(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە: اcىلۇيا - پاتشالار ديناستياسى)

11) شىعىس تۇركى قاعاناتى مەن كوك تۇركى قاعاناتى: تۇركى قاعاناتى 603 جىلى ەكىگە ىدىراپ، ونىڭ شىعىس ايماعىندا تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسى بيلەگەن شىعىس تۇركى قاعاناتى ورناعانى بەلگىلى. قىتاي يمپەرياسى 630 جىلى شىعىس تۇركى قاعاناتىن جويىپ، ونىڭ ايماعىن ءوز وتارىنا اينالدىردى. ال 682 جىلى قۇتتىلىق (كۋتلۋك) حان باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى ناتيجەسىندە قىتاي باسقىنشىلىعى جويىلىپ، بۇرىنعى شىعىس تۇركى قاعاناتى اۋماعىندا كوك تۇركى قاعاناتى ورنادى. ونى بيلەگەن – تورگى اسۇيا (تۋركي اشينا) ديناستياسى. قازىرگى شىڭجان ايماعىندا ول كەزدە ەجەلگى وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن ءۇز تايپاسى ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان ۇزبەك ءتىلدى حالىق وتىردى. سول ەلدىڭ «اس» اتاۋىن «اش» دەپ دىبىستاۋىنان جانە تىلىدەرىندە ءو،ۇ ارىپتەرى بولماۋىنان، تورگى اسۇيا ديناستياسى ول ايماقتا «تۋركي اشۋيا» دەپ اتالعان. قىتاي جازبالارى وسى «اشۋيا» اتاۋىن «اشينا» دەپ بۇرمالاعاندىقتان، تاريحقا سولاي بولىپ ەندى. جالپى «حان» اتاۋىن دا «كەحان» دەپ بۇرمالاعان سول قىتاي جازبالارى. سونى پايدالانعان رەسەيلىكتەر «حان» اتاۋىن «كاگان»، ال «حاندىق» اتاۋىن «كاگانات» دەپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزدى.

12) تۇرگەش قاعاناتى: رەسەي تاريحشىلارى: «شىعىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى VII عاسىردا باتىس تۇركى قاعاناتىن باسىپ الىپ، شامالى ۋاقىت بيلەدى. سوسىن باتىس تۇركى قاعاناتىن قىتاي يمپەرياسى باسىپ الدى. 704 جىلى قىتايدان بوستاندىق العانىمەن سول جىلى ىشكى الاۋىزدىقتان قاعانات ىدىراپ، بيلىك تۇرگەش توبىنا ءتيدى» دەپ جازادى. شىعىس تۇركى قاعاناتى 682 جىلى، ياعني VII عاسىردىڭ سوڭىندا عانا قىتايدان بوستاندىق الىپ، كوك تۇركى قاعاناتى بولىپ قايتا ورناعانى بەلگىلى. ال باتىس تۇركى (ون اق ءتۇتىن) قاعاناتى 704 جىلى، ياعني ءVIIى عاسىردىڭ باسىندا جويىلدى. دەمەك شىعىس تۇركى (كوك تۇركى) قاعاناتى اسكەرىنىڭ باتىس تۇركى (ون اق ءتۇتىن) قاعاناتىن باسىپ الۋى 682-704 جىلدار اراسىندا ورىن العان. ودان بۇرىن ونداي وقيعانىڭ بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول كەزدە كوك تۇركى (شىعىس تۇركى) قاعاناتى بولعان جوق، ول ايماق قىتاي وتارى بولاتىن. ال 682-704 جىلدار اراسى – كوك تۇركى قاعاناتىنىڭ «دۇرىلدەپ» تۇرعان زامانى، ولارعا ءالى كەلمەي ۋىسىنان شىعارىپ العان قىتايدىڭ ودان ارى جاتقان باتىس تۇركى قاعاناتىن باسىپ الۋى اقىلعا سىيمايدى. ياعني، 704 جىلى باتىس تۇركى قاعاناتىن باسىپ الىپ، ونىڭ ايماعىن ءوز مەملەكەتى قۇرامىنا ەنگىزگەن كوك تۇركى قاعاناتى (شىعىس تۇركى قاعاناتى) بولاتىن.

وسىلايشا جۋجاندىق اسىلۇيا نۋشيۆي ءونۇيشيۆي (ون رۋلى ءشيبوراش) ديناستياسى بيلەگەن ون اق ءتۇتىن (باتىس تۇركى) قاعاناتىن 704 جىلى اسىلۇيانىڭ تۇركى اشينا ديناستياسى جويىپ، ونىڭ ايماعىن ءوز بيلىگىنە باعىندىردى (ەجەلگى تۇركى قاعاناتى ايماعى قايتا بىرىكتىرىلدى). تۇركى اشينا ديناستياسى دۋلا تايپاسى قۇرامىندا «تيۋرگاش» بولىپ كورسەتىلگەن. وسى دەرەك سول زاماندا ولاردىڭ اتاۋى وسىلاي قىسقارعانىن جانە باستى سەنىمدى كۇشى دۋلا (دۋلات) تايپاسى بولعانىن ايعاقتايدى. قۇرامىنداعى چۋمۋكۋن (شىمىرقۇڭ), حۋلۋتسزۋي (قۇلسىزۇي), شۋنۋشي (جانىسى) رۋلارى دۋلا تايپاسى قازىرگى دۋلات تايپاسىنىڭ تاپ ءوزى ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. بيلەۋشى ديناستيا «تيۋرگاش» (تيۋركي اشينا) دەپ اتالعاندىقتان، مەملەكەت تاريحقا «تۇرگەش قاعاناتى» بولىپ ەندى.

