ىزدەگەنى بايلىق ەمەس، پۇل ەمەس،

كوك تاڭىردەن تۇسكەن دەيدى ءبىر ەلەس.

جاھاندانۋ بىزدەن شىققان اۋەلى،

بىزدەن شىققان ەڭ العاشقى توبەلەس!

ءار ۇلتتىڭ تاعدىرى تىلىمەن، دىلىمەن شەكتەلمەك. ءدىل ولسە - ءتىل ولەدى، ءتىل ولسە - ۇلت ولمەك. «ۆۆس» تەلەارناسى ءۇندىستىڭ «بو» ءتىلىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلعانىن حابارلادى.

ىزدەگەنى بايلىق ەمەس، پۇل ەمەس،

كوك تاڭىردەن تۇسكەن دەيدى ءبىر ەلەس.

جاھاندانۋ بىزدەن شىققان اۋەلى،

بىزدەن شىققان ەڭ العاشقى توبەلەس!

ءار ۇلتتىڭ تاعدىرى تىلىمەن، دىلىمەن شەكتەلمەك. ءدىل ولسە - ءتىل ولەدى، ءتىل ولسە - ۇلت ولمەك. «ۆۆس» تەلەارناسى ءۇندىستىڭ «بو» ءتىلىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلعانىن حابارلادى.

ءدىلىن الدەقاشان ەۋروپا باسقىنشىلارى ولتىرگەن. ءتىلىنىڭ دە تۇبىنە جەتتى. قۇزعىنداي قاپتاپ «بو» تىلىندە سويلەيتىن سوڭعى تۇياقتىڭ باقيلىققا اتتانعانىن حابارلاپ وركەنيەتتى ەل قاراپ وتىر.  ءدىلى مەن ءتىلىن ساتپاعان سوڭعى تۇياق جەر جاستانىپ، ءبىر ۇلتتىڭ رۋحى كوككە ۇشتى. ەندى الەم «سيلەتس» تىلىندە سويلەيتىن جالعىز ءۇندىستىڭ سوڭىن توسىپ وتىر. ونىڭ كوزى تايىسىمەن «سيلەتس» ۇلتى جويىلدى، «ەكىدە ءنول» دەپ جاھاندانۋدىڭ پايداسىنا شوتتى ءبىر قاعىپ قويادى. تۇبىندە جەر بەتىنەن قانشا ۇلت جويىلسا جاھاندانۋ پروتسەسى سونشالىق ۇتىپ، جوعالتقانى سول ءنول ەسەبىندە قالماق. ارانى كەڭ اجداھا بۇل... تولەن ابدىكوۆتىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدىسىن» وقىعان جۇرت ءۇندىس تايپالارىنىڭ بۇرىن دا ءبىر ۇلتى تۇتاس جويىلىپ كەتىپ وتىرعانىن بىلەدى. البەتتە، ۇندىستەر امان. «ءتىرى ولىك» (زومبي) كەيپىندە جەر باسىپ ءجۇر. ۇلت جويىلىپ قارا مەن اق ءناسىل، قىزىل مەن جاسىل ءناسىل ميداي ارالاسىپ، وزدەرىن امەريكاندىق سانايدى. سول قۇراما ەل جاھاندانۋ جۇرگىزبەك. كۇلكىلى. «قۇم جيىلىپ تاس بولماس». اق ءۇي امەريكانىڭ ءتۇپ تاريحىن سوناۋ مايا ۇندىستەرىنە ساباقتاپ اۋرە. ساباقتاعان سايىن ونىسى بىرت ەتىپ ءۇزىلىپ قالا بەرەدى. قيىسپايدى... اتاسى بولەك جۇرتقا جاتا-جارماسۋدىڭ سىرى نەدە؟ ساياساتى نە؟ جاۋابى بىرەۋ، ماقساتى - ۇلت قۇراۋ. ساياساتكەرلەر امەريكان حالقىنىڭ ازعىنداۋى قۇردىمعا قۇلاتادى دەپ بايبالام سالۋدا. «دەموكراتيا»، «بوستاندىق» دەپ ۇرانداعان ەل قۇران-كارىمنىڭ تىيىمىنان دا، ءتاۋرات پەن ءىنجىلدىڭ ايتقانىنان دا اتتاپ كەتتى. ەركەك پەن ەركەك وتاۋ تىگىپ، وتباسى اتانۋ ازعىندىق ەمەي نە؟ سولاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ۇكىمەت تە ازعىنداعان. باسقا جۇرتتى قايدام، قازاق حالقى بۇرىن كورمەگەن دۇنيە ەدى. وسى شاقتا قول ۇستاسقان «عاشىق» جىگىتتەرگە ەشكىم تاڭ قالمايدى. بالا اسىراپ الۋعا ەرىك بەرىلگەسىن ولار دا ورتاسىنا ءبىر-ءبىر بالا الىپ جاتىر. ال، ول بالا كەلەشەكتە كىم بولادى؟ ادامنان جارالعانىمەن ازعىندىقتان ءنار الىپ، ازبان بولىپ شىقپاس پا؟ ەۋروپا دا «ولاردىڭ» قۇقىعى اياققا باسىلماسىن دەپ، الاقانعا سالىپ ايالاپ وتىر. ادامزاتتىڭ اقىرى نە بولار ەكەن وسى؟

تالاي اقىن «پومپەيدىڭ سوڭعى ءتۇنىن» جىرعا قوستى. پومپەيدىڭ سوڭعى ءتۇنى نەمەن تىنعانىن بىلە مە وسى جۇرت؟ كەيىنگى ارحەولوگيالىق قازبالاردا جانارتاۋ استىندا قالعان قالانىڭ الگىندەي ازعىندىققا ۇشىراعانى انىقتالدى. اللا جازالادى! ادامزات تاريحىنان ءوز ورنىن العان ەسكەندىردىڭ ءوزىن «كوگىلدىر» قىلىپ كورسەتتى «گولليۆۋد». ماسقارا ەمەس پە؟ ەگەر ەسكەندىر پارسىلاردى جەڭىپ، ىرگەسىن سوگىپ، رۋحىن السىرەتپەسە يسلام ءدىنىنىڭ ءورىس الۋى قيىنداي تۇسەتىنىن الەم تاريحشىلارى الدەقاشان مويىنداعان. ياعني، ەسكەندىردىڭ ءوزى اللانىڭ جىبەرگەن قۇلى. وسىنداي تۇلعانى قارالاپ، ۇرپاققا كەرى اسەر تيگىزدى.  كەزدەيسوق ءبىر «ازعىنمەن» داۋلاسا قالساڭىز «اتاقتى ەسكەندىردىڭ ءوزى وسىنداي بولعان» دەپ قورعانۋى بەك مۇمكىن. سوندا ءبىزدىڭ اباي اتامىز «ازعىن» تۋرالى پوەما جازعانى ما؟ جوق، ارينە. بۇل «بوستاندىقشىل»، ۇرانشىل، ارانداتۋشى امەريكانىڭ ساياسي ويىنى. ءتىپتى، «گولليۆۋدتىڭ» ءوزى «كوگىلدىر» كينو تۇسىرۋگە اۋەس. وسىنىڭ ءبارى سانا ۋلايتىن اپيىن ەمەس پە؟  بولمىسى كوشپەلى تۇركىگە ۇقساس ءۇندىس تايپالارىنىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسى ۋ. ەلىكتەۋگە ەرىپ، ءوز ءدىلىن ۇمىتتى، ءتىلىن ۇمىتتى، ۇلت ءولدى. ال وزدەرى رۋحسىز «ءتىرى ولىك».

«سيلەتس» ءتىلى ولگەن سوڭ، كەزەك «كەت» تىلىنە كەلەدى. وسى ءتىلدى بىلەتىن ەكى ءجۇز ادامنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، جىلدان جىلعا كەت ەلى جوعالۋ قاۋپىنە ءبىر قارىس جاقىندايدى. جىلانعا اربالعان تورعايداي تاعدىرعا ءتابدىلى جوق ۇلت - جەر باۋىرلاعان اجداھانىڭ ارانىنا بىتەۋدەي تۇسپەك. 2100 جىلعا دەيىن الەمدە ءدال وسىلاي 3500 ءتىل قۇريدى. ياعني، وسىنشا ۇلت جاھاندانۋدىڭ شەكپەنىنە كىرمەك. ەسەپ 3500 دە 0. جاھاندانۋدىڭ ۇپايى تۇگەل. كەڭەس وداعى كينەموتوگرافياسىنىڭ باس رەداكتورى كوكارەۆا «قىز جىبەك» ءفيلىمىن كورگەندە: «قازاقتارعا كوممۋنيزم ورناتۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن-اۋ. بۇلار باياعىدا-اق، جۇماقتا وتىرىپتى عوي» دەگەن ەكەن. ەندى بىزگە جاھاندانۋ نە ءۇشىن قاجەت؟ ءوز جۇماعىمىز وزىمىزدە ەمەس پە؟ قوعامعا ءسىڭىستى بولعان جاھاندانۋ تۇسىنىگىن تۇبىرىمەن جويۋ كەرەك. دۇرىسى، «بالالاماي تۇرعاندا باسىن شاپ» دەگەن. جالپى، جاھاندانۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە ەل جاۋلاۋ. ول دا ءبىزدىڭ كوك تۇرىكتەن قالعان. تەك، مىناسى مىسىق تابانداپ، جەر باۋىرلاپ كەلەدى. كوشپەلىلەر ءتارىزدى تارپا باس سالىپ، باسىن يگىزگەن ەمەس. ۇلتقا قاۋىپتىسى سول.

ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ ءحالى وزدەرىڭىزگە ايان. ءدىلىمىز ءالجۋاز، نازىك. ۇلتتىعىمىز دا تەڭسەلىپ تۇر. تۇرىكپەندەر «تەگىڭدى ۇمىتساڭ قازاقتان ال» دەيدى ەكەن. ال قازاق ۇمىتسا نە بولماق؟ كۇللى تۇركى ەلى تۇمانعا ەنىپ، تەگىنەن اداسار. بىلەسىز بە، ءبارى ءوز قولىمىزدا. مۇحتار اۋەزوۆ: «اجال كوزىمە كورىنىپ كەلسە، تالاي جەردە توقىراتىپ، ۇيالتار ەدىم» دەگەندە اجالدىڭ دا ۇياتى بارىنا سەنگەن-اۋ. قازىر، اجال تۇرماق ادامدى ۇيالتۋ مۇڭ. ايتپەگەندە، تالاي ۇلتتىق مۇددەدەن ءيىس الماس توباناياقتاردى تۇقىرتار ەك قوي.. اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ مىنا ءبىر سوزىندە قوعام كەلبەتى، جاھاندانۋدىڭ جۇتقىنشاعىنا شايناۋسىز كەتەتىن ءالسىز ۇلتتىڭ بەينەسى بار:

-        ۋا، باباي!

ەل-جۇرتىڭ قالاي؟!

-        ە،ە  بالام-اي!

ەل امان، جۇرت تىنىش دەمەسە:

ايەل ەرگە قارادى، ەر جەرگە قارادى;

قارتىمىز - قاقپاس، قاتىنىمىز - قاقپىش;

شەشەنىمىز - شەرمەندە، كوسەمىمىز - سەرگەلدەڭ;

ءبيىمىز - جالتاق، باتىرىمىز قورقاق;

دانامىز - بالا، بالامىز - شالا;

ايەل - ارىدى، كەلىن - جەرىدى،

بوزبالا - سايتان، بويجەتكەن - سايقال;

ازامات - ءالسىز، ارعىماق - جالسىز;

سەرى - سەلتەڭ، سال - مولتەڭ;

كورشىمىز - كاپىر، تۋىسىمىز - ءمۇساپىر;

جاۋىمىز - اتارمان، دوسىمىز - ساتارمان;

تۇلپارىمىز - جابى، سۇڭقارىمىز - جاپالاق;

ونەرىمىز - مولاق، ونەرپازىمىز - ولاق;

ءىسىمىز - شالا، ءتىلىمىز - شۇبار;

ەلىمىز - اۋدى، جەرىمىز - توزدى;

بۇگىنىمىز - تۇمان، ەرتەڭىمىز - مۇنار;

سەنەرىمىز جوق، سەكەمىمىز كوپ;

جان شىققان جوق، ءۇمىت ولگەن جوق;

ءومىر وسىلاي ءوتىپ جاتىر...

اتاقتى پسيحياتور زيگمۋند فرەيد: «ادام ءوزى تۋرالى تولىق شىندىقتى مويىنداعىسى دا، ەستىگىسى دە كەلمەيدى» دەگەنى اقيقات. ايتپەسە، جاھاندانۋ دەگەنىمىز ۇلت ءولتىرۋ ويىنى ەكەنىن الدەقاشان مويىنداعان بولار ەدى. كوممۋنيزم ورنايدى دەگەن قانداي وتىرىك بولسا، جاھاندانۋ - ادامزات بالاسىن تەڭدىككە جەتكىزەدى دەگەن دە سونداي ساندىراق.

قايتكەندە دە بىزگە ۇلت رۋحىن كوتەرىپ، ىرگەمىزدى قىمتاي تۇسكەن ءجون-اۋ...

«Adyrna.kz» cايتى