Izdegeni baylyq emes, púl emes,

Kók Tәnirden týsken deydi bir eles.

Jahandanu bizden shyqqan әueli,

Bizden shyqqan eng alghashqy tóbeles!

Ár últtyng taghdyry tilimen, dilimen shektelmek. Dil ólse - til óledi, til ólse - últ ólmek. «VVS» telearnasy ýndisting «Bo» tilining jer betinen joyylghanyn habarlady.

Izdegeni baylyq emes, púl emes,

Kók Tәnirden týsken deydi bir eles.

Jahandanu bizden shyqqan әueli,

Bizden shyqqan eng alghashqy tóbeles!

Ár últtyng taghdyry tilimen, dilimen shektelmek. Dil ólse - til óledi, til ólse - últ ólmek. «VVS» telearnasy ýndisting «Bo» tilining jer betinen joyylghanyn habarlady.

Dilin әldeqashan Europa basqynshylary óltirgen. Tilining de týbine jetti. Qúzghynday qaptap «Bo» tilinde sóileytin songhy túyaqtyng baqilyqqa attanghanyn habarlap órkeniyetti el qarap otyr.  Dili men tilin satpaghan songhy túyaq jer jastanyp, bir últtyng ruhy kókke úshty. Endi әlem «Siyles» tilinde sóileytin jalghyz ýndisting sonyn tosyp otyr. Onyng kózi tayysymen «Siyles» últy joyyldy, «ekide nól» dep jahandanudyng paydasyna shotty bir qaghyp qoyady. Týbinde jer betinen qansha últ joyylsa jahandanu prosesi sonshalyq útyp, joghaltqany sol nól esebinde qalmaq. Arany keng Ajdaha búl... Tólen Ábdikovting «Tozaq ottary jymyndaydysyn» oqyghan júrt ýndis taypalarynyng búryn da bir últy tútas joyylyp ketip otyrghanyn biledi. Álbette, ýndister aman. «Tiri ólik» (zombi) keypinde jer basyp jýr. Últ joyylyp qara men aq nәsil, qyzyl men jasyl nәsil miday aralasyp, ózderin amerikandyq sanaydy. Sol qúrama el jahandanu jýrgizbek. Kýlkili. «Qúm jiylyp tas bolmas». Aq ýy Amerikanyng týp tarihyn sonau Maya ýndisterine sabaqtap әure. Sabaqtaghan sayyn onysy byrt etip ýzilip qala beredi. Qiyspaydy... Atasy bólek júrtqa jata-jarmasudyng syry nede? Sayasaty ne? Jauaby bireu, maqsaty - últ qúrau. Sayasatkerler amerikan halqynyng azghyndauy qúrdymgha qúlatady dep baybalam saluda. «Demokratiya», «bostandyq» dep úrandaghan el Qúran-kәrimning tyiymynan da, Tәurat pen Injilding aitqanynan da attap ketti. Erkek pen erkek otau tigip, otbasy atanu azghyndyq emey ne? Solardyng qúqyghyn qorghaytyn ýkimet te azghyndaghan. Basqa júrtty qaydam, qazaq halqy búryn kórmegen dýnie edi. Osy shaqta qol ústasqan «ghashyq» jigitterge eshkim tang qalmaydy. Bala asyrap alugha erik berilgesin olar da ortasyna bir-bir bala alyp jatyr. Al, ol bala keleshekte kim bolady? Adamnan jaralghanymen azghyndyqtan nәr alyp, azban bolyp shyqpas pa? Europa da «olardyn» qúqyghy ayaqqa basylmasyn dep, alaqangha salyp ayalap otyr. Adamzattyng aqyry ne bolar eken osy?

Talay aqyn «Pompeyding songhy týnin» jyrgha qosty. Pompeyding songhy týni nemen tynghanyn bile me osy júrt? Keyingi arheologiyalyq qazbalarda janartau astynda qalghan qalanyng әlgindey azghyndyqqa úshyraghany anyqtaldy. Alla jazalady! Adamzat tarihynan óz ornyn alghan Eskendirding ózin «kógildir» qylyp kórsetti «Gollivud». Masqara emes pe? Eger Eskendir parsylardy jenip, irgesin sógip, ruhyn әlsiretpese Islam dinining óris aluy qiynday týsetinin әlem tarihshylary әldeqashan moyyndaghan. Yaghni, Eskendirding ózi Allanyng jibergen qúly. Osynday túlghany qaralap, úrpaqqa keri әser tiygizdi.  Kezdeysoq bir «azghynmen» daulasa qalsanyz «Ataqty Eskendirding ózi osynday bolghan» dep qorghanuy bek mýmkin. Sonda bizding Abay atamyz «azghyn» turaly poema jazghany ma? Joq, әriyne. Búl «bostandyqshyl», úranshyl, arandatushy Amerikanyng sayasy oiyny. Tipti, «Gollivudtyn» ózi «kógildir» kino týsiruge әues. Osynyng bәri sana ulaytyn apiyn emes pe?  Bolmysy kóshpeli Týrkige úqsas ýndis taypalarynyng týbine jetken de osy u. Elikteuge erip, óz dilin úmytty, tilin úmytty, últ óldi. Al ózderi Ruhsyz «tiri ólik».