ول زاماندا ورتا ازيانىڭ وتىرىقشىلارى ۇزبەك حالقى بولىپ قالىپتاسىپ جاتقان بولاتىن. وتىرىقشىلار رۋ-تايپا اتاۋىمەن ەمەس، وتىرعان قالا-كەنتتەرى اتاۋىمەن اتالاتىن. ال رۋ-تايپا اتاۋلارىمەن كورسەتىلەتىندەر نەگىزىنەن قازاق حالقى قۇرامىنداعى تايپالار ەدى. تەك قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىندا عانا كوشپەلى ۇزىك تايپالارى بولدى، قاراقالپاقتار  زاكاۆكازەدەن كەلگەن قاراپاپاحتار نەگىزىندە تەك ءحى عاسىردان كەيىن قالىپتاستى. ال قىرعىزدار قازىرگى وتىرعان جەرىنە تەك حVII عاسىردا چونكىر (دجونگار) اسكەرى بولىپ كەلىپ ورنىققانىن بەلگىلى تاريحشى الەكسەي لەۆشيننىڭ دەرەكتەرى راستايدى. دەمەك، تۇرگەش قاعاناتى تاريحىندا كورسەتىلەتىن تايپالار قازاق تايپالارى بولىپ تابىلادى.

الدىڭعى ماقالالاردا حۋن يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا حۇڭداردىڭ نەگىزگى بولىگى ءبىزدىڭ دالاعا كەلىپ ساق حالقىنا قوسىلعانىن جانە بيلىك حۇڭ پاتشالارىندا بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ دالا «حۇڭزاق» دەپ اتالىپ كەتكەنىن («حۇڭ جاق» نەمەسە «حۇڭ ايماعى» دەگەن ماعىنادا), وسىلايشا حۇڭ مەن ساق حالىقتارى قوسىلۋىمەن ءىV عاسىرعا دەيىن «حۇڭزاق» حالقى قالىپتاسقانىن، ودان كەيىن VII عاسىرعا دەيىن «حۇڭزاق» اتاۋى اۋەلى «حزاق» بولىپ قىسقارىپ، سوسىن ءبىرجولاتا «حازاح» بولىپ ورنىققانىن ايتىپ وتتىك. ياعني، قازاق حالقى ەجەلگى حۇڭ مەن ساق حالىقتارىنىڭ ءبىزدىڭ دالادا قوسىلىپ ءبىرتۇتاس حالىققا اينالۋىمەن پايدا بولدى. سونىمەن قاتار VII عاسىردا قاشقار ماڭىنداعى قازاقتاردى قىتاي جازباسى «حاسا» دەپ كورسەتكەنىن دە جازدىق. سول عاسىردا زاكاۆكازەگە بارىپ ورنىققان قازاقتار اراب-گرۋزين جازبالارىندا «كاشاك» دەلىنىپ، ۆيزانتيا جازباسىندا «كاساح» دەپ كورسەتىلەتىنىن، قازىرگى كەزدە سول ايماقتاردا كازاح پەن كاساح اتاۋلارى ساقتالعانىن جەتكىزدىك. ال قارا تەڭىز ماڭىندا ورنىققان قازاقتار ح عاسىردا اراب عالىمى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق» دەلىنگەنىن، ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى ۋرۋس جازبالارىندا «كاسوگ» دەپ كورسەتىلگەنىن دە ايتتىق. VII عاسىردا ۇندىستانعا دەيىن بارعان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ اراب دەرەكتەرىندە «حازاح» دەپ جازىلعانىن، الايدا ءبىزدىڭ اتاۋىمىزدان حابارسىز زەرتتەۋشىلەر ولاردى كاتەلەسىپ «حالاج» نەمەسە «حيلج» دەپ تاريحقا ەنگىزگەنى دە جوعارىداعى جاريالانىمدارىمىزدا ايتىلعان. اتاقتى پارسى اقىنى فەرداۋسيدىڭ «رۋستام» داستانىنداعى «ات ۇستىندە نايزا ۇستاعان جاۋىنگەر قازاق حالقى» دەگەن دەرەكتىڭ ءوزى سول ح عاسىردا قازاق حالقى ءوز اتاۋىمەن ءوز وتانىندا بولعانىنا جەتكىلىكتى دالەل. تارازىعا سالساق، شىعىس شايىرىنىڭ وسى ءبىر دەرەگى ورىس تاريحشىلارى ەنگىزگەن جالعان مىڭ تۇجىرىمىنان جانە ولاردى ءپىر تۇتاتىن قازاق تاريحشىلارىنىڭ سانسىز قاتە پىكىرلەرىنەن سالماقتى ەكەنى داۋسىز.

سونىمەن VIII عاسىردىڭ باسىندا تۇرگەش قاعاناتى دەگەن الىپ يمپەريا ورنادى. كوپ ۇزاماي ورتا ازيا مەن قازاقستانعا يسلام ءدىنى جەتتى، تۇرگەش قاعاناتى حالقىنىڭ تايپالارى مۇسىلماندىققا وتە باستادى. اۋەلدە قارسىلىق كورسەتكەن بيلەۋشى توپتىڭ دا شامامەن سول عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا يسلام ءدىنىن مويىنداعانى بايقالادى. وعان دالەل، تاشكەنت پەن تاراز قالالارى بيلىگى تالاس شايقاسىنا دەيىن مۇسىلمانداردا بولعانى جايلى ناقتى دەرەكتەر. يسلام ءدىنى قازاق تايپالارىنىڭ اق پەن قارا بولىپ ءبولىنۋىن جويدى. تاڭداۋلىلار مەن قاراپايىم تايپالار قۇدا-جەكجات بولىپ ارالاستى. تۋركاش اتاۋى قازاق تىلىندە «تۇركىىس» بولىپ وزگەردى. ح عاسىردان كەيىن «تۇركى» بولىگىنسىز «ىس» دەپ اتالىپ، كەيىن ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگىلەرى «ىستى» اتاۋىمەن، ال باتىس ايماققا كەتكەندەرى «ىسىق» اتاۋىمەن جەكە تايپالار بولىپ قالىپتاستى. ياعني، اتالعان تايپالار دا اشين تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى. وسىلايشا دۋلا، ىس، ءشيبوراش تايپالارى ەجەلگى ءۇيسۇن جەرىندەگى دۋلات، ىستى، شاپىراشتى دەگەن قاراپايىم تايپالارعا اينالدى. ال ەرتەدە ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن قوڭىر ديناستياسى اسا دىندارلىعىنا بايلانىستى بولعاندىقتان با، ء"مۇمىن قوڭىر" دەپ اتالىپ كەتتى (وشاقتى تايپاسى قۇرامىندا جانە ىستى، تابىن، دۋلات تايپالارىندا از توپتارى بار).

