Mәsele 1975 jyly Oljas Sýleymenovting «AZiYa» kitabyndaghy zertteuler tәsilderining quat beruinen Manqystau (ol kezdegi jazyluy osylay) atauynyng payda boluyn, múndaghy birikken sózderding týpki maghynasyn san týrli mysaldarmen, әdistermen jiliktep, taldaudan bastalyp edi. Asyqpay zerttey jýrip, sodan segiz jyldan keyin tarihiy-lingvistikalyq "Mekenim mening Manqystau" maqalasyn jariyalaghan edim. "O, Danyshpan Dýniye!.." trilogiyasynan song "Velikaya Stepi" trilogiyasyn orys tilinde bayau jaza bastaghan qazirgi kýnderi búl enbekte eng ejelgi, búdan ondaghan myng jyl búrynghy Úly Dalanyn, Qazaqstannyn, Qazaq halqynyng Álemge әli mәshhýr emes, biraq Álem biluge, moyyndaugha mindetti jarqyn, asuly tarihy sәtterin býgingi ómirimizben kiriktire, san taram doyyrday órip shygharsam dep niyet etkem. Múrat etkem. Qazirgi qazaq jәne әlem ghalymdarynyng keybir "atýsti" tújyrymdaryn ótkir kózimmen arshyp tazartyp, qayta saralay jýrdim. Sóitip, aqyrynda bala kezden әrbir manghystaulyqtyng qúlaghyna singen Man Ata turaly anyzgha Zaratushtradan (Zaratustra), "Avestadan" taralghan enbekterden ("Zaratustra. Uchenie ognya. Gaty y molitvy") derek taptym.
Búl taqyrypty әueli «Kommuniys­tik joldyn» 1984 jylghy 29 nauryz kýngi nómirinde jariyalanghan «Mekenim mening Manqystau» maqalamnan bastayyq. Manyzdy mәlimet kóp. Ol kezde «man» sózining mәn-maghynasyn da kópshilik bile bermeytin.

Mәsele 1975 jyly Oljas Sýleymenovting «AZiYa» kitabyndaghy zertteuler tәsilderining quat beruinen Manqystau (ol kezdegi jazyluy osylay) atauynyng payda boluyn, múndaghy birikken sózderding týpki maghynasyn san týrli mysaldarmen, әdistermen jiliktep, taldaudan bastalyp edi. Asyqpay zerttey jýrip, sodan segiz jyldan keyin tarihiy-lingvistikalyq "Mekenim mening Manqystau" maqalasyn jariyalaghan edim. "O, Danyshpan Dýniye!.." trilogiyasynan song "Velikaya Stepi" trilogiyasyn orys tilinde bayau jaza bastaghan qazirgi kýnderi búl enbekte eng ejelgi, búdan ondaghan myng jyl búrynghy Úly Dalanyn, Qazaqstannyn, Qazaq halqynyng Álemge әli mәshhýr emes, biraq Álem biluge, moyyndaugha mindetti jarqyn, asuly tarihy sәtterin býgingi ómirimizben kiriktire, san taram doyyrday órip shygharsam dep niyet etkem. Múrat etkem. Qazirgi qazaq jәne әlem ghalymdarynyng keybir "atýsti" tújyrymdaryn ótkir kózimmen arshyp tazartyp, qayta saralay jýrdim. Sóitip, aqyrynda bala kezden әrbir manghystaulyqtyng qúlaghyna singen Man Ata turaly anyzgha Zaratushtradan (Zaratustra), "Avestadan" taralghan enbekterden ("Zaratustra. Uchenie ognya. Gaty y molitvy") derek taptym.
Búl taqyrypty әueli «Kommuniys­tik joldyn» 1984 jylghy 29 nauryz kýngi nómirinde jariyalanghan «Mekenim mening Manqystau» maqalamnan bastayyq. Manyzdy mәlimet kóp. Ol kezde «man» sózining mәn-maghynasyn da kópshilik bile bermeytin.
...Kaspiy tenizining shyghysyndaghy úlanghayyr aumaqty alyp jatqan jer atauy - Manqystau. Ata-babamyzdan qalghan asyl múra mekenimiz, qoynauy baylyqqa toly Manqystau... Oqyghan, san aluan ghylym salalaryn mengergen onyng býgingi úrpaghy - biz tughan ólkemizdi janartyp, jasartyp jatyrmyz. Biraq onyng ozaldan nelikten búlay atalghandyghy bizge әli naqty belgili emes.
