nemese kóne jazbalardyng qaysysy shynayy, qaysysy kýmәndi?

Qazaq tarihyn zertteushi ghalymdar kóne jazbalardy «kýmәnsiz» jәne «kýmәndi» dep eki topqa bólip, jiktep alsa dúrys bolar edi. Sodan keyin ótkenimizdi, shejiremizdi jazbalarmen, derektermen qayta jazyp shyghugha jol ashylar edi. Áytpese, tarihymyzdaghy derekter bir-birine qayshy, oqighalary bir-birimen baylanyssyz, eshqanday logikasy joq, shym-shytyryq kýide qala beredi. Onday tariyhqa ózge túrmaq, óz úrpaghymyz da senbeydi. Men osy tústa belgili ghalymdar negizgi kóne jazbalardyng qaysysyn senimdi dep, al qaysysyna senimsiz dep qaraghanyn tarqatyp ótsem.   

Qytay derekterining qaysysy qisyndy?

Huni, jundi, ýisýn, saq, yuechji, hunimo, kushan, tohar, turki-ashina, jujan, toba-tabgachi, hidan, ýiqyr, týrgesh, hasa, tartar, shiyvey-mongu, Shynghyshan jayly derekter negizinen qytay jazbalarynda saqtalghan. Qytay ókimeti ol jazbalardyng týpnúsqasyn kez kelgen adamgha bere salmasy anyq. Zertteushiler tek Qytay sayasatymen búrmalanyp ózgertilgen núsqalardy nemese resmy Qytay tarihshylarynyng búrmalanghan tújyrymdaryn ghana qoldanugha mәjbýr. Qazirgi QHR-ding kóne jazbalar saqtalghan qoryna ózge elding ghalymy túrmaq, qytaylyq tarihshylardyng ózderi erkin kire almaydy. Qaramaghyndaghy jýzdegen etnostardy assimilyasialau arqyly memlekettik tútastyqty qamtamasyz etuge mýddeli Qytay imperiyasy, sol etnostar tarihyndaghy shyndyqtardy jasyrugha da mýddeli ekeni dausyz. Sondyqtan bizge reseylik ghalym N.Ya.Bichurin HIH ghasyrda Qytaydan alyp kelgen «Qytaylyq jazbalar» derekterine senuden basqa amal joq. Óitkeni, Bichurin ol elde bolghan zamanda Qytay birneshe imperiya yqpalyndaghy әlsiz memleket edi. Onyng tarihy jazbalaryn óz qalauynsha ózgertetindey nemese ózgelerge kórsetpey saqtaytynday qauqary bolghan joq. Ol elding qoryndaghy qújattardy europalyq ghalymdar men Bichurin tәrizdi Resey oqymystylary emin-erkin zerttep, qalaghanyn alyp qaytty.

Reseyge Qytaydan jazbalar jetkizgen Bichurin ghana emes, 1909 jyly Russkoe gelograficheskoe obshestvonyng qúrmetti mýshesi P.K.Kozlov degen ofiyser kóne Heyshuy qalasynan qytay, tangut, tiybet, manghol, parsy tilderindegi 8000 jazbany týielerge tiyep alyp ketkeni mәlim. Aspan asty eli sol qújattardy әli qaytar almay otyr orystardan. Ol derekter Resey iyezuidterining týrkitildi últtar tarihyn ózgertu júmystaryna kóp kómek bolghany týsinikti. Degenmen, Bichurin óz «oljasyn» ózi audaryp, jaryqqa shygharyp ýlgerdi, ondaghy derekter qatty ózgeriske úshyramauy da mýmkin. Yaghni, qytay tarihshylary úsynghan jazbalardan góri, ghalym Bichurin jetkizgen mәlimetter senimdi (Lev Gumiylev jazbalarynda qoldanylghan derekter).

Ejelgi grek jәne rim jazbalaryn zertteu kerek

Ol derekter belgili bolghan zamandarda Resey imperiyasy bolghan joq. Yaghni, ol jazbalar ózge imperiya sayasatyna say ózgertilmegen kez. Sondyqtan ol tarihy qújattar senimdi bolyp tabylady. Tek qazaq ghalymdary olardy týpnúsqasynan nemese týpnúsqagha jaqyn dep tanylghan jazbalar arqyly zertteu kerek. Resey ghalymdarynyng tújyrymdaryna silteme jasaudy dogharghan dúrys, tipti olardyng enbekterin qoldanudy tolyq toqtatugha tiyispiz. Ol jazbalardaghy kóne taypalar ataularynyng etimologiyasyn qazaq tilinen izdeu qajet. Óitkeni, sol taypalar ómir sýrgen aimaqta otyrghan jәne solar siyaqty keshege deyin kóshpendi bolghan birden-bir halyq – qazaq halqy (qyrghyz XVII ghasyrda ghana keldi Baykaldan, qaraqalpaq HII ghasyrda kelgen Kavkazdan, týrkimen erteden óz jerinde otyr).