13) ۇيعىر قاعاناتى: مۇسىلمان حاليفاتى اسكەرىمەن شايقاستار تۇرگەش قاعاناتىن السىرەتكەنى راس. وسىنى ۇتىمدى پايدالانعان ءشيبوراش-شيۆەي ديناستياسى مەملەكەتتىڭ شىعىس ايماعىنداعى بيلىكتى ءوز قولدارىنا الىپ، 745 جىلى ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان. ولاردى قىتاي يمپەرياسى قولداعانى بەلگىلى. ويتكەنى، قىتايلار اسىلۇيالىق باقتالاس ەكى ديناستيانىڭ الاۋىزدىعىن پايدالانىپ، تۇرگەش قاعاناتىن ىدىراتۋعا تىرىستى. ياعني، 704 جىلى ون اق ءتۇتىن (باتىس تۇركى) قاعاناتىنان ايرىلعان جۋجاندىق اسىلۇيا ءشيبوراش-شيۆەي ديناستياسى 745 جىلى قازىرگى ماڭعوليا ايماعىندا قايتادان بيلىككە قول جەتكىزىپ، «ۇيقىر قاعاناتى» دەگەن ءوز مەملەكەتىن ورناتتى. ولاردىڭ باستى سەنىمدى كۇشى قىرعى تايپاسى بولدى (قىرعى – «قىر تايپاسى», «قىردى مەكەندەيتىن تايپا» دەگەن ماعىنادا). وسى سەبەپتەن مەملەكەت اتاۋى «ءۇي-قىر قاعاناتى» دەپ تاريحقا ەندى (ۇيقىر – «قىرعى ەلى» دەگەن ماعىنادا).

قىتاي جازبالارىندا ۇيقىر ەلى اۋەلدە «حويحۋ, حەگۋ» دەپ كورسەتىلەدى، ول «قىرعى» اتاۋىنىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى بولىپ تابىلادى. ال سۋي زامانىنداعى «ۋحۋ» اتاۋىن «ۇيقىر» دەپ بۇرمالاعان رەسەي تاريحشىلارى، الايدا ول زاماندا ۇيقىر قاعاناتى ءالى ومىرگە كەلمەگەن بولاتىن ء(Vى-ءVىى عاسىرلار). سۋي داۋىرىندەگى قىتاي دەرەكتەرىندە «ۋحۋ» دەپ كەزدەسەتىن رۋ قازاقتىڭ ۋاق تايپاسى دەگەنىمىز ورىندى. سەبەبى، «ۋحۋ» اتاۋىنىڭ ۇيقىر قاعاناتىنا دا، كەيىنگى ۇيعىر ۇلتىنا دا ەش قاتىسى جوق. ال قىرعىزدار ۇيقىر قاعاناتىنىڭ نەگىزگى كۇشى بولعان قىرعى تايپاسىنان قالىپتاسقان. ۇيقىر قاعاناتى رۋلارى قۇرامىنداعى سيۋەيانتو, دۋبو, تولانگە, پۋگۋ, باەگۋ, ادە, بايسي دەگەندەر قازىرگى قىرعىز قۇرامىنداعى سولتو, ءتوبوي, ءتوولوس, بۋگۋ, بارگى, اديگي, باسىز رۋلارى (سيۋەيانتو – سولتو، دۋبو – ءتوبوي، تولانگە – ءتوولوس، پۋگۋ – بۋگۋ، باەگۋ – بارگى، ادە – اديگي، بايسي – باسىز). ونداعى «يۋانحە» دەگەنى «وڭقىر»، ال  «ياولوگە» – «سولقىر» نەمەسە «ۇلىقىر» بولۋى مۇمكىن. قىرعىزداردىڭ ءالى دە «وڭقانات»، «سولقانات» دەپ بولىنەتىنى ءمالىم. ال «گۋليگان» دەگەنى كۋرىكان, بۇل رۋ بۋريات, تۋۆا ۇلتتارىندا ساقتالعان. «دۋبو» رۋى كەيىن تۋۆا ۇلتىن قالىپتاستىردى، ونىڭ از بولىگى عانا «ءتوبوي» اتاۋىمەن قىرعىز قۇرامىندا ساقتالىپتى. ال «تولانگە» دەگەن ەجەلگى دەلە-ديلين ەلى بولىپ تابىلادى، ولار كەيىن تولەنگي ۇلتى بولدى، ۇلكەن توبى «تولەگەتاي» اتاۋىمەن قازاقتىڭ نايمان تايپاسى قۇرامىنا ءسىڭدى جانە از توبى «ءتوولوس» اتاۋىمەن قىرعىزدار قۇرامىنا ساقتالعان.

قىتاي جازبالارىندا وسى رۋلاردان بولەك ۇيقىر ەلىنە وداقتاس بولعان «باسيلي» مەن «گەلولۋ» تايپالارىنىڭ اتاۋى كەزدەسەدى. «باسيلي» دۇرىسىندا «بازارى»، ول – قازاقتىڭ نايمان تايپاسىنداعى بازارحان رۋى. جوعارىدا كورسەتىلگەن «تولانگە» – قازىرگى نايمان قۇرامىنداعى «تولەگەتاي» دەگەن ۇلكەن رۋ. الدىڭعى ماقالامىزدا قىتايمەن شەكارالاس وتىرعان وڭتۇستىك حۇڭدارىن قىتايلار «ناي» («ءسۇت ەلى» ماعىناسىندا) دەپ اتاعانىن، سول «ناي» ەلىنىڭ ءVى عاسىردا باتىسقا كەتكەندەرى ونداعى تەلەنگي (ديلي) تايپاسىمەن وداقتاس بولعانىن، ح عاسىردان سوڭ ونىڭ قۇرامىنا ماڭعى رۋلارى ەنگەندىكتەن «نايماڭ» (نايمان) تايپاسى بولىپ قالىپتاسقانىن جازعانبىز. قىرعىزداعى «نويگۋ» رۋى ولارعا ۇيقىر قاعاناتى زامانىندا قوسىلعان «ناي» ەلىنىڭ توبى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. جوعارىدا كورسەتىلگەن باسيلي-بازارى مەن تولانگە-تولەگەتاي رۋلارى دا كەيىن ناي ەلىنە قوسىلىپ، نايمان تايپاسىن قالىپتاستىردى (ناي ەلىنىڭ قىرعى تايپاسىنا ءسىڭىپ كەتكەنى نويگۋ اتاۋىمەن قىرعىزدا بارىن ايتتىق).