Ártýrli basylymdarda búghan әrkim әraluan pikir aityp jýr. Birqatary búryn osy týbekte Manqystau degen qala bolghanyn, qazir ol teniz suy astynda qalyp, búl ólkening sol qala atymen atalyp ketken boluy әbden mýmkin ekendigi jayly pikir tastaydy. Solay bolsa bolar, biraq onyng Manqystau ataluy nelikten jәne ol ne maghyna beredi?
Osy súraqqa jauap beruge talpynghan birqatar zertteushiler Manqystau atauy «Manghaz tau» degen sózderden shyqqan bolar deydi. Kónilge jaghymdy bolghanmen, búl arzan joramalgha kelisu qiyn. Birinshiden, «Manghaztauda» «z» dybysy assimilyasiyalanyp, «s» dybysyna ózgerse, bәlkim, ózgerer, biraq ortadaghy «a» dybysy «y» dybysyna ainalatynday onay evolusiyagha berile qoymaydy. Sebebi ol aldynghy jәne songhy buyndardaghy bar dauysymen «ayqaylap» túrghan eki birdey «a» dybystarymen quattalyp, onan sayyn aiqyndalyp túr. Sondyqtan «Manqystau» sózining ortanghy buynyndaghy «y» dybysy ózgeris jolymen payda bolghan emes, qazaq tilinin barlyq zandylyqtaryna say organikalyq ornalasqan «y» ekenin mo­yyndaymyz. Ekinshiden, keybir jazbalar­da ol «Mangyshlak» delinedi. «Mangyshlak» pen «Manqystau» kýmәnsiz bir maghynany bildirip, bir-birin dәl balamalap túr. Bastapqy týbir ekeuine ortaq. Mәseleni sodan bastaghan tiyimdi. Al әzirshe sholuymyzdy jalghastyrayyq.
Birqatar lingvister Manqystau atauy «Mynqystau» degen sózderden shyqqan bolar dep dýbәra boljam aitady. Myng qystau... Manqystau... Qapelimde kókeyge qona ketetin sekildi. Biraq mәselege ýnile kele, búghan da kelise almaymyz. Sebebi búl jaghdayda aldynghy buyndaghy «y» dybysy ózgeriske enui eshbir mýmkin emes. Óitkeni tóniregindegining bәri oghan yqpal etuge pәrmensiz dauyssyz dybystar jәne ekinshi buynda ony taghy bir «y» dybysy quattap túrghan bolar edi. Al songhy buyndaghy jalghyz «a» dybysy ózining aldyndaghy eki birdey «y» dybysyna әser ete almaq emes. Búdan shyghatyn qorytyndy - «Manqystau» atauynyng aldynghy buynyndaghy «a» dybysy tabighy ornyqqan «a» ekeni kәmil. Ekinshiden... Manqystaudaghy qystaulardy kim, qashan sanay qoydy eken? Býitip kýmәndanushylar da joq emes. Oghan bir qosymsha derek: Qazaqstanda «Mynjylqy» degen jer bar. Ol «Manjylqy» dep ózgere qoymaghan...
Sonda «Manqystau» atauy qaydan shyqqan? Onyng maghynasy ne? «Qystau» týsinikti delik. Endeshe, «man» ne maghyna beredi?
Respublikalyq basylymdarda búryn jariyalanghan maqalalarda «man» sózi ejelgi oghyz tilinde «qoy» degen mal ata­uyn bildiretindigi, demek, Manqystau «qoy qystauy, qoyly meken» degen úghymdy berui mýmkin dep boljaldaydy. Avtorlar «man» sózining búl jerde tek qana osy maghynada túrghandyghyna naqty dәlel keltire almaydy. Sonda «man» sózi ne maghyna beredi?
Osy súraq әrdayym mening bir býiirimde jatatyn. Oghan jauap izdep, kóptegen anyqtamalyq, ghylymy әdebiyetterge, sóz­dikterge ýnildim. «Man» qazirgi qazaq, týrikmen jәne basqa týrki halyqtarynyng kóne tilinde «adam» degen úghymdy bildiredi eken. Biraq «Manqystau» «Adam qystauy, adam mekeni» degen maghynany bildiretindigine qalay kóz jetkizemiz? Búltartpas dәlel bar ma? Manqystaudan ózge jer attarynda, basqa da sózderde tirkesip aityla ma? «Man» sózi týrki halyqtarynyng tilderinde, sonyng ishinde qazirgi qazaq tilinde ózining bastapqy «adam» maghynasynda saqtalghan ba? Álige deyin qoldanylyp jýr me? Sóitsek, bar eken... Qoldanylyp jýr eken... Jәne óte kóp paydalanady ekenbiz. Biz onyng tek bastapqy maghynasyn úmyta bastappyz...
Qazirgi qazaq tilinde, sonday-aq qazaqtarmen tildik baylanysta bolghan basqa ýndieuropalyq últtar tilderinde «adam» maghynasynda qoldanylyp túrghan «man» sózine qatysty jýzdegen mysal bar. Olardyng qazaq tilindegi payda bolu tarihyna - etimologiyasyna da kóz jiberdim. Áriyne, kóbi arhaizmge ainalyp barady. Al birqatary bertin payda bolyp, qazirgi әdeby til normamyzgha berik ornyqqan. Sonday ejelgi sózderding biri - «qaharman». «Qahar» arab, parsy tilderinde «qúdiret» degen úghymdy bildiredi. Ol «man» sózimen birigip, bastapqyda qazaq tilinde aldyna kelgendi kәrli súsymen iymendiretin, suyq týsti aibyndy batyr adam degen maghynagha ie bolghan. Bylayynsha - qaharly adam. Al jana әdeby tilimizde «qaharman» «batyr adam», «keyipker» degen biyazy túlghagha ainalghan. Nemese - «shabarman». Búrynghy kezde ýstem tap biyleushilerining búiryghyn, jarlyghyn, olardan taraytyn janalyq habarlardy halyqqa jetkizuge shaptyryp jiberetin nemese «alyp kel, baryp keldin» adamyn osylay ataghan. Qazirgi halyqaralyq úghymda búl - «kurier». Sol siyaqty «alaman» sózi de bir eldi shauyp, olja alyp qaytushy adam nemese sonday adamdardan qúralghan әsker qoly degen maghynany bildiredi. Jana órkeniyetke dendep engen qazaqtyng qazirgi tilinde «alarman» sózi payda bolyp, qoldanyla bastady: «alarman» - «pokupateli». Sol siyaqty «oqyrman», «kórermen» (kórerman).
Al «ataman» - memleket biyligine ba­ghynbaytyn әskery otryadtyn, toptyng bas­shy adamy. Dәl maghynasynda - ata adam. Atamandar Kenes ókimeti túsynda býlikshil­der retinde birjola joyyldy. Me­ninshe, óte dúrys jasalghan. Sebebi atamandar bastaghan jasaqtar kýshimen patshalyq Resey kórshi halyqtargha zorlyq-zombylyq kórsetip, jerlerin tartyp alyp otyrghan.
Búrynghy kezderi «man» sózi adam­dardyng kәsibine baylanysty anyq­tauysh sózderge qosyp aitylyp, keyin sol adamdardyng enbek, kәsip qúraldarynyng atauyna ainalyp ketken. Mәselen, «saqman» (dәl maghynasynda - saq adam) - egindi qústan qorghaytyn adam. Keyin búl kәsip iyesining egiske qonghan torghaylardy tas laqtyryp ýrkitetin qa­rapayym enbek qúraly «saqman» atauyna ie bolyp, adamnyng ózi «saqmanshy» atalyp ketken. Qazir biz tól kýtushilerdi osylay «saqmanshy» dep jýrmiz. Anshylyq qúraly qaqpannyng da tórkini «qaqman» - ang ústaytyn adam. Múnda «m» dybysy aldynghy qatang dauyssyz «q» dybysynyng keyingi yqpalymen qatang dauyssyz «p» bolyp ózgergen. Nemese «qúral-sayman» sózin alayyq. Búl alghashynda «qúraly say adam» degen maghynany bildirgen. Qazir ol enbek, kәsip qúraldarynyng jiyntyq jalpy atauy mәnine ie bolghan. Búl sóz әuel basta Altay ónirinde, úsynaqty nayman taypasynda payda boluy әbden yqtimal. Ejelgi Lu Sinnen jetken qasiyetti anyz boyynsha «nayman» «kiyeli qyzyl itten jaralghan adam» degen maghynada. «Nay» - qyzyl iyt, «man» - adam. Bertin kele «nay» «jolbasshy adam» maghynasyn iyelengenin bayqaymyz. Mәselen, «auylnay» - auyldyng basshy adamy.