Kóne rus jylnamalary kýmәndi

Orys pen slavyandardyng payda boluy jayly maqalada kóne rus jylnamalarynyng qyrymdyq týrkitildi katolik urus pen sakalban elderine tiyesili ekenin, ony Oljas Sýleymenovting «AZiYa» kitaby tolyq dәleldey alatynyn aittyq. Yaghni, atalghan jazbalar tili әueli XV ghasyrda slavyandalyp ózgertilgen. Sodan song XVIII ghasyrda orys tilinde qayta óndelgen. Sol týrkitildi jazbalardy búrmalaghan Resey imperiyasy ondaghy derekterdi de óz qajetterine say ózgertken.

Týrkitildi urus pen sakalbandardyng ózgermey bizge jetken birden-bir jazbasy – «Kodeks Kumanikus». Ol – europalyq monastrde saqtalghandyqtan, reseylik búrmalaudan aman qalghan qúndy dýniye. Kiyev knyazining jeke kitaphanasy, Tit patshanyng (Ivan Groznyi) ataqty kitaphanasy bolghany mәlim jәne olardaghy kitaptardyng týrki tilinde jazylghanyna da kýmәnim joq. Ol dýniyelerding qayda joghalghany belgisiz. Alayda, olar da, Qytaydan jetken kitaptar da jәne Otrar kitaphanasyndaghy enbekter de osy kezge deyin Resey iyezuidterining qúpiya qorlarynda saqtalyp kelgenine sener edim. Shyn mәninde, barsha euraziyalyq últtardyng «tuu turaly kuәlikteri» solardyng qolynda. Olar biz jayynda tolyq habardar, al biz – kimnen tughanyn anyqtay almay jýrgen jetimder keypindemiz. Sondyqtan Putinder miyghynan kýlip túryp, «Qazaqta memlekettilik bolghan joq» dey alady. Demek, «Drevnerusskie letopisi» degenderge de, jalpy reseylik kez kelgen tarihy qújattargha da sene beruge bolmaydy. Olar – kýmәndi jazbalar.

Ál Masudy – әdil tarihshy

(«Zolotye kopy y rossypy samosvetov», «Kniga ukazaniya y nabludeniya»). Onyng enbegining «Shirvan men Ál Bab tarihy» degen  bóliminde Kavkaz ben Qara teniz aimaqtaryndaghy halyqtar men etnostar jayly egjey-tegjey bayandalady. Ol tarihshy ghana emes, geograf ta bolghandyqtan, kimning qay jerde otyrghanyn qatesiz kórsetti. Ataqty ghalym Ibn Haldun XIV ghasyrda ony «tarihshylar imamy» dep moyyndaghan eken. Búl derek Ál Masudy jazbalary Ibn Haldun zamanynda, yaghny XIV ghasyrda ghalymdar ýshin qúndy oqulyq bolghanyn jәne ondaghy derekterding shynayylyghy moyyndalghanyn dәleldeydi.

Fransuzdyng ataqty oishyly Renan: «Arabtyq tarihy jazbalar ishinde Ál Masudiyding enbekterinen manyzdysy әri tolyq aqparat beretini joq» dep baghalaghan. Europalyq ghalymdar osynday qúndy, shynayy jazbalary ýshin Ál Masudiydi «arab Gerodaty» degen. Onyng kitaptaryn әlemge әigili etken – Europa ghalymdary, al Resey tarihshylary europalyqtar arqyly tanydy. Sondyqtan Ál Masudy jazbalary Resey imperiyasy sayasatynyng sýzgisine týspegen deuge negiz bar.

Europa ghalymdary arab tarihshysynyng enbekterin tereng zerttep, kóptegen audarmalar jasaghan. Al Resey imperiyasy ony kózge ilmeuge tyrysqan tәrizdi. Onyng «Shirvan men Ál Bab tarihy» degen bólimin ghana 1937 jyly orysshagha audarypty, sosyn eleusiz qaldyrghan. Sebebi, Ál Masudy derekteri Resey imperiyasy men Kenes imperiyasy ornyqtyrghan tarihy tújyrymdargha óreskel qayshy keledi. Armiyan, gruziyn, abhaz, vaynah, osetiyn, adjar, qúmyq, alan, búlghar, hazar, urus, sakalba, qazaq halyqtarynyng Kavkaz ben Qara teniz aimaqtarynyng qay jerinde otyrghanyn jәne qanday erekshelikteri baryn egjey-tegjey bayandaydy Ál Masudy jazbasy. Ol derekter reseylik ghalymdardyng tújyrymdaryn, bizge belgili «tarihtyn» kýlin kókke úshyrady. Ál Masudy jazbasynyng shynayylyghyn әri bizge ózgermey jetken asa qúndy enbek ekenin әlem ghalymdary tolyq moyyndaydy.