ۇيقىر قاعاناتىنىڭ ەكىنشى وداقتاسى «گەلولۋ» تايپاسى دۇرىسىندا كەرەيلەر, قازاقتىڭ كەرەي تايپاسى. ونى ۇيقىر قاعاناتىنىڭ ءبىر بيلەۋشىسىنىڭ لاقاپ اتى گەلەيكەحان دا اڭعارتادى (گەلەيكەحان – كەرەيكاعان, بيلىككە كەرەي تايپاسى قولداۋىمەن وتىرعاندىقتان سولاي اتالعان ءتارىزدى). رەسەيلىكتەر «گەلولۋ» دەگەندەردى «كارلۋك» دەپ تۇسىندىرەدى، وسىلايشا تاريحتا بولماعان كارلۋك دەگەندەردى «بولدى» دەپ دالەلدەۋگە تىرىسادى («كازاك» اتاۋىن «كارلۋك» دەپ بۇرمالاعانىن كەلەسى جازبامىزدا ايتامىز). شىنىندا «گەلولۋ» اتاۋى – «كەرەيلەر» دەگەن اتاۋدىڭ قىتايشا بۇرمالانۋى، سول گەلولۋ قۇرامىنداعى مولۋو, چيسى, تاشيلي دەگەن رۋلار – كەرەي تايپاسىنىڭ مولقى, شەرۋشى, تارىشى رۋلارى. دەمەك قازاقتىڭ نايمان مەن كەرەي تايپالارى ۇيقىر قاعاناتى زامانىندا قىرعى تايپاسىمەن وداقتاس بولعان. سول مەملەكەت ءومىر سۇرگەن قازىرگى ماڭعوليا ايماعىندا قازاقتىڭ نايمان مەن كەرەي تايپاسى ءالى دە وتىرعانى انىق دەرەك جانە ولاردىڭ قىرعىز ەمەس، قازاق ەكەنى قازاقتىڭ قىرعىزدان بۇرىن حالىق بولىپ قالىپتاسقانىن دالەلدەيدى.

ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان قاعان ەسىمى قىتاي جازباسىندا «گۋلي پەيلو» دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ دۇرىسى «ۇلى ءبورى» بولۋى مۇمكىن. سول قاعاننىڭ «گۋدۋلۋ-پيگ-اتسيۋە-كەحان» دەگەن لاۋازىمى دۇرىسىندا – «قۇتتىلى-بەك-ءاسۇيى-قاعان». ودان كەيىن بيلەۋشى بولعان مويانچۋر ەسىمى دۇرىسىندا «ءماڭجۇر» دەپ بىلەمىز. وسى دەرەكتەر ۇيقىر قاعاناتىن ورناتقان ءجۇرجان-جۋجاندىق اسىلۇيا ءشيبورى-اش ديناستياسى ەكەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار ۇيقىر قاعاناتى مەن تۇرگەش قاعاناتى اراسىنداعى جاۋلىقتا ەكى مەملەكەتتى بيلەگەندەر ءوزارا باقتالاس اشينا مەن ءشيبوراش ديناستيالارى ەكەنىن اڭعارتادى.

قىتاي جازبالارىنا سەنسەك، حاكاس ەلى ۇيقىر قاعاناتىنان دەربەس بولعان. وندا حاكاس ەلىن بيلەگەندەردى «اجو» دەپ كورسەتكەن، ونىڭ دۇرىسى – «اسى»، ياعني اسىلۇيا ديناستياسى. حاكاس ۇلتى قۇرامىندا «حااس» دەگەن توپ بار، جالپى «حاكاس» اتاۋى «كوك-اس» ديناستياسى اتاۋىنان تۋعان ءتارىزدى. ياعني، كوك تۇركى اشينا ديناستياسى اتاۋىمەن بايلانىستى دەگەن دۇرىس. سوندا ۇيقىر قاعاناتىن بيلەگەن – اسىلۇيالىق ءشيبوراش ديناستياسى، ال حاكاس ەلىن بيلەگەن – اسىلۇيالىق اشينا كوك تۇركى ديناستياسى (كوك تۇركى قاعاناتى جويىلعاندا حاكاس ايماعىندا بيلىگىن ساقتاپ قالعاندار). قىتايدىڭ تان ديناستياسىنىڭ يمپەراتورى حاكاس حانىنا جازعان حاتىندا ءوزى مەن حاننىڭ ارعى تەگى ءبىر رۋدان ەكەنىن ەسكەرتىپ وتەدى. ال تان ديناستياسى ودان بۇرىنعى توبا (تابگاچي) ديناستياسىنان تارايتىنى ءمالىم، وتكەن ماقالالاردا تابگاچي ەرتەدە ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيا ەكەنىن جانە ارعى تەگىندە اسىلۇيا تايپاسىنان تارايتىنىن ايتتىق. وسى تان يمپەراتورىنىڭ حاتى اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بارشا ەۋرازيالىق تۇركىتىلدى حالىقتاردى عانا ەمەس، IV-ءىX عاسىرلار اراسىندا قىتاي يمپەرياسىن دا بيلەپ-توستەگەنىن پاش ەتەدى.