Qazaq Kókbóriden jaraldyq deydi. Italiyandyqtar Qara qasqyrdy emip adam boldyq deydi. Bәrining tórkini bar. Qasqyrdyng it túqymdas ekeni әuelden mәlim. «Italiyan» sózining týpki shyghu tegi - «iyt-al-man» desek, qatelespeymiz. «It emizgen adam» degendi bildiredi. Ekinshi­den, qazaqta analyqtyng bóten, jetim tóldi «aluy» - «emizui» degen maghynada. Búl - kónerip bara jatqan sóz. Italiyanyng ejelgi týrkilermen baylanysy Attiladan da (t.j.b. - 453 jyly qaza tapqan) san ghasyr búryn bolghan. Búl ariyler men ejelgi týrkilerding búdan bes, alty myng jyldyng aralyghynda Úly Dala boyymen Batys Europagha ótken dәuirlerinde, odan búryn da bolghanyn bayqaymyz. Sodan til almasulary da jýzege asqan. «IYt-al-aman» bizdegi «iytemgen» (iyt-em-gen(it emushi adam) esimdigimen maghynalas. Búl jerde «gen» - «adam» maghynasynda. Mәselen, «kóregen» - kórgish adam.

<!--pagebreak-->

Qazirgi qazaq tilinde «man» sózi qosy­lyp aitylatyn búdan da basqa kóptegen sózder bar. Sonyng biri «baghman» - baq ósirushi adam. Aldynghy «b» dybysynyng әserimen qazaq tilinde «baghban» dep aitylyp, jazylady. Qazaqstannyng birqatar ontýstik audandarynda әlige deyin osy «baghman» túlghasynda aitylatyny bar. «Baq» sózindegi «q» dybysynyng búl jerde ilgerindi yqpalmen úyang dauyssyz «gh» bolyp ózgerui bizge týsinikti. Nemese «dúshpan» - jau adam. Tәjik, aughan, ózbek tilderinde «dúshman» dep aitylady. Al qaltagha týsushi úrylardy qazaq «qaltaman» (karmanniyk) dep ataydy. Búdan da basqa mysaldar keltireyik. Aytalyq, «duman», «qúman», «qyrman», «músylman» (musliman), «menduana» (manduana), taghysyn taghy. Biraq búl sózderding payda bolu, qazirgi maghynasyna ie bolu tarihy úzaq әngime. Degenmen oilana ýnilgen oqyrman jogharyda biz taldaghan ýlgimen olardyng «man»-«adam» sózderine qatysyn aiqynday alady.
Qazirgi ýndieuropa tilderindegi sóz­derden mysal keltireyik: supermen (superman), gurman, rekordsmen (man), barmen, kiyberman (kiborg) jәne basqa.
«Man» sózi adam attarynda da, jer ataularynda da óte kóp kezdesedi. Ásirese, Manqystauda. Bauyrlas halyqtardyng jәne týrikmen tilinde de solay. Reti kelgende aita keteyin, týrikmen sózi de «týrikman» - «týrik adamy» degen maghynada.