Ál Masudy enbekterinde Zakavkaziede «barlyghynanda súlu, betteri taza (jýni az degeni) kashak (qazaq) halqy» baryn, qazirgi Don aimaghynda «ghazy (ghazaq) kóshpelileri» kezdesetinin, Hazar qaghanaty Daghystanda emes, «qazirgi Kuban aimaghynda» ekenin, búlghar eli Edil boyyndaghy shaghyn knyazdik emes, ol «bir sheti Vizantiyagha deyin sozylyp jatqan jәne Europa elderine jii joryq jasap otyratyn alyp Búlghar imperiyasy» ekenin, rus pen sakalba Oral tauy manynda emes, «teniz jaghasyndaghy Qyrymdy meken etken kemeli elder» ekenin, «búlghar hany Islam dinin týsinu ýshin Ibn Fadlangha múhtaj bolmaghanyn», óitkeni «hannan búryn onyng balasy qajylyqqa baryp kelgenin, al haliyf-patsha búlghar hanyna balasy arqyly Qaghba jyrtysyn syigha berip jibergenin» anyq kórsetken. Sonymen qatar arab tarihshylary ózge eldi kemsitudi nemese ózge etnostardyng dәstýrin kelemejdep, ghaybattaudy bilmeydi. Olar kózi kórip túrghan nәrseni jazyp túryp, aqiqatyn tek Alla biletinin eskertudi úmytpaydy. Ál Masudi, Ibn әl Asir jәne Ibn Batuta kitaptarynan ózge últqa, halyqqa, etnosqa qatysty búrmalau, kemsitu, bar dýniyeni joqqa shygharu faktileri kezdespeydi. Óitkeni, olar – ghaybat pen ósekting Allanyng ashuyna úshyratatyn ýlken kýnәlar ekenin jaqsy biletin músylmandar. Al armiyan biyleushisining Resey patshasyna jazghan haty men Vizantiya imperatory Konstantin Bagranyarodnyy jazbalaryna qarasanyz, ózge etnostar men ózge dindilerge degen óshpendilik jәne dóreki ghaybat sózder óte kóp.

Ibn Fadlannyng «Kýndelik» jazbasy әbden búrmalanghan

Búl jazbany orystar «Ibn Fadlannyng Edil Búlghariyasyna sayahaty» dep te ataydy. Jazbanyng bir núsqasy ghana bar jәne onyng ózi týgel saqtalmaghan. Ony 1920 jyly Resey ghalymy Irannan tauyp alghan deydi. Ibn Fadlannyng ómir tarihy belgisiz. Resey ghalymdary jazbanyng keybir derekteri HIII ghasyrdaghy arab ghalymy Iakut ar-Rumy enbeginde kezdesetinin aitady. Europa ghalymdary atalghan jazbagha kónil bólmegen, ony óz tilderine audarmaghan synayly. Onyng sebebi Ibn Fadlan derekterining olar shynayy dep tanyghan Ál Masudy derekterine mýlde qayshy ekendigimen baylanysty tәrizdi. Bir qyzyghy, orys tarihshylary osy Ibn Fadlan jazbasyn asyra maqtap, ony óz tilderine audaryp, barynsha jarnamalaudan osy kezge deyin jalyqqan emes. Kerisinshe, әlem ghalymdary bir auyzdan shynayylyghyn moyyndaghan Ál Masudy jazbasyn elemeuge tyrysyp keledi.

Ibn Fadlan jazbasynan onyng avtorynyng Islam dinine shorqaq, tipti músylman emestigin bayqaysyz. Ondaghy derekterge jiti mәn bersek, Ibn Fadlan búlghar eline Islam dinin týsindiruge jiberilgen sauatty músylmangha úqsamaydy, kerisinshe, ózge dindilerdi «jabayy» kóretin hristian ókiline keledi. Naqty dәlelderge jýginsek:

1. «Búlghar hany, meshit salsam jәne adamdar men ýshin onda qúlshylyq etse...» dep jazady. Músylman búlghar hany qúlshylyq tek Allagha arnalatynyn bilmeui mýmkin emes, al onyng qateligin Fadlannyng týsinbeuine ne sebep? Búlay Islam dininen habary az adam ghana jazuy mýmkin.

2. «Horezmdikterding sózderi de, ózderi de eng dóreki jәne dauystary qara torghaydyng shynghyrghany tәrizdi... Al kórshi qalanyng adamdarynyng dauysy baqanyng baqyldaghanynday» deydi. Saqaly siyrek bir adamdy eshkige teneydi. Dindar músylman ghalymynyng ózge últ jayly osylay aituy esh qisyngha soqpaydy. Tipti, qarapayym músylman da tilden tabatyn kýnә bar ekenin jәne ghaybat degen ne ekenin jaqsy biledi. Ony bilmeytin Ibn Fadlan kim bolghany sonda? Onyng ýstine, balamalap sóilegende qaratorghay, baqa, eshki ataularyn qoldanu arabtargha tәn emes. Olar negizi hayuan, týie, malghún sózderin qoldanady. Al «skvores, lyagushka, kozel» degen teneuler orystyq ekeni belgili.

3. «Kóshpendiler ýlken, kishi dәretke barghanda nemese әielimen jaqyndasqanda tazalanu joq, sumen juynudy bilmeydi... Áyelderi úyatty jerlerin bóten erkekterge kórsetip otyra beredi» deydi. Jas balamen «qyztekelik» jasaghan músylman jayly oqighany jazady. «Kóshpendi denesine kiygen kiyimi kirlep, shirip ketkenshe sheshpeydi» dep soghady. Ózgeni tómen sanau jәne jaghymsyz jaqtaryn әjualap kórsetu músylman ghalymynyng jazbalaryna tәn emes. Osynday adam senbestey jәne músylmangha jat әngimelerdi músylman oqymystysy Ibn Fadlan jazuy mýmkin emes. Al olay jazu hristian dindiler men dinsiz ateisterde qalypty sanalady.

4. Jolyndaghy taypalardy «týrik nemese oghyz» dep ataydy. Sayahatshy, jolyqqan taypa nemese ru atauyn biluge tyrysatyny týsinikti. Jazbada onday ataular mýlde joq. Qazaq pen týrkimen taypalaryn aiyra bilmegendikten, qazaq taypasyn bayqamay kórsetip qoydan qoryqqan tәrizdi. Stalinning ashuy qanday ekeni osy jazbany dayyndaghandargha belgili bolghany anyq.

5. Oghyzdar qazirgi Týrkimenstanda, bashqúrttar qazirgi Qazaqstannyng batysynda otyrghanday bayandaydy. Oghan sensek, H ghasyrda bizding jerimizde qazaq halqy bolmaghan, tym bolmasa «qypshaq» dep te kórsetpegen. Búlgharlar Edil ózeni boyynda otyrghanyn, olardyng kórshi Hazar qaghanatynan әlsiz shaghyn el ekenin jazady. Yaghni, Hazar qaghanaty ortalyghy qazirgi Daghystan ekenin bayqatady. Al rus eli búlgharlardan ary, qazirgi Oral taularyna qaray ormandy jerde mekendegen deydi. Shynayylyghy moyyndalghan Ál Masudy bolsa, osynyng bәri mýlde basqa aimaqta otyrghanyn jazghan.

6. Ibn Fadlan kóshpendi taypalar keyde Ál-Jurjangha baratynyn menzeydi, yaghny Jurjan aimaghyn Orta Aziyagha jaqyn etip kórsetedi. Ál Masudy jazbasy bolsa, taudaghy hristiman jurjan eli (gruzinder) Tbilisiyge jaqyn aimaqta ekenin, qazirgi Kolhida jazyghynda qazaq eli otyrghanyn, qazaqtyng kórshisi ir halqy bolghanyn (qazirgi iron-osetinder) jәne ekeuining arasyn Iron (qazirgi Rion) ózeni bólip túrghanyn aighaqtaydy.

7. «Qoylar túyaghymen qardy ysyryp shóp tauyp jeydi, bolmasa qar jep semiredi. Al jazda shóp jep aryqtaydy» deydi. Olay dep «qoy jegish» arab jazbas, qoy kórmegen moskvalyqtar jazuy әbden mýmkin.

8. «Bashqúrttar – eng las jәne jauyz týrkiler. Olar bit jeydi, músylman bashqúrttyng bit jegenin kórdim» deydi. Búl orys iydeologtarynyng Fadlan jazbasyn oqyghan bashqúrt halqy arab últy men Islam dinine kónili qalsyn degen pasyq oilary bolar mýmkin.

9. «Aspannan bir-birimen soghysqan adamdar elesin kórdik. Búlghar hany ony jaqsy jyndar men jaman jyndar soghysy dep týsindirdi. Al han jyndar jayly әkesinen estigen eken» dep jazady. Týrki halyqtary jyn atauy men jyndar jayynda Islam dini arqyly habardar. Sondyqtan búlghar hanynyng Islam dininen habarsyz әkesi jyndy bilui esh mýmkin emes. Al arab músylmany Ibn Fadlan, kerisinshe jyndar turaly sózsiz bilui tiyis. Jyn jayly búlghardan estigen Fadlandy arab músylmany deu mýmkin emes.

10. «Rustardan әdemi adam joq, olar terektey úzyn jәne qyzyl shyrayly... Búlgharlar әieldermen birge ózende jalanash shomyla beredi» deydi. «Ólgen rustyng әielin óltirer aldynda, ol әiel barlyq ýilerding erkekterimen jynystyq qatynas jasap shyghady» degen joldar da bar. Osynday anayy әri adam nanghysyz bos ósek-ghaybat dýniyelermen Ibn Fadlannyng jazbasyn «deregi mol kitap» etuge tyrysqan tәrizdi.

11. «Týrki oghyzdarda bastyqtarynyng orynbasarlaryn «kudarkiyn» dep ataydy» deydi. Birinshiden, orynbasar lauazymy týrkitildi halyqtarda bolmaghan. Ekinshiden, «kudarkiyn» – taza orystardyng tegi. Jazbany qúrastyrghandar ózderin baqylaghan NKVD ókilin osylay mazaq etken siyaqty. Mýmkin, jazbanyng jalghandyghyn keyingi úrpaqqa sezdirgisi kelgen bolar. Jalghan enbek resmy jariyalanyp ketkendikten, ondaghy óreskel olqylyqtardy qayta týzeuge esh mýmkindik bolmaghan, esesine sol olqylyqtardy jibergen qúrastyruyshyny Stalin qughyngha úshyratqan. Jazbany Irannan tauyp alghan delinetin reseylik ghalym A.Z.V.Togan (iyezuiyd-evrey boluy mýmkin) Stalindik qughynnan batysqa qashyp qútylghan.

Mine, Ibn Fadlan jazbasy Ál Masudy derekterin joqqa shygharu ýshin dayyndalghany kýmәnsiz. Yaghni, Ibn Fadlan arnayy dayyndaghan jalghan jazba.

Ál Istahry jazbasynyng parsysha audarmasy da senimsiz

Ál Istahry – ómir tarihy belgisiz tarihshy, onyng jazbasyn parsysha audarghan kisi de belgisiz. Jazbanyng arabsha núsqasy men parsysha audarmasynda ózgeshelikter bar, parsysha audarmada týpnúsqada joq kóptegen derekter keltirilgen eken. Ál Istahry jazbasynyng arabsha núsqasy orysshagha audarylyp oqyrmangha úsynylmaghan, esesine parsysha audarmasy jetkilikti orysshalanghan jәne jii maqtalyp jariyalanyp keledi. Sebebi, parsysha audarmadaghy derekter Resey sayasatymen jazylghan tarihpen ýndesedi. Arabsha núsqasynda ol derekter bolmaghandyqtan, reseylikter «Týpnúsqa parsysha bolghan» dep tújyrymdaugha tyrysyp baghady.

Evropa ghalymdary búl jazbagha sene qoymaghany bayqalady, olar ony óz tilderine audaryp zertteuge yntyq bolmaghany sonyng aighaghy. Ál Istahry jazbasynyng parsysha audarmasyndaghy mәlimetter Ibn Fadlan jazbasyndaghy derektermen úqsas. Al Ál Masudy men keyingi HIII ghasyr tarihshysy Ibn әl Asir derekterine óreskel qayshy. Ál Istahry Zakavkaziede kashak (qazaq) eli baryn jazbaydy, tek Orta Aziyada Kazah qalasy bolghanyn kórsetedi. Onyng enbekterinen Orta Aziya men Qazaqstanda otyrghan qazaqy taypalar kórinbeydi, biraq ol jerlerde qyrghyz, oghyz, búlghar, búrtas, bashqúrt taypalary mekendegenin oqimyz. Odan әri rus pen slaviyandar otyrghanyn jazady.

Iran eli keminde XVIII ghasyrdan Resey imperiyasy yqpalynda bolghany mәlim, al arab elderi ol zamanda europalyq memleketter yqpalynda boldy. Europalyq memleketter qol astynda týrkilik etnostar bolghan joq. Sondyqtan olar týrkilik etnostardyng tarihyn búrmalaugha mýddeli emes. Al Resey men Kenes imperiyasy otarynda bolghan týrkilik etnostardy orystandyru arqyly birtútas últ qalyptastyrugha, osylaysha bolashaqta memleket tútastyghyn qamtamasyz etuge kýsh saldy. Osy sebepten olargha týrkilik etnostar tarihyn orys-slavyan tarihynan tómen etip búrmalau asa qajet boldy. Ol ýshin әueli arabsha kóne jazbalardy óz qajetterine say ózgertu kerek edi. Alayda, arabsha derekterding eng manyzdylary europalyq ghalymdargha tanylyp qoyghan, ony ózgertkennen payda joq bolatyn. Dese de Resey ghalymdaryna parsy jazbalaryn qalaghandarynsha ózgertuge mýmkindik boldy. Óitkeni, Iran memleketi Resey yqpalynda bolghan dedik jәne arab pen parsy tilderin jetik mengergen reseylik iyezuid ghalymdar jetkilikti edi. Sondyqtan Resey tarihshylary asa qúrmetteytin, biraq Europa ghalymdary moyynday qoymaytyn Ibn Fadlan, Ál Istahri, Rashiyd-ad-din enbekteri sol zamandarda birinen song biri «tabylyp», jappay nasihattaldy.

Orta Aziya men Qazaqtan reseylik ghalymdardyng óz ýiindey boldy. Osy sebepten orys tarihyna say keletin Mahmud Qashqari, Dulati, Jalayyry jazbalarynyng «tabyluy» zandylyq edi. Atalghan jazbalar arqyly Resey imperiyasyndaghy etnostar tarihy jazylghany jәne egemen el bola túra sol tarihtan әli bas tarta almay otyrghanymyz ashy da bolsa shyndyq. Olardaghy derekterding әlem ghalymdary moyyndaghan Ál Masudy men Ibn әl Asir derekterine qayshy kelui jәne kim audarghany belgisiz ekendigi Ál Istahry jazbasynyng da parsysha núsqasy senimsiz ekenin dәleldeydi. Sonymen Ál Istahry jazbasynyng parsysha audarmasy da Ál Masudy derekterin joqqa shygharu ýshin dayyndalghan dep tújyrymdaymyz.  Yaghni, Ál Istahry jazbasynyng parsysha audarmasy kýmәndi.

Mahmud Qashqariyding «Diuany lúghar at Týrik» jazbasy oidan shygharylghan

Resey tarihshylary Mahmud Qashqariydi Qarahanidy memleketin biylegen dinastiya ókili dep boljaydy. Dúrysynda, onday adam ómirde bolghanyn eshkim dәleldey almaydy. Óitkeni, ol ómirge keldi degen Barshan qalasynyng orny belgisiz, memleketting Qarahanidy atauy da orys oqymystylarynyng boljamynan tughan. «Diuany lúghar at Týrik» kitabynyng bir ghana núsqasy bar, ol 1916 nemese 1917 jyly Stambuldyng bazarynan tabylypty. Oghan deyin eshkimge belgisiz bolghan. Mahmud Qashqary óz enbegin músylmandar patshasy Halifke syy retinde tartu ýshin jazghanyn kórsetipti. Sóite túra «Bәrinen joghary Alla taghdyrdyng shamshyraghyn týrik shoqjúldyzdaryna tartty. Jeti qat gharysh әlemin olardyng elin ainala qozghalugha búiyrdy. Olardy týrikter dep atap, qúdirettilik berdi. Olardy zamanalardyng әmirshisi etip, tandauly halyq qylyp, basqaru biyligin berdi. Basqa adamdardan joghary qoyyp, aqiqatqa baghyttady. Olargha baratyn eng jaqsy jol – qúlaqty arbaytyn jәne jýrekti terbeytin óz tilderinde (týrki tilderinde) sóileu» dep jazady.

Músylman ghalymynyng múnday sózderdi jazuy esh mýmkin emes. Óitkeni, músylman halyqtarynyng birin ózgelerinen biyik etip maqtaumen shekten shyghyp kýnәgha batatynyn músylman ghalymy jaqsy biluge tiyis. Onyng ýstine, búl joldar – asa tәkapparlyq pen ótirikke toly. Al jýreginde az ghana tәkapparlyghy bargha júmaq haram ekenin jәne ótirik sóileu kýnә ekenin músylman ghalymy Mahmud Qashhariyding bilmeui mýmkin emes. Osynday sózderi ýshin ózge músylman ghalymdary arasynda abyroydan airylatynyn jәne onday jazbalary ýshin Halif basyn alatynyn músylman ghalymy Mahmud Qashhariyding týsinbeui de aqylgha simaydy.

Músylman halyqtar keyinge deyin últyn emes, dinin aldynghy oryngha qoyyp keldi. Sondyqtan H ghasyrda týrki tilderi dialektilerin zertteuge  qajettilik bolghany da senimsizdik tudyrady. Sonymen qatar Mahmud Qashhariyding ómirge degen kózqarasy ony músylmannan góri hristiangha jaqyn etip kórsetedi. Onyng «Zattary men dýniyesi adamnyng jauy, ...barlyq erkekter dýniyesi sebepti búzylghan, ...Qúdaydy, balalaryn, tuystaryn oilamay dýniyege qúnyghudan erkekter barlyghyn túnshyqtyrugha úmtylady» degen sózderi sonyng aighaghy. Islam dini baylyqty kýnә nemese músylmannyng jauy dep tanymaydy, kerisinshe músylmannyng kedey bolghannan góri bay bolghany ortasyna paydaly ekeni aitylady. Dýniye-mýlikti jau kórip, odan bezinip, monah bolugha shaqyratyn hristiyan dini. Islam dini músylmandy er, әiel dep bólmey, «músylmandar» dep jalpylama ataydy. HIH ghasyrgha deyin «Áyel – adam ba?» dep daulasumen kelgen hristiandar uaghyzynda tek erler ghana joghary túratyny mәlim. Músylman eng aldymen Allany esten shygharmauy tiyis. Al Mahmud Qashhary músylman esten shygharmauy tiyistiler qataryna Allamen qatar, balalar men tuystardy qoyady. Jazbadaghy osy sózder Mahmud Qashhary degen músylman ghalymy ómirde bolmaghanyn, atalghan jazbany evrey-hristiandyq kózqarastaghy adamdar dayyndaghanyn anyq bayqatady.

Europalyq ghalymdar Mahmud Qashhary enbekterin zertteuge túratyn dýnie dep qaramaghan. Kerisinshe bolsa, europalyq ghalymdar tarapynan audarylyp, zerttelgenin jәne tiyisti baghasy berilgenin kórer edik. Ony sonsha maqtap jarnamalaytyn – Resey ghalymdary men solardyng yqpalynan shygha almaytyn týrki tildi últtar oqymystylary. Mahmud Qashhari: «Qyrghyz, úighyr, qypshaq, yagma, chigiyl, oghyz, tuhsi, ugrak, jaruk últtarynda týrkilik til dialektileri bar» dep jazady. Sondyqtan ol qyrghyz ben úighyrgha únaytyny týsinikti. Al qazaq tili joq olardyng qatarynda, óitkeni Resey ghalymdary jazghan tarih solay degizgen. Búl derekter Mahmud Qashhary jazbasynyng kýmәndi ekenin rastaydy. Ony reseylik iyezuidter dayyndatqan, sodan song Týrkiya arqyly jaryqqa shyghartqan. Jalghan jazbalary Irannan jәne Orta Aziyadan tabyla berui kýdik tudyratyndyqtan, olardyng qataryna Týrkiyany da engizgeni týsinikti. Ol enbekti týrkitildi últtardyng eng sany mol – qazaq pen ózbekter H ghasyrda bolmaghanyn dәleldeu ýshin әzirlegen, osy mindetin әli de atqaryp keledi. Ataqty parsy oqymystysy Ferdausy H ghasyrda bolghanyn jazghan qazaq halqyn Mahmud Qashhari, Ibn Fadlan, Ál Istahry jazbalary arqyly joq etuge tyrysqan reseylik iyezuidterding ailakerligine sóz joq. Alayda, olar ózgerte almaghan Ál Masudi, Ibn әl Asiyr, Ibn Batuta, Babur name, Kodeks Kumanikus jazbalary qazaqtyng erteden bar ekenin anyq dәleldeydi. Sol sebepten reseylik tarihshylar atalghan jazbalardy elemeuge, auyzdaryna almaugha әli tyrysyp keledi.

Orhon eskertkishterindegi jazbalar ótirik

Orhon eskertkishterin tapqan adamnyng ómirbayany kóp nәrsening kýdikti ekenin anghartady. Kóshpeli halyqtar mekendegen daladaghy eskertkishterdin  eshkimge belgisiz boluy mýmkin emes. Ol eskertkishter sol dalanyng mangholdaryna jaqsy tanys bolghany, orys ghalymy Yadrinsev solar arqyly eskertkishtermen tanysqany týsinikti. Eskertkishte HH ghasyrdyng basynda Mangholiyada elshi bolghan eki qytay sheneunigining esimderi de qashalyp jazyluy eskertkishterge jazba salu esh qiyndyq tudyrmaghanyn kórsetedi. Yadrinsevting Russkoe geograficheskoe obshestvogha qyzmet etkeni, eskertkishterdi tapqany ýshin atalghan qoghamnyng Altyn alqasyn iyelengeni (ony jasyryp, týrki tilderin zerttegen enbegi ýshin dep jazady), odan keyin eskertkishke jasalghan ekspedisiyalar qúramynda bolghany ras.

Eskertkishter әlemge әigili bolghan son, Yadrinsev Resey imperiyasyna ókpesi qara qazanday bolyp ózgeredi. Ol Resey sayasatyn әshkereleytin maqalasyn laqap atymen europalyq basylymda jariyalaydy. Kóp úzamay onyng Sibirdegi bir selogha barghan jerinde u iship ólgeni belgili bolady jәne «Jauapsyz mahabbaty ýshin ózine qol júmsaghan» dep kórsetedi. Eluden asyp ketken ghalymnyng olay ólui aqylgha syiymsyz ekeni, dúrysynda ony arnayy ulap óltirgeni anyq.

Orhon eskertkishteri Týrki ashina dinastiyasyna tiyesili delinedi, al ol dinastiyanyng tanbasy «bóri qasqyr» ekeni mәlim (olardyng tularynda bórining basy beyneletini barshagha belgili fakt). Onda nege Orhon eskertkishterining eshqaysysynda (on shaqty eskertkish) bóri qasqyr beynesi joq? Kerisinshe, ondaghy on eskertkishting jeteuinde tazqara qúsy beynelengen. Grekter «grifon», parsylar «simrug» deytin osy tazqara patshalar әuletining keybirinde simvol ekeni anyq. Ýisýn imperiyasynda, ejelgi yuechjiy-toharlarda, Jujan qaghanatynda, Rurik dinastiyasynda, Resey imperiyasy men Albaniya memleketinde jәne Shynghyshan әuletinde de osy qús tanba boldy. Ýisýnder men Shynghyshan simvolyn, әriyne búrmalap «qargha» dep jýr, dúrysynda olar – tazqara («qara» atauyn «qargha» dep búrmalaghan).

Orhon eskertkishterindegi tazqara beynesi qaghandardyng bas kiyiminde, yaghny tәjderinde beynelenui olardyng Týrki ashinalar emestigin aiqyn dәleldeydi. Dúrysynda, olar – jujandyq Asylúya dinastiyasy shiyvey-shiybórashtar, yaghny shiyvey Shynghyshannyng ata-babalarynyng eskertkishteri. Ol eskertkishterde әuelde tek eskertkish iyelerining lauazymy men esimderi ghana týrkishe (bizding qazaq tilimizde) jazylghan tәrizdi. Olardy orys ghalymy Yadrinsev Russkoe georgaficheskoe obshestvogha sonday kýide tauyp bergen. Ol eskertkishter sol kýiinde әlemge tanystyrylsa, onda eskertkishtegi qazaq jazulary Shynghyshan týrkitildi ekenin, tipti onyng qazaq ekenin pash eter edi. Shynghyshandy «manghol etuge» týpkilikti sheshim qabyldaghan reseylik iyezuidterge onday perspektiva únamaghany anyq. Sol sebepten iyezuidter atalghan eskertkishterge oghyzdyq dialektimen týrkilik jalghan jazbalar engizgen. Olardyng búl iske tynghylyqty dayyndalghany, osy eskertkishtegi jazulargha tikeley qatysy bar Radlovtyng ómirbayanynan jaqsy kórinedi. Atalghan ghalym eskertkishter tabylghan jyl men onyng әlemge resmy jariyalanghan jyly arasyndaghy birneshe jylda qazaq auyldaryna baryp, qazaq tilin egjey-tegjey zerttegeni bayqalady. Shamasy, Radlov eskertkishterge engizetin jalghan jazbalargha qazaq sózderining enip ketpeuine jauapty bolghan tәrizdi. Sondyqtan onyng ózi qazaq tilimen jaqyn tanysugha mәjbýr bolghan.

Osylaysha olar birinshiden, Shynghyshannyng týrki-qazaq ekenin onay jasyrdy. Ekinshiden, tariyhqa ózderi engizgen «on ok budun», «yagma», «karluk» siyaqty búrma ataulardy eskertkishterge jazdyru arqyly olardy tarihta bolghanday qyldy. Ýshinshiden, jazba tilin oghyzdyq etu arqyly arghy tegi qún-huninan, al ózderi qazaq halqy biyleushileri bolghan Tórgi Asúya (Turky ashina) dinastiyasyn «oghyz tildiler» qylugha qol jetkizdi, yaghny olardyng huni-qazaqy tildiler ekenin jasyryp qaldy.

Qúpiya kitaphanalarynda Kiyev knyazi men Tit patshanyng (Ivan Groznyi), Qytay, Otyrar kitaphanalarynyng týrkitildi kitaptary men olardyng arabsha audarmalary bar Resey iyezuidterine Orhonnyng jalghan jazbalaryn jasau esh qiyndyq tudyrmaghany anyq. Osy әreketterin jasyru ýshin Orhon jazbalaryn oqy almaghanday jәne ony Europa ghalymy ashqanday etti (ol ghalym da ózderining pighylynda bolghany talas tudyrmaydy). Al eskertkishterdi tapqan Yadrinsev olardyng qanday kýige týskenin, shyndyq óreskel búrmalanghanyn kózimen kórdi. Onyng jýregi taza ghalym ekenin jәne әdiletsizdikke qarsylyq tanytam dep mert bolghanyn bayqau qiyn emes. Áriyne, ony «jauapsyz mahabbaty ýshin ulanyp óldi» dey saldy. Orhon eskertkishi jazbalarynyng jalghan ekenin dәleldeuge ondaghy tazqara qúsy beyneleri de jetkilikti. Demek Orhon eskertkishteri Shynghyshan ata-babalaryna tiyesili, al ondaghy jazbalar jalghan bolyp tabylady.

(Jalghasy bar)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz