyly) Úighyr qaghanatyn joyyp, onyng ornyna Qyrghyz qaghanatyn ornatty. Al H ghasyrda ony Qidandar joyyp, qyrghyzdar Orta Aziyagha ketti» degen jalghan tújyrymdar jasady.

Resey oqymystylary Selengi ózeni boyynan tabylghan tastaghy jazba Ýiqyr qaghanatyn Qypshaq eli jaulap alghanyn dәleldeytinin kózge ilmeuge tyrysty. Ony moyyndasa, Qypshaq elining ertede Amur aimaghyn mekendegeni, olardyng IH ghasyrda ghana qazirgi Mangholiyagha kelip Ýiqyr qaghanatynyng biyligin iyelengeni, Ýiqyr qaghanatynda basty taypa bolghan qyrghy taypasynyng ýlken toby qazirgi Shynjangha ketip, ondaghy ýzbek tildi músylman halyqty basyp alghany jәne jergilikti halyq sol kelgenderdi Ýiqyr qaghanaty atauymen «ýiqyr» deytindikten onda keyin «úighyr» atauymen birtútas últ qalyptasqany kórinip qalar edi. Sonymen qatar H ghasyrdan keyin qazirgi Qyrghyzstan aimaghyna kelip ornyqqan qyrghyzdar emes, qypshaqtar ekeni de týsinikti bolar edi. Múnday jaghdayda býgingi Kubanda I ghasyrda ómir sýrgen kuman taypasy men kәzirgi Donda H ghasyrda bolghan «polosy» ataularyn «qypshaq atauynyng balamalary» degen, yaghny «kuman men polovsy – qypshaqtar» degen senimsiz bolaryn reseylik iyezuidter jaqsy týsindi. Olar qazaq halqy erteden bar ekenin qalayda jasyrudy maqsat etti, ol ýshin arab-parsy jazbalaryndaghy «qazaq» atauyn ózge úqsas ataumen «týsindiruleri» qajet edi. Olay etuge tek «qypshaq» atauy layyq boldy. Osynday sebeptermen barsha tarihymyz ózgerip búrmalandy, onyng biri osy Ýiqyr qaghanaty tarihy.

Selengi tasyndaghy jazba Qypshaq eli 11 taypadan qúralatynyn, yaghny ol jay taypa emes, tolyqqandy el, halyq ekenin dәleldeydi. Sol jazbada Qypshaq elin biylegen dinastiya «El bóri» dep kórsetilgen, yaghny olardy biylegen – jujandyq Asylúya shiybórash dinastiyasy. Ýiqyr qaghanatyn olargha deyin de sol dinastiya biyledi, demek biyleushi әulet ózgergenimen Shiybórashtyq biylik dinastiyasy saqtalghan. Biylikti el bóri ruy iyelengendikten, memlekettegi negizgi әskery kýsh bolghan qyrghy taypasy ornyn «qypshaq eli» taypalary basqan. Qyrghy taypasynyng bir toby Shynjangha ketkenimen, negizgi toby qalyp qoyghan. Olar biylikten shettetilgendikten memleketting soltýstik shekarasyna, Eniyseyge jaqyn mangha yghysqan dep tújyrym jasaghanymyz jón. Olar memlekette saqtalghandyqtan, 840 jyldan keyin Qyrghy qaghanaty ómir sýrgendey týsinik ornyqqan siyaqty. Shynynda, ol zamandaghy memleketti Qypshaq qaghanaty deuge bolady.

Sonymen Ýiqyr qaghanaty biyligi Qypshaq eline ótti. Ýiqyr qaghanaty halqynyng bir bóligi Shynjangha auyp ketkenin ghalymdar moyyndaydy. Shynjan aimaghynyng otyryqshy ýisýn halqy V-VI ghasyrlarda Ýz patshalyghy (Eftalid patshalyghy) qúramynda boldy. Ótken maqalalarda Orta Aziyadaghy ýisýnderding ózderin biylegen «ýz» adamdaryn «ýz-bek» dep ataghanyn, osy ataumen keyin olar aralasyp-birigip «ýzbek» últyn qalyptastyrghanyn aittyq. Shynjan aimaghy sol ýzbek tildi halyqtyng shyghys bóligi bolatyn, ol jerding halqy kórshi Ýiqyr qaghanaty elin memleket atauymen «ýiqyr» dep ataghan. Sondyqtan olar ózderin jaulap alghan qyrghy taypasyn da «ýiqyr» dep atady, keyin solarmen qosylyp «úighyr» atauly halyqqa ainaldy. Úighyr halqynyng tili men dәstýi ýzbek (ózbek) halqymen úqsas. Alayda úighyrlarda kelbeti qyrghyzdargha jaqyn adamdar kóp kezdesedi. Qazirgi qyrghyz tarihshysy Esenuly Qylysh «Eniysey qyrghyzdary tarihy» degen enbeginde Manas eposy úighyr men qyrghyz bir halyqtan taraytynyn kórsetetinin jazady.

Ýiqyr-Qypshaq qaghanaty H ghasyrda tolyq joyylghanda qyrghy taypasy Sibir-Eniysey aimaghyna baryp ornyqty. Olardyng batys Sibirge barghandary ondaghy qazaq rularymen qosylyp, artynan músylman bolyp, «bash-qyr» degen halyqty qalyptastyrdy. Osyny jasyru ýshin reseylik ghalymdar «bashqyr» atauy әuelde bashqúrt bolghan» dep búrmalady. Alayda, ol halyq «bashqyr» dep atalady jәne qúramynda «qazaq» degen toptar saqtalghan.

Sibirdi baghyndyrghan orystar «qyrghy» elin kópshe týrde «kirgiy-zy» dep ataghandyqtan, atau HVI ghasyrda «kirgiyz» (qyrghyz) bolyp ózgerdi. Qyrghyzdar budda dinin ústanghanyn jәne oirat taypasymen birge Djonghar (chon-qyr) patshalyghyn ornatqanyn qazirgi qyrghyz tarihshylary moyyndaydy. Resey derekteri de qyrghyzdardyng Djonghar әskeri bolghanyn dәleldeydi. Qyrghyzdarda әli de biyik taudaghy key rular budda dinin ústanatyny, tipti budda dindi qalmaq-qyrghyz degender bar ekeni ras. Qyrghyzdardyng kelbeti manghol, buryat, tuvalargha jaqyn keletini, olargha qaraghanda qazaqtardyng kelbeti ortaaziyalyq ekeni kórinip túr. Qyrghyzdardyng músylmandyghy da osy kezge deyin óte tómen dengeyde bolghan.

Ghalym Aleksey Levshin «Kirgiyz-kaysak ordasy jayly» degen enbeginde qyrghyzdar HVII ghasyrgha deyin ontýstik Sibirdi mekendegenin, olar tek HVII-HVIII ghasyrlarda ghana qazirgi Qyrghyzstan aumaghyna qonys audarghanyn jәne olargha deyin ol jerdi mekendegender qytay jazbasynda «poli» (bóri) dep kórsetilgen halyq ekenin naqty derektermen kórsetedi. Qyrghyzdar «ong qanat», «sol qanat» jәne «ishkilik» bolyp ýshke bólinedi. Osy jerdegi aldynghy ekeui HVII ghasyrda kelgen qyrghyzdardyng ózi degen oryndy. Al «ishkilik» toby qyrghyzdargha deyin sol jerdi mekendegen «bóri eli» taypalary (olardyng «ishkilik» degen atauy da sony bayqatady). Osy «ishkilik» tobynda qypshaq, nayman, qanly degen qazaqy taypalary bar. Ondaghy halyqty biylegen El bóri toby bolghandyqtan, ol eldi qytay derekteri «poli» dep kórsetken. A.Levshin jonghar biyleushisi qyrghyzdardy HVII-HVIII ghasyrlarda Orta Aziyagha «jer audarghanyn» jetkizedi, Reseyding keybir tarihshylary da jongharlar әueli Qyrghyzstan aumaghyn jaulap alghanyn, sol jaqtan qazaq dalasyn jaulay bastaghanyn aityp jýr. Tarihta kezdesetin jonghar men qyrghyz qaqtyghysy Qyrghyzstan aumaghyn erteden mekendegen Bóri (poli) eli men olardy jaulap kelgen chonqyr-qyrghyzdar arasyndaghy  soghystar ekeni týsinikti. Qazaq pen jonghar soghystary tap sol HVII-HVIII ghasyrlarda oryn alghany jәne jongharlar jaulap alghan jerler Qazaqstannyng ontýstik aimaghy ekeni belgili faktiler. Osy derekterden qazaqty qan qaqsatqan jongharlar qyrghyz eli ekenin bayqau qiyn emes.

Qazaq pen jonghar eshqanday tilmәshsiz bir-birin týsingen halyqtar, al manghol men qalmaq tilin esh qazaq týsinbesi aidan anyq. Demek, «djonghar» atauy dúrysynda «chonqyr» bolghan. Qazaqtan jenilgen song olar Qazaq handyghy qúramynda qaldy. Ózderine baghynyshty jergilikti «ishkilik» toby taypalary sebebimen músylmandyq qabyldap, biz biletin «músylman qyrghyz» últy bolyp qalyptasty. Olardyng Eniyseyde qalghandary tuva últy qúramynda «qyrghys» atauymen saqtalghan. Qazirgi Qyrghyzstandaghy qyrghyzdarda han degen bolghan joq, jergilikti biyleushileri «datqa» dep ataldy. Osy derekting ózi qyrghyzdar Qazaq handyghyna baghynyshty bolghanyn, olargha han saylaugha rúqsat etilmegenin kórsetedi. Qazaq handyghy әlsiregen zamanda olar bostandyq alugha úmtyldy. Kenesary han olardyng «seperatizmin» toytaru ýshin joryq jasaghanyn týsinetin uaqyt boldy. Kez kelgen patsha memleketting tútastyghyn saqtap, býlikti basu ýshin qan tóguge әzir, Kenesary han da Qazaq handyghy tútastyghyn saqtau ýshin qyrghyz «seperatisterine» soqqy beruge mәjbýr boldy.

Jalpy qyrghyz últynyng qalyptasuy Manas qolbasshymen tikeley baylanysty. Jyrdy múhiyat oqyghan adam Manastyng HVII ghasyrda ómir sýrgenin bayqaydy. Aghylshyn tarihshysy Artur Tomas «Manas eposy HVIII ghasyrda payda bolghan» degen pikir aitqan. Manas esimindegi «as» atauy onyng «As» dinastiyasy adamy ekenin bayqatady. Qyrghyz ghalymdary songhy kezde djonghar hontayshysy qyrghyz ekenin dәleldep jýr. Qalmaq tarihshysy Genadiy Avlyaev ta Djungar patshalyghyn biylegen «Choros» toby Eniysey qyrghyzdarynyng ruy ekenin aitady. Djungar patshalyghyn qazirgi Mangholiyadan Orta Aziyagha quyp shyqqan Manjýr-Sin patshalyghy, al Manjýr-Sin patshalyghyn ornatqan «jýrjen» toby jýrjen-jujandyq shiybórash dinastiyasy úrpaqtary ekenin búrynyraqta jazghanbyz. Olay bolsa Djonghar biyligi olardyng baqtalastary Asylúyalyq Ashina tobynda bolghany ghoy. Qytaydaghy qazaq tarihshylary Manjýr-Sin әskeri qolbasshysynyng qazaq elin shabuyldaudan bas tartqanyn jәne onysyn «qazaqpen tuyspyz» dep týsindirgenin aityp jýr. Shynynda, Djonghar elin tarih sahnasynan joghaltqan Manjur-Sin imperiyasy Qazaq handyghyna jaulyq kórsetken joq. Qazaq handyghyn biylegen Shynghyshan úrpaqtary, yaghny Manjýr-Sin imperiyasyn biylegen shiyvey-jýrjen dinastiyamen tuys bolady. Osy derekterden memleketter arasyndaghy soghystar sol memleketterdi biylegen Asylúyalyq eki dinastiya arasyndaghy baqtalastyq-jaulyqpen baylanysty ekenin kóremiz.

Qosymshalar:

A) Resey imperiyasyn biylep-tóstegen IYezuid ordeni týrkitildi halyqtardyng ótken tarihyn josparly týrde ózgertudi iske asyrdy jәne «Russkoe geograficheskoe obshestvo» olardyng basty júmysshy organy boldy. «Qazanshynyng erkinde qaydan qúlaq shygharsa» degen halqymyz, týrki halyqtarynyng ejelgi ata-qonysy Resey imperiyasynyng qol astynda bolghandyqtan, shejiremizdi qalay búrmalasa da mýmkindikteri boldy. Qazaq tónkerisin jasaghan masson-bolishevikter Resey biyligin iyezuidterden tartyp alghanymen, kóp úzamay biylik alghan Stalin iyezuidterding «tarihty josparly búrmalau» isin ary qaray jalghastyrghany anyq. Barsha týrkilik últtardyng jazbasyn arabshadan latyn grafikasyna, sosyn kirilisagha ózgertu arqyly ol últtardyng tarihynan habar beretin kóne jazbalardyng óz-ózinen joyyluyn «qamtamasyz» etkizgen jәne ol últtardy «búrynnan sauatsyz» degizgen; Osetinderding digorlaryna ózderining alandyq tilin qoldanugha tyiym salghan; jasandy su qoymalaryn salu arqyly Qara teniz ben Kaspiy tenizin qosqan ejelgi Hazar ózenin joyghyzghan; HIH ghasyrdyng sonynda sany jaghynan týrki halyqtary ishinde Osman týrikterinen keyin ekinshi oryndy iyelengen qazaq últyn jasandy ashtyqpen qyryp azaytqan; Qazaqstan men Orta Aziyagha jer audaru arqyly Qyrym men Kavkazdy týrki tildi músylman dindi últtardan «tazartqan» sol Stalin ekeni belgili.

Stalindi memlekettik dengeyde maqtaushy, «Russkiy miyr» jobasyn iske asyrushy, «qazaqta memleket bolmaghan» dep jar salghan, pravoslaviyany memleket kýshimen damytushy, «terrorizmmen kýres» jeleuimen jәne meshitter salynuyn qiyndatu arqyly Islam dini damuyna kedergi jasaghan, mektepterde últtyq tilderdi oqytu saghatyn azaytu arqyly týrkilik halyqtardy orystandyrudy tezdetken, reseylik miliarderlerdi «Russkoe geograficheskoe obshestvany» qarjylandyrugha mәjbýrlegen jәne IYezuid ordeninen bolghan Rim Papasymen dostyq qatynastaghy preziydent Putin de sol iyezuidter taqqa otyrghyzghan adam bolady.

Songhy kezde bizde «Qazaq geografiyalyq qoghamy» degen úiym payda boldy. Ol reseylik iyezuidter arnayy ashtyrghan úiym boluy mýmkin. Eger solay bolsa, tarihymyzdy shym-shytyryq etip búrmalau prosesi taghy jalghasatyny dausyz. Qazaq tarihshylary erterek es jisa eken dep tileymiz. Ózgege baghynbay aman qalghan birden-bir týrkilik el – Týrkiya memleketi. Alayda, ejelgi otandary Resey imperiyasynyng otaryna ainalghandyqtan týrik tarihshylary ejelgi tarihtaryn amalsyz reseylik tújyrymdar negizinde jazugha mәjbýr.

B) Kók Týrki qaghanaty halqy Turky Ashina biyleushilerin keyinirek qysqasha «Turkash» dep ataghandyqtan, ol VIII ghasyrdan keyin qytay-arab jazbalaryna «Turgesh» degen ataumen endi. Resey imperiyasy osy shyndyqqa kóz júma qarap, «Turky Ashina dinastiyasy joyylyp, tarih sahnasynda derbes Turgesh dinastiyasy payda boldy» degen jalghan tújyrymdy ornyqtyrdy. Sonday jalghan tújyrymdaryn keyingi úrpaqtyng sanasyna siniru ýshin Shiyvey-jujan biyleushilerine tiyesili Orhon eskertkishterine «Ashina tarihy» dep tanylatyn jalghan jazbalardy qashatyp engizgen. Dәlirek aitsaq, Reseydi biylep-tóstegen – IYezuyd toby. Olar osy eskertkishke qashap jazghan jalghan derekteri arqyly tarihta bolmaghan karluk, onoguz, onokbudun ataularyn da «bar» qyldy. Alayda, sol eskertkishterding barlyghynda-derlik kezdesetin tazqara beyneleri olardyng iyeleri bóri tanbaly Ashinalar emestigin dәleldeydi. Ol esketkishterding birde-birinde bóri beynesi joqtyghy da anyq fakt.

V) Qytay jazbalary Tórgi atauyn «Tuge» dese, arab-europalyq jazbalar tariyhqa «Turki» dep engizdi. Sol sebepten biz de Tórgi atauyn «Týrki» dep paydalanugha mәjbýrmiz. Asúyan-shy atauyn әuelde «Asyani-she» dep kórsetken qytay jazbalary keyin ony qysqasha «Ashina» dep jazdy. Osylaysha әlem tarihyna Tórgi Asúyan-shy dinastiyasy Turky Ashina atauymen ornyqty. Biyleushi maghynasyndaghy «han» atauyn da «kehani» dep búrmalaghan qytay jazbalary. Sony paydalanghan Resey imperiyasy tarihshylary handarymyzdy «kagan», al  handyqtarymyzdy (memleketterimizdi) «kaganat» dep atap, әlem tarihyna engizip jiberdi. Sondyqtan Jýrjan handyghyn «Jujanskiy kaganat», Tórgi handyghyn «Turkskiy kaganat» deuge mәjbýrmiz. Alayda qazaq halqy óz memleketin «handyq» dep, al memleket biyleushisin «han» dep ataudan eshqashan janylghan emes. Bolashaqta qazaq tarihshylary әdiletsiz búrmalanghan ataulardy әlemdik tarihtan alyp tastap, olardyng ornyna ózindik dúrys ataulardy ornyqtyrar dep ýmittenemiz.

Bekjan Ádenúly

(Jalghasy bar)

Abai.kz