«Siyles» tili ólgen son, kezek «Ket» tiline keledi. Osy tildi biletin eki jýz adamnyng irgesi sógilip, jyldan jylgha Ket eli joghalu qaupine bir qarys jaqyndaydy. Jylangha arbalghan torghayday taghdyrgha tәbdili joq últ - jer bauyrlaghan ajdahanyng aranyna biteudey týspek. 2100 jylgha deyin әlemde dәl osylay 3500 til qúridy. Yaghni, osynsha últ jahandanudyng shekpenine kirmek. Esep 3500 de 0. Jahandanudyng úpayy týgel. Kenes Odaghy kiynemotografiyasynyng bas redaktory Kokareva «Qyz Jibek» fiylimin kórgende: «Qazaqtargha kommunizm ornatudyng keregi joq eken-au. Búlar bayaghyda-aq, júmaqta otyrypty ghoy» degen eken. Endi bizge jahandanu ne ýshin qajet? Óz júmaghymyz ózimizde emes pe? Qoghamgha sinisti bolghan jahandanu týsinigin týbirimen jon kerek. Dúrysy, «balalamay túrghanda basyn shap» degen. Jalpy, jahandanu degenimizding ózi de el jaulau. Ol da bizding kók Týrikten qalghan. Tek, mynasy mysyq tabandap, jer bauyrlap keledi. Kóshpeliler tәrizdi tarpa bas salyp, basyn iygizgen emes. Últqa qauiptisi sol.

Bizding tilding hali ózderinizge ayan. Dilimiz әljuaz, nәzik. Últtyghymyz da tenselip túr. Týrikpender «Tegindi úmytsang qazaqtan al» deydi eken. Al qazaq úmytsa ne bolmaq? Kýlli Týrki eli túmangha enip, teginen adasar. Bilesiz be, bәri óz qolymyzda. Múhtar Áuezov: «Ajal kózime kórinip kelse, talay jerde toqyratyp, úyaltar edim» degende ajaldyng da úyaty baryna sengen-au. Qazir, ajal túrmaq adamdy úyaltu mún. Áytpegende, talay últtyq mýddeden iyis almas tobanayaqtardy túqyrtar ek qoy.. Aqseleu Seydimbek aghamyzdyng myna bir sózinde qogham kelbeti, jahandanudyng jútqynshaghyna shaynausyz ketetin әlsiz últtyng beynesi bar:

-        Ua, Babay!

El-júrtyng qalay?!

-        E,e  Balam-ay!

El aman, júrt tynysh demese:

Áyel erge qarady, er jerge qarady;

Qartymyz - qaqpas, qatynymyz - qaqpysh;

Sheshenimiz - shermende, kósemimiz - sergelden;

Biyimiz - jaltaq, batyrymyz qorqaq;

Danamyz - bala, balamyz - shala;

Áyel - arydy, kelin - jeridi,

Bozbala - saytan, boyjetken - sayqal;

Azamat - әlsiz, arghymaq - jalsyz;

Seri - selten, sal - mólten;

Kórshimiz - kәpir, tuysymyz - mýsәpir;

Jauymyz - atarman, dosymyz - satarman;

Túlparymyz - jaby, súnqarymyz - japalaq;

Ónerimiz - molaq, ónerpazymyz - olaq;

Isimiz - shala, tilimiz - shúbar;

Elimiz - audy, jerimiz - tozdy;

Býginimiz - túman, ertenimiz - múnar;

Senerimiz joq, sekemimiz kóp;

Jan shyqqan joq, ýmit ólgen joq;

Ómir osylay ótip jatyr...

Ataqty psihiator Zigmund Freyd: «Adam ózi turaly tolyq shyndyqty moyyndaghysy da, estigisi de kelmeydi» degeni aqiqat. Áytpese, jahandanu degenimiz últ óltiru oiyny ekenin әldeqashan moyyndaghan bolar edi. Kommunizm ornaydy degen qanday ótirik bolsa, jahandanu - adamzat balasyn tendikke jetkizedi degen de sonday sandyraq.

Qaytkende de bizge últ Ruhyn kóterip, irgemizdi qymtay týsken jón-au...

«Adyrna.kz» cayty