Manqystauda kóp kezdesetin adam attarynyng biri Qaraman - qara adam. Sol siyaqty Sarman - sary adam. Aqman - aq adam. Núrman - jýzi núrly, shúghylaly adam. «Núr» - bizding baghzy tilimizde, sonday-aq monghol tilinde aspan maghynasynda. Qazaq janbyrdan irkilgen qaqty «núrdyng suy» (aspan suy) dep te aitady. Qazaq tilinde «núrshapaghatty» sәule, jaryq» degen ma­ghynagha ie bolghan. Mәselen, kýnning núry. Búl әlgi pikirimizdi quattay týsedi. Sonday-aq Ayman - ay didarly adam (qyz) degen úghymdy bildiredi. Núghman da - adam aty. Týbiri Núq - payghambardyng esimi. Injil kitabynda Noy - topan su turaly anyzdyng keyipkeri. Nemese Aleksandr Makedonskiymen soghysqan baghzy saq, day qolbasshysy Spitamendi alynyz. Zaratushtra Spitama ruynan. Spitamen (Spitaman) sol rudyng qúrmetine qoyylghanyn bayqau qiyn emes. Qazir balagha Ózbek, Ázirbayjan, Tәjik, Orysbay dep at qoyatynymyz sekildi.
Endi Manqystaudaghy «man» sózi qo­sylyp aitylatyn jer ataularyna toq­talayyq. Shetpening batysynda, Shayyr men Túshybekting arasyndaghy taudyng biyik shoqysy Otpan (Otman) tauy dep atalady. Múnyng «ot adam» degen týsinik beretini endi bizge aiqyn. Biraq ol nelikten búlay atalghan?
Ot arqyly belgi beru tarihta óte erte dýniyeden belgili. Búl baylanys tәsili Ejelgi Shyghysta, týrki halyqtarynda, Gresiyada, Kavkaz halyqtarynda jәne de basqa kóptegen elderde týn qata jýrgen keruen, jolaushylargha belgi beru maqsatynda, sonday-aq elge shapqynshy jau tiyip jatqanyn bildirip, qorghanu, qol jinau maqsatynda, dabyl retinde qoldanylghan. Teniz, múhittardaghy kemelerding baghytyn aiqyndaugha qazir qoldanylyp jýrgen mayaktyng da shyghu tarihy osy ot arqyly belgi berumen tyghyz baylanysty.
Ertede jaugershilik kóp boluyna baylanysty ot arqyly belgi beru, basqa da kórshileri siyaqty, Manqystauda keninen mәlim bolghan. Shapqynshylar keletin baghyttaghy alysty boljaugha qolayly biyik tau basynda kýndiz de, týnde de kýzetter túryp, ol jau kele jatqany jóninde keyingi elge ot jaghyp habar berip otyrghan. Ot alys aimaqtardaghy biyiktikter basynan bir-birine virtualdy estafeta retinde berilip, ol aqyrynda býkil elge kórinetin eng biyik tau basynda mazdatylghan.
Manqystauda Mansualmas degen jer bar. Búl «adam su almas» degen maghynada ma, әlde «suy sarqylmaytyn» degen oidy bildi­re me, әiteuir, tarihy terendegi atau ekenin payym­daymyz. Eng bastysy - múndaghy «man» «Manqystau» atauyndaghy tektes túlghamen ýndesip túr.
Say - Ótes stansiyasyna tayau jerdegi Ýstirtke kóteriletin biyik taudy, asudy halyq ejelden Man Ata (Manaty) dep ataydy. Áueli búl jerde «man» sózining «adam» maghynasynda túrghandyghyn dәleldeu ýshin bilim-biligi kóbirek ýlkenderding sózine, halyq auzyndaghy tújyrymdargha jýginemiz.
Kezinde Toqtamys Ýsen әuliyemen, býginde Samdaghy Terektining ejelgi Kósh­maghambet qorymynda jerlengen, basyna ziyarat etip, týnegenderge shapaghatyn tiygizip jatqan dana túlghamen úzaq uaqyt bir qonysta otyryp, zayyrly әngimelerin estigem. Eskishe ýlken bilimdi, shetelderde oqyghan, tarihtan, orys tili men әdebiyetinen (orys romandaryn әueli sol ýiden kórip, oqugha tyrysqam), qazirgi ghylymnan, sonyng ishinde algebradan (ali djabr) da biligi mol búl kisi: «Man Atanyng ózi Adam Ata degen sóz» dep otyratyn. Jergilikti jerdegi búdan da basqa kózi ashyq ýlkenderdin, óz ata-anamnyng biz sóz etip otyrghan oryndy «Adam Ata - Man Ata» dep qosarlastyra, al keyde ashyq dauysty dybystarmen ýndestire «Adam Ata әuliye» dep siynyp otyratynyna talay mәrte kuә boldym. Búl - әrbir manqystaulyqqa tәn.
Dey túrghanmen, halyq osy jerdegi qasiyet iyesin nelikten Adam Ata nemese Man Ata deydi? Ol kim? Kәdimgi miftik Haua Ananyng sýiispendi Adamy ma?
Bir ghajaby - Manqystaudaghy Adam Ata - Man Ata Haua Anagha baylanysty aitylmaydy. Endeshe, búl kózben kóruge, qolmen ústaugha bolatynday, naqty, baghzy zamandarda da aiqyn derekterge sýienilip, ómirde bolghan adamgha qatysty aitylghan Sóz, Atau bolyp túr ghoy.
Qazir kózi siyrep bara jatqan úly­la­rymyzgha qúlaq týrsek, eskiden jetken qasiyetti shejireler boyynsha, dәl osy Man Ata aimaghyndaghy qalyng jynysty, adam ayaghy basa bermeytin tauly shatqaldarda Adamzattyng Týp Atasy Man Atanyng sýiegi jatqan kórinedi! Múny biz janaghy Toqtamys Ýsen әulie túrpatty úlylardan myng mәrte estigenbiz. Al qazaqtyng zayyrly aqyny Týmen Baltabasúly (1884-1957) «Manqystau» tolghauynda «Manqystau - mashayyqtyng jatqan jeri» dep aiqynday týsken. «Mashayyq» - alghashqy adam (homosapiyens) degen maghynada. Degenmen qosymsha faktiler bolmaghan song Man Ata anyzy anyz kýiinde qala bergen.
Áriyne, soghan qaramastan, osy de­rektermen-aq Man Ata atauynyng Adam Ata degen úghymmen egiz ekendigine oqyrmandy ilandyrugha bolar edi. Sóitip, «Manqystau» atauyndaghy «man» sózining «adam» maghynasynda túrghandyghyn, demek, búl atau ejelgi hәm qazirgi qaharman adamdar mekeni dep aiqynday, dәleldey týser ek. Alayda oqyrman kókeyinde qyltanaqtay da kýmәn qalmauy ýshin múny adamzattyng ejelgi payghambary Zaratushtranyng esi­mimen, ol qaldyrghan jazba eskertkish «Avestamen» baylanystyra týiindegen oryndy. Zaratushtra derekteri boyynsha Adamzattyng Arghy Atasy Mann dәl osy aimaqta, Zaratushtra ghúmyr keshken dәl osy ónirde, biraq odan san myndaghan jyl búryn ómir sýrgen eken. Sheteldik zertteushiler G.Uells, P.Shantepin de lya Sossey, reseylik A.Shaposhnikov, V.Abaev, V.Ludvinskaya, sonday-aq әigili nemis filosofy Fridrih Nisshe búl turaly anyz-derek tek irandyqtarda, germandyqtarda jәne birinshi kezekte saqtarda (skifterde), demek, býgingi qazaqtarda saqtalghan dep dәleldeydi.
Dey túrghanmen, sabyr eteyik: Man Ata - Adam Ata naqty tarihy túlgha bolsa, ol kim? Manghystauda ómir sýrgen delik. Qayda tughan? Qaydan kelgen?
Osy tústa adam balasy tarihy ýshin asa manyzdy bir mәselege nazar audarghan jón. Ghalymdar osydan 70-80 myng jyl búryn, bәlkim, odan da ertede, songhy derekter boyynsha 150 myng jylday búryn, Afrika qúrlyghynan Soltýstikke kóshken baghzy adamdar tenizderdi, ózen-sulardy jaghalay-jaghalay, qazirgi Tayau Shyghysqa, Jerorta tenizi aimaghyna jetken, odan Europagha, bizding Arqa ónirlerine asqan dep tújyrymdaydy. Biraq Parsy shyghanaghy tóniregindegi, Tayau Shyghys, Aldynghy jәne Kishi Aziyadaghy elderde Mannyng Bastapqy Qonysy turaly múnday anyz, derek joq. Endeshe, Afrikadan ejelgi adamdar, mәselen, Mann bastaghan alghashqy lek teniz jaghalay әueli Manqystaugha kelgen, kóshbastaushy kósemi Mann osy jerde jerlengen; sol alghashqy lekting úrpaqtary Kaspiyding shyghysymen, teristigimen Europagha, bizding Arqa ónirlerine ótken de, bir bóligi tauly, suly, nuly osy aimaqta qonystanyp qalghan; tek sodan myndaghan jyldan keyin basqa lekter neghúrlym qysqa jol - Kishi Aziya arqyly Europagha qonys audara bastaghan deuge negiz joq emes. Búdan 70-80 myng jyl búrynghy Kaspiy tenizining ontýstik, ontýstik-shyghys, soltýstik-shyghys jәne soltýstik aimaqtary Tayau Shyghys aimaqtarynan biyik boluy sebepti olardan búryn qúrghap, búryn kókoraylanyp, flora men faunagha erte bayyghan, adam ómirine qolaylyraq bolghan. Arheologiyalyq, geologiyalyq derekter búl pikirdi quattay týsedi.
Manghystau jer reliefteri, taulary qazirgi qalpyna osydan 5 million jyldan astam búryn kelip, ornyqqan. Tektonikalyq yghysular, jer kóshkini sodan keyin bolmaghan. Manghystau tauly shatqaldary ýy siyaqty. Beket Ata, Shopan Ata, Shaqpaq Ata, Masat Ata, Niyaz Qoja әulie oryndaryna, myndaghan tauly qoynaulargha qazir de panalap otyrghyn, ómir sýrging keledi. Eger shetelderden, mәselen, Germaniyadan óz qarjy, qúral-jabdyqtarymen mamandar shaqyrtyp, Man Ata aimaghyna, sonday-aq Jyghylghan, Tamshaly, Aqespe, Úsaq, Ýshauyz jerlerindegi, Aqtaudaghy, Kaspiyding tauly jaghalaularyndaghy, Shayyr manyndaghy, odan da basqa tym ejelgi adamzat qonystaryna, Ayraqty, Sherqala ýngirlerine, Manashy, Synghyrlau ózenderining tauly saghalaryna, Shýnkildek, Qarabúlaq shatqaldaryna 10-20 jyldyq úzaq baghdarlamamen arheologiyalyq júmystar jýrgizse, Man Atanyn, ol ómir sýrgen dәuirler adamdarynyng qanqalaryn nemese aluan-aluan artefaktiler tabugha bolar edi. Búl Úly Dala tarihyna, Adamzattyng óz tegin tanyp-biluine әlemdik betbúrys әkelmek. Man Ata tauynyng etegi men biyigi turistik qala salugha qolayly.
Adam Ata - Man Ata turaly anyz býgingi Qazaqstan, Manqystau jerlerine ariyler kelgenge deyin, Zaratushtranyng «Avestasynan» ondaghan myng jyl búryn payda bolghanyn angharamyz. Ariyler osydan 10-12 myng jyl búryn Úly Materik qaq aiyrylyp, Ontýstik Amerika, Soltýstik Amerika jәne Aziya qúrlyqtary payda bolghan kezende (meninshe, ghayyp bolghan Atlantida sol jerde) bir bóligi arghy bette, bir bóligi Japon araldarynda (ayn taypasy) qalyp, úly kóshi jana qonys izdep, ontýstik-batysqa Alyaska betten jyljiy-jylji, osydan 8 myng jyl búryn býgingi Qazaqstan jerlerine ene bastaghan. Úly Dalany shamamen 5,5 myng jyl boyy erkin jaylaghan. Dalanyng baghzy túrghyndarymen arada qaqtyghystar bolyp túrghanmen, negizinen, beybit qatar ómir sýrgen. Sosyn osydan 5 myng jyl búryn bir bóligi qazirgi Aughanstan ýstimen Ýndistangha (Mahatma Gandi, Djavaharlal Neru - ariylyktar. Neru. «Vzglyad na vsemirnui istorii» trilogiyasy), bir bóligi Manghystau, Týrikmenstan ýstimen Irangha, odan Europagha, al ýshinshi bóligi Kaspiyding soltýstigimen Batys Europagha qonys audara bastaghan. Býgingi eston, litvan, latyshtardyn, nemistildi últtardyng bәri - ariylyqtar. Ariylarmen birge biz­ding ejelgi babalarymyz, saqtardyng bir bóligi, jer betining basqa aimaqtaryna ilese kóshken nemese ariylerdi ilestire kósh­ken deuge negiz kóp. Ejelgi saqtardyn, ariy­lerding býgingi ispan, italiyan, fransuz ha­lyqtaryna yqpalynyng izi әli bayqalady. Gerbert Uells zertteulerine kóz jýgirtiniz. Nemese Germaniyadaghy Saksoniya jerlerin alynyz. Anglo-saq etnoniymine nazar au­darynyz. Búl - shetine kóz jetpeytin telegey tariyh. Sondyqtan biz uaqyt joghaltpay, Man Ata taqyrybyna oralayyq.
Sóitip, Man Ata turaly anyz «Avesta» arqyly taraghan, ony ariyler, saqtar german taypalaryna, irandyqtargha Ejelgi Qazaqstan jerlerinen, Manqystaudan ala barghan deuge dәlel kóp. Sol dәlelderding eng bastysy - «Avestanyn» alghashqy kitaptary býgingi Manghystau, Ýstirt jerlerinde dýniyege kelgeni! T.Júmahanov, B.Júmabaev, L.Tetenko, T.Shanbay, J.Bayjumin enbekterin qaranyz. «Aves­tada» Qazaqstannyng jer ataulary - ózen, kól, taular, sonday-aq qazirgi qazaq sózderi ondap kezdesedi. Arnayy maqala da jazdym.
Ózderin ariylerding tikeley úrpaghymyz dep biletin býgingi germandyqtarda, ne­misterde MANN esimi erekshe qasiyetke iye. Olardyng boyynda býgingi Qazaqtyng ejelgi ata-babalarynyn, al bizding últtyng әrbir adamynyng boyynda baghzy ariylerding bir-bir tamshy qany bar desek, búl - aqiqat. Jaqynda bir telesholudaghy kóriniske tan-tamasha boldym: últy nemis, orta salmaq­taghy europalyq boksshy kýreng shashyn qyp-qysqa aldyrtypty da, eki shekesine, appaq qúiqasyna deyin tyqyrlatyp, Aday tanbasyn saldyryp alypty! Familiyasyn anyq esty almadym. Shnayder sekildi. Aqtaudan tarihy Otanyna barghan jas ózin «Adaymyn!» dep basqalargha qyr kórsetip jýr me (Manghystauda onday europalyqtar, «My, adaysy, v Moskve shorohu dali» dep jýretin orystar, taghy basqalar da bolghan), әlde búl baghzy zamandardyng janghyryghy ma, bilmedim. Jalpy, býgingi últtar dәstýrleri men ghylymda paydalanylatyn kóptegen tanba, belgiler qazirgi Qazaq rularynyng tanbalarynan aumaydy. Múny «Úly Dala» - «Velikaya Stepi» trilogiyasynda ishinara paydalanamyn. Degenmen osy jónin bireu qajymay-talmay, bayypty zerttese, búl Adamzat tanym-bilimine ýlken ýles bolar edi.
Osylaysha «Manqystau» atauy әu basta Adamzattyng Týp Atasy Man esimine baylanysty tughan.
Alghashqy «man» sózi «adam» degen maghynada túr dep esepteymin. Al ataudaghy ýshinshi túrghan «n» dybysy qazaq tilining morfologiyalyq erekshelikterine jәne alghashqy úyang dauyssyz «m» dybysynyng keyingi әserimen, sonday-aq qysang dauyssyz «q», «s» dybystarynyng ilgerindi yqpalymen assimilyasiyalanyp, úyang dauys­syz «n» bolyp ózgergenin tәptishtep dәleldeu artyq bolar.
«Manqystau» atauynyng shyghu tarihy turaly shyndyq pikir osy dep esepteymin. Biraq shyndyqtan góri ótirik tez taraytynyn eskermeske bolmaydy. Sondyqtan múnday mәseleler turaly pikir aitqannyng jóni osy eken dep, әrkim basyna kelgen qiyaldy dereksiz, kelissin-kelispesin ondy-soldy soqtalap jaza beruge bolmaydy dep bilemin. Mening búl taqyryppen asyqpay shúghyldanghanyma biyl 35 jyl bolghan eken.

«Ana tili» gazeti