حاكاس ۇلتىندا قىرعىز دەگەن جوق، «قىرعىس» دەگەن توپ تۋۆا ۇلتىندا بار. حاكاستار وزدەرىن «تادار» دەپ تە اتايدى، ياعني ولار قىرعىزدان ەمەس، ارعى تەگىندە تاتار تايپاسىنان قالىپتاسقان. رەسەيلىك يەزۋيدتەر «ۇيقىر قاعاناتى – ۇيعىر ەلى، حاكاس ەلى – قىرعىز جۇرتى» دەپ بۇرمالاتتى. وسى سەبەپتەن ەش دالەلسىز قىرعىزدار ءVىى عاسىردا حاكاس دەپ تە اتالعان. «حاكاس ەلى – قىرعىزدار، ال ۇيقىر قاعاناتىنىڭ حالقى ۇيعىرلار بولعان» دەگىزدى. وسىلايشا «حاكاس ەلىنەن كەلگەن قىرعىزدار ءىح عاسىردا (840 جىلى) ۇيعىر قاعاناتىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا قىرعىز قاعاناتىن ورناتتى. ال ح عاسىردا ونى قيداندار جويىپ، قىرعىزدار ورتا ازياعا كەتتى» دەگەن جالعان تۇجىرىمدار جاسادى.

رەسەي وقىمىستىلارى سەلەنگى وزەنى بويىنان تابىلعان تاستاعى جازبا ۇيقىر قاعاناتىن قىپشاق ەلى جاۋلاپ العانىن دالەلدەيتىنىن كوزگە ىلمەۋگە تىرىستى. ونى مويىنداسا، قىپشاق ەلىنىڭ ەرتەدە امۋر ايماعىن مەكەندەگەنى، ولاردىڭ ءىح عاسىردا عانا قازىرگى ماڭعولياعا كەلىپ ۇيقىر قاعاناتىنىڭ بيلىگىن يەلەنگەنى، ۇيقىر قاعاناتىندا باستى تايپا بولعان قىرعى تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى قازىرگى شىڭجانعا كەتىپ، ونداعى ۇزبەك ءتىلدى مۇسىلمان حالىقتى باسىپ العانى جانە جەرگىلىكتى حالىق سول كەلگەندەردى ۇيقىر قاعاناتى اتاۋىمەن «ۇيقىر» دەيتىندىكتەن وندا كەيىن «ۇيعىر» اتاۋىمەن ءبىرتۇتاس ۇلت قالىپتاسقانى كورىنىپ قالار ەدى. سونىمەن قاتار ح عاسىردان كەيىن قازىرگى قىرعىزستان ايماعىنا كەلىپ ورنىققان قىرعىزدار ەمەس، قىپشاقتار ەكەنى دە تۇسىنىكتى بولار ەدى. مۇنداي جاعدايدا بۇگىنگى كۋباندا ءى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كۋمان تايپاسى مەن كازىرگى دوندا ح عاسىردا بولعان «پولوتسى» اتاۋلارىن «قىپشاق اتاۋىنىڭ بالامالارى» دەگەن، ياعني «كۋمان مەن پولوۆتسى – قىپشاقتار» دەگەن سەنىمسىز بولارىن رەسەيلىك يەزۋيدتەر جاقسى ءتۇسىندى. ولار قازاق حالقى ەرتەدەن بار ەكەنىن قالايدا جاسىرۋدى ماقسات ەتتى، ول ءۇشىن اراب-پارسى جازبالارىنداعى «قازاق» اتاۋىن وزگە ۇقساس اتاۋمەن «تۇسىندىرۋلەرى» قاجەت ەدى. ولاي ەتۋگە تەك «قىپشاق» اتاۋى لايىق بولدى. وسىنداي سەبەپتەرمەن بارشا تاريحىمىز وزگەرىپ بۇرمالاندى، ونىڭ ءبىرى وسى ۇيقىر قاعاناتى تاريحى.

سەلەنگى تاسىنداعى جازبا قىپشاق ەلى 11 تايپادان قۇرالاتىنىن، ياعني ول جاي تايپا ەمەس، تولىققاندى ەل، حالىق ەكەنىن دالەلدەيدى. سول جازبادا قىپشاق ەلىن بيلەگەن ديناستيا «ەل ءبورى» دەپ كورسەتىلگەن، ياعني ولاردى بيلەگەن – جۋجاندىق اسىلۇيا ءشيبوراش ديناستياسى. ۇيقىر قاعاناتىن ولارعا دەيىن دە سول ديناستيا بيلەدى، دەمەك بيلەۋشى اۋلەت وزگەرگەنىمەن شيبوراشتىق بيلىك ديناستياسى ساقتالعان. بيلىكتى ەل ءبورى رۋى يەلەنگەندىكتەن، مەملەكەتتەگى نەگىزگى اسكەري كۇش بولعان قىرعى تايپاسى ورنىن «قىپشاق ەلى» تايپالارى باسقان. قىرعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى شىڭجانعا كەتكەنىمەن، نەگىزگى توبى قالىپ قويعان. ولار بيلىكتەن شەتتەتىلگەندىكتەن مەملەكەتتىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنا، ەنيسەيگە جاقىن ماڭعا ىعىسقان دەپ تۇجىرىم جاساعانىمىز ءجون. ولار مەملەكەتتە ساقتالعاندىقتان، 840 جىلدان كەيىن قىرعى قاعاناتى ءومىر سۇرگەندەي تۇسىنىك ورنىققان سياقتى. شىنىندا، ول زامانداعى مەملەكەتتى قىپشاق قاعاناتى دەۋگە بولادى.

سونىمەن ۇيقىر قاعاناتى بيلىگى قىپشاق ەلىنە ءوتتى. ۇيقىر قاعاناتى حالقىنىڭ ءبىر بولىگى شىڭجانعا اۋىپ كەتكەنىن عالىمدار مويىندايدى. شىڭجان ايماعىنىڭ وتىرىقشى ءۇيسۇن حالقى V-ءVى عاسىرلاردا ءۇز پاتشالىعى (ەفتاليد پاتشالىعى) قۇرامىندا بولدى. وتكەن ماقالالاردا ورتا ازياداعى ۇيسۇندەردىڭ وزدەرىن بيلەگەن «ءۇز» ادامدارىن «ءۇز-بەك» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋمەن كەيىن ولار ارالاسىپ-بىرىگىپ «ۇزبەك» ۇلتىن قالىپتاستىرعانىن ايتتىق. شىڭجان ايماعى سول ۇزبەك ءتىلدى حالىقتىڭ شىعىس بولىگى بولاتىن، ول جەردىڭ حالقى كورشى ۇيقىر قاعاناتى ەلىن مەملەكەت اتاۋىمەن «ۇيقىر» دەپ اتاعان. سوندىقتان ولار وزدەرىن جاۋلاپ العان قىرعى تايپاسىن دا «ۇيقىر» دەپ اتادى، كەيىن سولارمەن قوسىلىپ «ۇيعىر» اتاۋلى حالىققا اينالدى. ۇيعىر حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءداستۇى ۇزبەك (وزبەك) حالقىمەن ۇقساس. الايدا ۇيعىرلاردا كەلبەتى قىرعىزدارعا جاقىن ادامدار كوپ كەزدەسەدى. قازىرگى قىرعىز تاريحشىسى ەسەنۋلى قىلىش «ەنيسەي قىرعىزدارى تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە ماناس ەپوسى ۇيعىر مەن قىرعىز ءبىر حالىقتان تارايتىنىن كورسەتەتىنىن جازادى.

ۇيقىر-قىپشاق قاعاناتى ح عاسىردا تولىق جويىلعاندا قىرعى تايپاسى ءسىبىر-ەنيسەي ايماعىنا بارىپ ورنىقتى. ولاردىڭ باتىس سىبىرگە بارعاندارى ونداعى قازاق رۋلارىمەن قوسىلىپ، ارتىنان مۇسىلمان بولىپ، «باش-قىر» دەگەن حالىقتى قالىپتاستىردى. وسىنى جاسىرۋ ءۇشىن رەسەيلىك عالىمدار «باشقىر» اتاۋى اۋەلدە باشقۇرت بولعان» دەپ بۇرمالادى. الايدا، ول حالىق «باشقىر» دەپ اتالادى جانە قۇرامىندا «قازاق» دەگەن توپتار ساقتالعان.

ءسىبىردى باعىندىرعان ورىستار «قىرعى» ەلىن كوپشە تۇردە «كيرگي-زى» دەپ اتاعاندىقتان، اتاۋ ءحVى عاسىردا «كيرگيز» (قىرعىز) بولىپ وزگەردى. قىرعىزدار بۋددا ءدىنىن ۇستانعانىن جانە ويرات تايپاسىمەن بىرگە دجوڭعار (چوڭ-قىر) پاتشالىعىن ورناتقانىن قازىرگى قىرعىز تاريحشىلارى مويىندايدى. رەسەي دەرەكتەرى دە قىرعىزداردىڭ دجوڭعار اسكەرى بولعانىن دالەلدەيدى. قىرعىزداردا ءالى دە بيىك تاۋداعى كەي رۋلار بۋددا ءدىنىن ۇستاناتىنى، ءتىپتى بۋددا ءدىندى قالماق-قىرعىز دەگەندەر بار ەكەنى راس. قىرعىزداردىڭ كەلبەتى ماڭعول، بۋريات، تۋۆالارعا جاقىن كەلەتىنى، ولارعا قاراعاندا قازاقتاردىڭ كەلبەتى ورتاازيالىق ەكەنى كورىنىپ تۇر. قىرعىزداردىڭ مۇسىلماندىعى دا وسى كەزگە دەيىن وتە تومەن دەڭگەيدە بولعان.

عالىم الەكسەي لەۆشين «كيرگيز-كايساك ورداسى جايلى» دەگەن ەڭبەگىندە قىرعىزدار ءحVىى عاسىرعا دەيىن وڭتۇستىك ءسىبىردى مەكەندەگەنىن، ولار تەك ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا عانا قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىنا قونىس اۋدارعانىن جانە ولارعا دەيىن ول جەردى مەكەندەگەندەر قىتاي جازباسىندا «پولي» ء(بورى) دەپ كورسەتىلگەن حالىق ەكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتەدى. قىرعىزدار «وڭ قانات»، «سول قانات» جانە «ىشكىلىك» بولىپ ۇشكە بولىنەدى. وسى جەردەگى الدىڭعى ەكەۋى ءحVىى عاسىردا كەلگەن قىرعىزداردىڭ ءوزى دەگەن ورىندى. ال «ىشكىلىك» توبى قىرعىزدارعا دەيىن سول جەردى مەكەندەگەن «ءبورى ەلى» تايپالارى (ولاردىڭ «ىشكىلىك» دەگەن اتاۋى دا سونى بايقاتادى). وسى «ىشكىلىك» توبىندا قىپشاق، نايمان، قاڭلى دەگەن قازاقى تايپالارى بار. ونداعى حالىقتى بيلەگەن ەل ءبورى توبى بولعاندىقتان، ول ەلدى قىتاي دەرەكتەرى «پولي» دەپ كورسەتكەن. ا.لەۆشين جوڭعار بيلەۋشىسى قىرعىزداردى ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا ورتا ازياعا «جەر اۋدارعانىن» جەتكىزەدى، رەسەيدىڭ كەيبىر تاريحشىلارى دا جوڭعارلار اۋەلى قىرعىزستان اۋماعىن جاۋلاپ العانىن، سول جاقتان قازاق دالاسىن جاۋلاي باستاعانىن ايتىپ ءجۇر. تاريحتا كەزدەسەتىن جوڭعار مەن قىرعىز قاقتىعىسى قىرعىزستان اۋماعىن ەرتەدەن مەكەندەگەن ءبورى (پولي) ەلى مەن ولاردى جاۋلاپ كەلگەن چوڭقىر-قىرعىزدار اراسىنداعى  سوعىستار ەكەنى تۇسىنىكتى. قازاق پەن جوڭعار سوعىستارى تاپ سول ءحVىى-ءحVىىى عاسىرلاردا ورىن العانى جانە جوڭعارلار جاۋلاپ العان جەرلەر قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعى ەكەنى بەلگىلى فاكتىلەر. وسى دەرەكتەردەن قازاقتى قان قاقساتقان جوڭعارلار قىرعىز ەلى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

قازاق پەن جوڭعار ەشقانداي ءتىلماشسىز ءبىر-ءبىرىن تۇسىنگەن حالىقتار، ال ماڭعول مەن قالماق ءتىلىن ەش قازاق تۇسىنبەسى ايدان انىق. دەمەك، «دجوڭعار» اتاۋى دۇرىسىندا «چوڭقىر» بولعان. قازاقتان جەڭىلگەن سوڭ ولار قازاق حاندىعى قۇرامىندا قالدى. وزدەرىنە باعىنىشتى جەرگىلىكتى «ىشكىلىك» توبى تايپالارى سەبەبىمەن مۇسىلماندىق قابىلداپ، ءبىز بىلەتىن «مۇسىلمان قىرعىز» ۇلتى بولىپ قالىپتاستى. ولاردىڭ ەنيسەيدە قالعاندارى تۋۆا ۇلتى قۇرامىندا «قىرعىس» اتاۋىمەن ساقتالعان. قازىرگى قىرعىزستانداعى قىرعىزداردا حان دەگەن بولعان جوق، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرى «داتقا» دەپ اتالدى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى قىرعىزدار قازاق حاندىعىنا باعىنىشتى بولعانىن، ولارعا حان سايلاۋعا رۇقسات ەتىلمەگەنىن كورسەتەدى. قازاق حاندىعى السىرەگەن زاماندا ولار بوستاندىق الۋعا ۇمتىلدى. كەنەسارى حان ولاردىڭ «سەپەراتيزمىن» تويتارۋ ءۇشىن جورىق جاساعانىن تۇسىنەتىن ۋاقىت بولدى. كەز كەلگەن پاتشا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن قان توگۋگە ءازىر، كەنەسارى حان دا قازاق حاندىعى تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قىرعىز «سەپەراتيستەرىنە» سوققى بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

جالپى قىرعىز ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى ماناس قولباسشىمەن تىكەلەي بايلانىستى. جىردى مۇحيات وقىعان ادام ماناستىڭ ءحVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن بايقايدى. اعىلشىن تاريحشىسى ارتۋر توماس «ماناس ەپوسى ءحVىىى عاسىردا پايدا بولعان» دەگەن پىكىر ايتقان. ماناس ەسىمىندەگى «اس» اتاۋى ونىڭ «اس» ديناستياسى ادامى ەكەنىن بايقاتادى. قىرعىز عالىمدارى سوڭعى كەزدە دجوڭعار حونتايشىسى قىرعىز ەكەنىن دالەلدەپ ءجۇر. قالماق تاريحشىسى گەنادي اۆلياەۆ تا دجۋنگار پاتشالىعىن بيلەگەن «چوروس» توبى ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ رۋى ەكەنىن ايتادى. دجۋنگار پاتشالىعىن قازىرگى ماڭعوليادان ورتا ازياعا قۋىپ شىققان ءماڭجۇر-تسين پاتشالىعى، ال ءماڭجۇر-تسين پاتشالىعىن ورناتقان «جۇرجەن» توبى جۇرجەن-جۋجاندىق ءشيبوراش ديناستياسى ۇرپاقتارى ەكەنىن بۇرىنىراقتا جازعانبىز. ولاي بولسا دجوڭعار بيلىگى ولاردىڭ باقتالاستارى اسىلۇيالىق اشينا توبىندا بولعانى عوي. قىتايداعى قازاق تاريحشىلارى ءماڭجۇر-تسين اسكەرى قولباسشىسىنىڭ قازاق ەلىن شابۋىلداۋدان باس تارتقانىن جانە ونىسىن «قازاقپەن تۋىسپىز» دەپ تۇسىندىرگەنىن ايتىپ ءجۇر. شىنىندا، دجوڭعار ەلىن تاريح ساحناسىنان جوعالتقان مانجۋر-تسين يمپەرياسى قازاق حاندىعىنا جاۋلىق كورسەتكەن جوق. قازاق حاندىعىن بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى، ياعني ءمانجۇر-تسين يمپەرياسىن بيلەگەن شيۆەي-جۇرجەن ديناستيامەن تۋىس بولادى. وسى دەرەكتەردەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى سوعىستار سول مەملەكەتتەردى بيلەگەن اسىلۇيالىق ەكى ديناستيا اراسىنداعى باقتالاستىق-جاۋلىقپەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.

قوسىمشالار:

ا) رەسەي يمپەرياسىن بيلەپ-توستەگەن يەزۋيد وردەنى تۇركىتىلدى حالىقتاردىڭ وتكەن تاريحىن جوسپارلى تۇردە وزگەرتۋدى ىسكە اسىردى جانە «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆو» ولاردىڭ باستى جۇمىسشى ورگانى بولدى. «قازانشىنىڭ ەركىندە قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەن حالقىمىز، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى اتا-قونىسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىندا بولعاندىقتان، شەجىرەمىزدى قالاي بۇرمالاسا دا مۇمكىندىكتەرى بولدى. قازاق توڭكەرىسىن جاساعان ماسسون-بولشەۆيكتەر رەسەي بيلىگىن يەزۋيدتەردەن تارتىپ العانىمەن، كوپ ۇزاماي بيلىك العان ستالين يەزۋيدتەردىڭ «تاريحتى جوسپارلى بۇرمالاۋ» ءىسىن ارى قاراي جالعاستىرعانى انىق. بارشا تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ جازباسىن ارابشادان لاتىن گرافيكاسىنا، سوسىن كيريليتساعا وزگەرتۋ ارقىلى ول ۇلتتاردىڭ تاريحىنان حابار بەرەتىن كونە جازبالاردىڭ ءوز-وزىنەن جويىلۋىن «قامتاماسىز» ەتكىزگەن جانە ول ۇلتتاردى «بۇرىننان ساۋاتسىز» دەگىزگەن; وسەتيندەردىڭ ديگورلارىنا وزدەرىنىڭ الاندىق ءتىلىن قولدانۋعا تىيىم سالعان; جاساندى سۋ قويمالارىن سالۋ ارقىلى قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزىن قوسقان ەجەلگى حازار وزەنىن جويعىزعان; ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا سانى جاعىنان تۇركى حالىقتارى ىشىندە وسمان تۇرىكتەرىنەن كەيىن ەكىنشى ورىندى يەلەنگەن قازاق ۇلتىن جاساندى اشتىقپەن قىرىپ ازايتقان; قازاقستان مەن ورتا ازياعا جەر اۋدارۋ ارقىلى قىرىم مەن كاۆكازدى تۇركى ءتىلدى مۇسىلمان ءدىندى ۇلتتاردان «تازارتقان» سول ستالين ەكەنى بەلگىلى.

ءستاليندى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماقتاۋشى، «رۋسسكي مير» جوباسىن ىسكە اسىرۋشى، «قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەپ جار سالعان، پراۆوسلاۆيانى مەملەكەت كۇشىمەن دامىتۋشى، «تەرروريزممەن كۇرەس» جەلەۋىمەن جانە مەشىتتەر سالىنۋىن قيىنداتۋ ارقىلى يسلام ءدىنى دامۋىنا كەدەرگى جاساعان، مەكتەپتەردە ۇلتتىق تىلدەردى وقىتۋ ساعاتىن ازايتۋ ارقىلى تۇركىلىك حالىقتاردى ورىستاندىرۋدى تەزدەتكەن، رەسەيلىك ميلياردەرلەردى «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆانى» قارجىلاندىرۋعا ماجبۇرلەگەن جانە يەزۋيد وردەنىنەن بولعان ريم پاپاسىمەن دوستىق قاتىناستاعى پرەزيدەنت پۋتين دە سول يەزۋيدتەر تاققا وتىرعىزعان ادام بولادى.

سوڭعى كەزدە بىزدە «قازاق گەوگرافيالىق قوعامى» دەگەن ۇيىم پايدا بولدى. ول رەسەيلىك يەزۋيدتەر ارنايى اشتىرعان ۇيىم بولۋى مۇمكىن. ەگەر سولاي بولسا، تاريحىمىزدى شىم-شىتىرىق ەتىپ بۇرمالاۋ پروتسەسى تاعى جالعاساتىنى داۋسىز. قازاق تاريحشىلارى ەرتەرەك ەس جيسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. وزگەگە باعىنباي امان قالعان بىردەن-ءبىر تۇركىلىك ەل – تۇركيا مەملەكەتى. الايدا، ەجەلگى وتاندارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالعاندىقتان تۇرىك تاريحشىلارى ەجەلگى تاريحتارىن امالسىز رەسەيلىك تۇجىرىمدار نەگىزىندە جازۋعا ءماجبۇر.

ب) كوك تۇركى قاعاناتى حالقى تۋركي اشينا بيلەۋشىلەرىن كەيىنىرەك قىسقاشا «تۋركاش» دەپ اتاعاندىقتان، ول ءVىىى عاسىردان كەيىن قىتاي-اراب جازبالارىنا «تيۋرگەش» دەگەن اتاۋمەن ەندى. رەسەي يمپەرياسى وسى شىندىققا كوز جۇما قاراپ، «تيۋركي اشينا ديناستياسى جويىلىپ، تاريح ساحناسىندا دەربەس تيۋرگەش ديناستياسى پايدا بولدى» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى ورنىقتىردى. سونداي جالعان تۇجىرىمدارىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن شيۆەي-جۋجان بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى ورحون ەسكەرتكىشتەرىنە «اشينا تاريحى» دەپ تانىلاتىن جالعان جازبالاردى قاشاتىپ ەنگىزگەن. دالىرەك ايتساق، رەسەيدى بيلەپ-توستەگەن – يەزۋيد توبى. ولار وسى ەسكەرتكىشكە قاشاپ جازعان جالعان دەرەكتەرى ارقىلى تاريحتا بولماعان كارلۋك، ونوگۋز، ونوكبۋدۋن اتاۋلارىن دا «بار» قىلدى. الايدا، سول ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعىندا-دەرلىك كەزدەسەتىن تازقارا بەينەلەرى ولاردىڭ يەلەرى ءبورى تاڭبالى اشينالار ەمەستىگىن دالەلدەيدى. ول ەسكەتكىشتەردىڭ بىردە-بىرىندە ءبورى بەينەسى جوقتىعى دا انىق فاكت.

ۆ) قىتاي جازبالارى تورگى اتاۋىن «تۋگە» دەسە، اراب-ەۋروپالىق جازبالار تاريحقا «تيۋركي» دەپ ەنگىزدى. سول سەبەپتەن ءبىز دە تورگى اتاۋىن «تۇركى» دەپ پايدالانۋعا ءماجبۇرمىز. اسۇياڭ-شى اتاۋىن اۋەلدە «اسيان-شە» دەپ كورسەتكەن قىتاي جازبالارى كەيىن ونى قىسقاشا «اشينا» دەپ جازدى. وسىلايشا الەم تاريحىنا تورگى اسۇياڭ-شى ديناستياسى تيۋركي اشينا اتاۋىمەن ورنىقتى. بيلەۋشى ماعىناسىنداعى «حان» اتاۋىن دا «كەحان» دەپ بۇرمالاعان قىتاي جازبالارى. سونى پايدالانعان رەسەي يمپەرياسى تاريحشىلارى حاندارىمىزدى «كاگان»، ال  حاندىقتارىمىزدى (مەملەكەتتەرىمىزدى) «كاگانات» دەپ اتاپ، الەم تاريحىنا ەنگىزىپ جىبەردى. سوندىقتان ءجۇرجان حاندىعىن «جۋجانسكي كاگانات»، تورگى حاندىعىن «تيۋركسكي كاگانات» دەۋگە ءماجبۇرمىز. الايدا قازاق حالقى ءوز مەملەكەتىن «حاندىق» دەپ، ال مەملەكەت بيلەۋشىسىن «حان» دەپ اتاۋدان ەشقاشان جاڭىلعان ەمەس. بولاشاقتا قازاق تاريحشىلارى ادىلەتسىز بۇرمالانعان اتاۋلاردى الەمدىك تاريحتان الىپ تاستاپ، ولاردىڭ ورنىنا وزىندىك دۇرىس اتاۋلاردى ورنىقتىرار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz