نەمەسە كونە جازبالاردىڭ قايسىسى شىنايى، قايسىسى كۇماندى؟

قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار كونە جازبالاردى «كۇمانسىز» جانە «كۇماندى» دەپ ەكى توپقا ءبولىپ، جىكتەپ السا دۇرىس بولار ەدى. سودان كەيىن وتكەنىمىزدى، شەجىرەمىزدى جازبالارمەن، دەرەكتەرمەن قايتا جازىپ شىعۋعا جول اشىلار ەدى. ايتپەسە، تاريحىمىزداعى دەرەكتەر ءبىر-بىرىنە قايشى، وقيعالارى ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز، ەشقانداي لوگيكاسى جوق، شىم-شىتىرىق كۇيدە قالا بەرەدى. ونداي تاريحقا وزگە تۇرماق، ءوز ۇرپاعىمىز دا سەنبەيدى. مەن وسى تۇستا بەلگىلى عالىمدار نەگىزگى كونە جازبالاردىڭ قايسىسىن سەنىمدى دەپ، ال قايسىسىنا سەنىمسىز دەپ قاراعانىن تارقاتىپ وتسەم.   

قىتاي دەرەكتەرىنىڭ قايسىسى قيسىندى؟

حۋن، جۋندي، ءۇيسۇن، ساق، يۋەچجي، حۋنمو، كۋشان، توحار، تيۋركي-اشينا، جۋجان، توبا-تابگاچي، حيدان، ۇيقىر، تۇرگەش، حاسا، تارتار، شيۆەي-مونگۋ، شىڭعىسحان جايلى دەرەكتەر نەگىزىنەن قىتاي جازبالارىندا ساقتالعان. قىتاي وكىمەتى ول جازبالاردىڭ تۇپنۇسقاسىن كەز كەلگەن ادامعا بەرە سالماسى انىق. زەرتتەۋشىلەر تەك قىتاي ساياساتىمەن بۇرمالانىپ وزگەرتىلگەن نۇسقالاردى نەمەسە رەسمي قىتاي تاريحشىلارىنىڭ بۇرمالانعان تۇجىرىمدارىن عانا قولدانۋعا ءماجبۇر. قازىرگى قحر-ءدىڭ كونە جازبالار ساقتالعان قورىنا وزگە ەلدىڭ عالىمى تۇرماق، قىتايلىق تاريحشىلاردىڭ وزدەرى ەركىن كىرە المايدى. قاراماعىنداعى جۇزدەگەن ەتنوستاردى اسسيميلياتسيالاۋ ارقىلى مەملەكەتتىك تۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلى قىتاي يمپەرياسى، سول ەتنوستار تاريحىنداعى شىندىقتاردى جاسىرۋعا دا مۇددەلى ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان بىزگە رەسەيلىك عالىم ن.يا.بيچۋرين ءحىح عاسىردا قىتايدان الىپ كەلگەن «قىتايلىق جازبالار» دەرەكتەرىنە سەنۋدەن باسقا امال جوق. ويتكەنى، بيچۋرين ول ەلدە بولعان زاماندا قىتاي بىرنەشە يمپەريا ىقپالىنداعى ءالسىز مەملەكەت ەدى. ونىڭ تاريحي جازبالارىن ءوز قالاۋىنشا وزگەرتەتىندەي نەمەسە وزگەلەرگە كورسەتپەي ساقتايتىنداي قاۋقارى بولعان جوق. ول ەلدىڭ قورىنداعى قۇجاتتاردى ەۋروپالىق عالىمدار مەن بيچۋرين ءتارىزدى رەسەي وقىمىستىلارى ەمىن-ەركىن زەرتتەپ، قالاعانىن الىپ قايتتى.

رەسەيگە قىتايدان جازبالار جەتكىزگەن بيچۋرين عانا ەمەس، 1909 جىلى رۋسسكوە گەلوگرافيچەسكوە وبششەستۆونىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى پ.ك.كوزلوۆ دەگەن وفيتسەر كونە حەيشۋي قالاسىنان قىتاي، تانگۋت، تيبەت، ماڭعول، پارسى تىلدەرىندەگى 8000 جازبانى تۇيەلەرگە تيەپ الىپ كەتكەنى ءمالىم. اسپان استى ەلى سول قۇجاتتاردى ءالى قايتار الماي وتىر ورىستاردان. ول دەرەكتەر رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ تۇركىتىلدى ۇلتتار تاريحىن وزگەرتۋ جۇمىستارىنا كوپ كومەك بولعانى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، بيچۋرين ءوز «ولجاسىن» ءوزى اۋدارىپ، جارىققا شىعارىپ ۇلگەردى، ونداعى دەرەكتەر قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراماۋى دا مۇمكىن. ياعني، قىتاي تاريحشىلارى ۇسىنعان جازبالاردان گورى، عالىم بيچۋرين جەتكىزگەن مالىمەتتەر سەنىمدى (لەۆ گۋميلەۆ جازبالارىندا قولدانىلعان دەرەكتەر).

ەجەلگى گرەك جانە ريم جازبالارىن زەرتتەۋ كەرەك

ول دەرەكتەر بەلگىلى بولعان زامانداردا رەسەي يمپەرياسى بولعان جوق. ياعني، ول جازبالار وزگە يمپەريا ساياساتىنا ساي وزگەرتىلمەگەن كەز. سوندىقتان ول تاريحي قۇجاتتار سەنىمدى بولىپ تابىلادى. تەك قازاق عالىمدارى ولاردى تۇپنۇسقاسىنان نەمەسە تۇپنۇسقاعا جاقىن دەپ تانىلعان جازبالار ارقىلى زەرتتەۋ كەرەك. رەسەي عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمدارىنا سىلتەمە جاساۋدى دوعارعان دۇرىس، ءتىپتى ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن قولدانۋدى تولىق توقتاتۋعا ءتيىسپىز. ول جازبالارداعى كونە تايپالار اتاۋلارىنىڭ ەتيمولوگياسىن قازاق تىلىنەن ىزدەۋ قاجەت. ويتكەنى، سول تايپالار ءومىر سۇرگەن ايماقتا وتىرعان جانە سولار سياقتى كەشەگە دەيىن كوشپەندى بولعان بىردەن-ءبىر حالىق – قازاق حالقى (قىرعىز XVII عاسىردا عانا كەلدى بايكالدان، قاراقالپاق ءحىى عاسىردا كەلگەن كاۆكازدان، تۇركىمەن ەرتەدەن ءوز جەرىندە وتىر).

كونە رۋس جىلنامالارى كۇماندى

ورىس پەن سلاۆيانداردىڭ پايدا بولۋى جايلى ماقالادا كونە رۋس جىلنامالارىنىڭ قىرىمدىق تۇركىتىلدى كاتوليك ۋرۋس پەن ساكالبان ەلدەرىنە تيەسىلى ەكەنىن، ونى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابى تولىق دالەلدەي الاتىنىن ايتتىق. ياعني، اتالعان جازبالار ءتىلى اۋەلى XV عاسىردا سلاۆياندالىپ وزگەرتىلگەن. سودان سوڭ ءXVىىى عاسىردا ورىس تىلىندە قايتا وڭدەلگەن. سول تۇركىتىلدى جازبالاردى بۇرمالاعان رەسەي يمپەرياسى ونداعى دەرەكتەردى دە ءوز قاجەتتەرىنە ساي وزگەرتكەن.

تۇركىتىلدى ۋرۋس پەن ساكالبانداردىڭ وزگەرمەي بىزگە جەتكەن بىردەن-ءبىر جازباسى – «كودەكس كۋمانيكۋس». ول – ەۋروپالىق موناستردە ساقتالعاندىقتان، رەسەيلىك بۇرمالاۋدان امان قالعان قۇندى دۇنيە. كيەۆ كنيازىنىڭ جەكە كىتاپحاناسى، تيت پاتشانىڭ (يۆان گروزنىي) اتاقتى كىتاپحاناسى بولعانى ءمالىم جانە ولارداعى كىتاپتاردىڭ تۇركى تىلىندە جازىلعانىنا دا كۇمانىم جوق. ول دۇنيەلەردىڭ قايدا جوعالعانى بەلگىسىز. الايدا، ولار دا، قىتايدان جەتكەن كىتاپتار دا جانە وترار كىتاپحاناسىنداعى ەڭبەكتەر دە وسى كەزگە دەيىن رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ قۇپيا قورلارىندا ساقتالىپ كەلگەنىنە سەنەر ەدىم. شىن مانىندە، بارشا ەۋرازيالىق ۇلتتاردىڭ «تۋ تۋرالى كۋالىكتەرى» سولاردىڭ قولىندا. ولار ءبىز جايىندا تولىق حاباردار، ال ءبىز – كىمنەن تۋعانىن انىقتاي الماي جۇرگەن جەتىمدەر كەيپىندەمىز. سوندىقتان پۋتيندەر ميىعىنان كۇلىپ تۇرىپ، «قازاقتا مەملەكەتتىلىك بولعان جوق» دەي الادى. دەمەك، «درەۆنەرۋسسكيە لەتوپيسي» دەگەندەرگە دە، جالپى رەسەيلىك كەز كەلگەن تاريحي قۇجاتتارعا دا سەنە بەرۋگە بولمايدى. ولار – كۇماندى جازبالار.

ءال ماسۋدي – ءادىل تاريحشى

(«زولوتىە كوپي ي روسسىپي ساموتسۆەتوۆ»، «كنيگا ۋكازانيا ي نابليۋدەنيا»). ونىڭ ەڭبەگىنىڭ «شيرۆان مەن ءال باب تاريحى» دەگەن  بولىمىندە كاۆكاز بەن قارا تەڭىز ايماقتارىنداعى حالىقتار مەن ەتنوستار جايلى ەگجەي-تەگجەي باياندالادى. ول تاريحشى عانا ەمەس، گەوگراف تا بولعاندىقتان، كىمنىڭ قاي جەردە وتىرعانىن قاتەسىز كورسەتتى. اتاقتى عالىم يبن حالدۋن ءXىV عاسىردا ونى «تاريحشىلار يمامى» دەپ مويىنداعان ەكەن. بۇل دەرەك ءال ماسۋدي جازبالارى يبن حالدۋن زامانىندا، ياعني ءXىV عاسىردا عالىمدار ءۇشىن قۇندى وقۋلىق بولعانىن جانە ونداعى دەرەكتەردىڭ شىنايىلىعى مويىندالعانىن دالەلدەيدى.

فرانسۋزدىڭ اتاقتى ويشىلى رەنان: «ارابتىق تاريحي جازبالار ىشىندە ءال ءماسۋديدىڭ ەڭبەكتەرىنەن ماڭىزدىسى ءارى تولىق اقپارات بەرەتىنى جوق» دەپ باعالاعان. ەۋروپالىق عالىمدار وسىنداي قۇندى، شىنايى جازبالارى ءۇشىن ءال ءماسۋديدى «اراب گەروداتى» دەگەن. ونىڭ كىتاپتارىن الەمگە ايگىلى ەتكەن – ەۋروپا عالىمدارى، ال رەسەي تاريحشىلارى ەۋروپالىقتار ارقىلى تانىدى. سوندىقتان ءال ماسۋدي جازبالارى رەسەي يمپەرياسى ساياساتىنىڭ سۇزگىسىنە تۇسپەگەن دەۋگە نەگىز بار.

ەۋروپا عالىمدارى اراب تاريحشىسىنىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ زەرتتەپ، كوپتەگەن اۋدارمالار جاساعان. ال رەسەي يمپەرياسى ونى كوزگە ىلمەۋگە تىرىسقان ءتارىزدى. ونىڭ «شيرۆان مەن ءال باب تاريحى» دەگەن ءبولىمىن عانا 1937 جىلى ورىسشاعا اۋدارىپتى، سوسىن ەلەۋسىز قالدىرعان. سەبەبى، ءال ماسۋدي دەرەكتەرى رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس يمپەرياسى ورنىقتىرعان تاريحي تۇجىرىمدارعا ورەسكەل قايشى كەلەدى. ارميان، گرۋزين، ابحاز، ۆايناح، وسەتين، ادجار، قۇمىق، الان، بۇلعار، حازار، ۋرۋس، ساكالبا، قازاق حالىقتارىنىڭ كاۆكاز بەن قارا تەڭىز ايماقتارىنىڭ قاي جەرىندە وتىرعانىن جانە قانداي ەرەكشەلىكتەرى بارىن ەگجەي-تەگجەي باياندايدى ءال ماسۋدي جازباسى. ول دەرەكتەر رەسەيلىك عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارىن، بىزگە بەلگىلى «تاريحتىڭ» كۇلىن كوككە ۇشىرادى. ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ شىنايىلىعىن ءارى بىزگە وزگەرمەي جەتكەن اسا قۇندى ەڭبەك ەكەنىن الەم عالىمدارى تولىق مويىندايدى.

ءال ماسۋدي ەڭبەكتەرىندە زاكاۆكازەدە «بارلىعىناندا سۇلۋ، بەتتەرى تازا ء(جۇنى از دەگەنى) كاشاك (قازاق) حالقى» بارىن، قازىرگى دون ايماعىندا «عازي (عازاق) كوشپەلىلەرى» كەزدەسەتىنىن، حازار قاعاناتى داعىستاندا ەمەس، «قازىرگى كۋبان ايماعىندا» ەكەنىن، بۇلعار ەلى ەدىل بويىنداعى شاعىن كنيازدىك ەمەس، ول «ءبىر شەتى ۆيزانتياعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جانە ەۋروپا ەلدەرىنە ءجيى جورىق جاساپ وتىراتىن الىپ بۇلعار يمپەرياسى» ەكەنىن، رۋس پەن ساكالبا ورال تاۋى ماڭىندا ەمەس، «تەڭىز جاعاسىنداعى قىرىمدى مەكەن ەتكەن كەمەلى ەلدەر» ەكەنىن، «بۇلعار حانى يسلام ءدىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن يبن فادلانعا مۇحتاج بولماعانىن»، ويتكەنى «حاننان بۇرىن ونىڭ بالاسى قاجىلىققا بارىپ كەلگەنىن، ال حاليف-پاتشا بۇلعار حانىنا بالاسى ارقىلى قاعبا جىرتىسىن سىيعا بەرىپ جىبەرگەنىن» انىق كورسەتكەن. سونىمەن قاتار اراب تاريحشىلارى وزگە ەلدى كەمسىتۋدى نەمەسە وزگە ەتنوستاردىڭ ءداستۇرىن كەلەمەجدەپ، عايباتتاۋدى بىلمەيدى. ولار كوزى كورىپ تۇرعان نارسەنى جازىپ تۇرىپ، اقيقاتىن تەك اللا بىلەتىنىن ەسكەرتۋدى ۇمىتپايدى. ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير جانە يبن باتۋتا كىتاپتارىنان وزگە ۇلتقا، حالىققا، ەتنوسقا قاتىستى بۇرمالاۋ، كەمسىتۋ، بار دۇنيەنى جوققا شىعارۋ فاكتىلەرى كەزدەسپەيدى. ويتكەنى، ولار – عايبات پەن وسەكتىڭ اللانىڭ اشۋىنا ۇشىراتاتىن ۇلكەن كۇنالار ەكەنىن جاقسى بىلەتىن مۇسىلماندار. ال ارميان بيلەۋشىسىنىڭ رەسەي پاتشاسىنا جازعان حاتى مەن ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين باگرانيارودنىي جازبالارىنا قاراساڭىز، وزگە ەتنوستار مەن وزگە دىندىلەرگە دەگەن وشپەندىلىك جانە دورەكى عايبات سوزدەر وتە كوپ.

يبن فادلاننىڭ «كۇندەلىك» جازباسى ابدەن بۇرمالانعان

بۇل جازبانى ورىستار «يبن فادلاننىڭ ەدىل بۇلعارياسىنا ساياحاتى» دەپ تە اتايدى. جازبانىڭ ءبىر نۇسقاسى عانا بار جانە ونىڭ ءوزى تۇگەل ساقتالماعان. ونى 1920 جىلى رەسەي عالىمى يراننان تاۋىپ العان دەيدى. يبن فادلاننىڭ ءومىر تاريحى بەلگىسىز. رەسەي عالىمدارى جازبانىڭ كەيبىر دەرەكتەرى ءحىىى عاسىرداعى اراب عالىمى ياكۋت ار-رۋمي ەڭبەگىندە كەزدەسەتىنىن ايتادى. ەۋروپا عالىمدارى اتالعان جازباعا كوڭىل بولمەگەن، ونى ءوز تىلدەرىنە اۋدارماعان سىڭايلى. ونىڭ سەبەبى يبن فادلان دەرەكتەرىنىڭ ولار شىنايى دەپ تانىعان ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنە مۇلدە قايشى ەكەندىگىمەن بايلانىستى ءتارىزدى. ءبىر قىزىعى، ورىس تاريحشىلارى وسى يبن فادلان جازباسىن اسىرا ماقتاپ، ونى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ، بارىنشا جارنامالاۋدان وسى كەزگە دەيىن جالىققان ەمەس. كەرىسىنشە، الەم عالىمدارى ءبىر اۋىزدان شىنايىلىعىن مويىنداعان ءال ماسۋدي جازباسىن ەلەمەۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

يبن فادلان جازباسىنان ونىڭ اۆتورىنىڭ يسلام دىنىنە شورقاق، ءتىپتى مۇسىلمان ەمەستىگىن بايقايسىز. ونداعى دەرەكتەرگە ءجىتى ءمان بەرسەك، يبن فادلان بۇلعار ەلىنە يسلام ءدىنىن تۇسىندىرۋگە جىبەرىلگەن ساۋاتتى مۇسىلمانعا ۇقسامايدى، كەرىسىنشە، وزگە دىندىلەردى «جابايى» كورەتىن حريستيان وكىلىنە كەلەدى. ناقتى دالەلدەرگە جۇگىنسەك:

1. «بۇلعار حانى، مەشىت سالسام جانە ادامدار مەن ءۇشىن وندا قۇلشىلىق ەتسە...» دەپ جازادى. مۇسىلمان بۇلعار حانى قۇلشىلىق تەك اللاعا ارنالاتىنىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس، ال ونىڭ قاتەلىگىن فادلاننىڭ تۇسىنبەۋىنە نە سەبەپ؟ بۇلاي يسلام دىنىنەن حابارى از ادام عانا جازۋى مۇمكىن.

2. «حورەزمدىكتەردىڭ سوزدەرى دە، وزدەرى دە ەڭ دورەكى جانە داۋىستارى قارا تورعايدىڭ شىڭعىرعانى ءتارىزدى... ال كورشى قالانىڭ ادامدارىنىڭ داۋىسى باقانىڭ باقىلداعانىنداي» دەيدى. ساقالى سيرەك ءبىر ادامدى ەشكىگە تەڭەيدى. ءدىندار مۇسىلمان عالىمىنىڭ وزگە ۇلت جايلى وسىلاي ايتۋى ەش قيسىنعا سوقپايدى. ءتىپتى، قاراپايىم مۇسىلمان دا تىلدەن تاباتىن كۇنا بار ەكەنىن جانە عايبات دەگەن نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ونى بىلمەيتىن يبن فادلان كىم بولعانى سوندا؟ ونىڭ ۇستىنە، بالامالاپ سويلەگەندە قاراتورعاي، باقا، ەشكى اتاۋلارىن قولدانۋ ارابتارعا ءتان ەمەس. ولار نەگىزى حايۋان، تۇيە، مالعۇن سوزدەرىن قولدانادى. ال «سكۆورەتس، لياگۋشكا، كوزەل» دەگەن تەڭەۋلەر ورىستىق ەكەنى بەلگىلى.

3. «كوشپەندىلەر ۇلكەن، كىشى دارەتكە بارعاندا نەمەسە ايەلىمەن جاقىنداسقاندا تازالانۋ جوق، سۋمەن جۋىنۋدى بىلمەيدى... ايەلدەرى ۇياتتى جەرلەرىن بوتەن ەركەكتەرگە كورسەتىپ وتىرا بەرەدى» دەيدى. جاس بالامەن «قىزتەكەلىك» جاساعان مۇسىلمان جايلى وقيعانى جازادى. «كوشپەندى دەنەسىنە كيگەن كيىمى كىرلەپ، ءشىرىپ كەتكەنشە شەشپەيدى» دەپ سوعادى. وزگەنى تومەن ساناۋ جانە جاعىمسىز جاقتارىن ءاجۋالاپ كورسەتۋ مۇسىلمان عالىمىنىڭ جازبالارىنا ءتان ەمەس. وسىنداي ادام سەنبەستەي جانە مۇسىلمانعا جات اڭگىمەلەردى مۇسىلمان وقىمىستىسى يبن فادلان جازۋى مۇمكىن ەمەس. ال ولاي جازۋ حريستيان دىندىلەر مەن ءدىنسىز اتەيستەردە قالىپتى سانالادى.

4. جولىنداعى تايپالاردى «تۇرىك نەمەسە وعىز» دەپ اتايدى. ساياحاتشى، جولىققان تايپا نەمەسە رۋ اتاۋىن بىلۋگە تىرىساتىنى تۇسىنىكتى. جازبادا ونداي اتاۋلار مۇلدە جوق. قازاق پەن تۇركىمەن تايپالارىن ايىرا بىلمەگەندىكتەن، قازاق تايپاسىن بايقاماي كورسەتىپ قويۋدان قورىققان ءتارىزدى. ءستاليننىڭ اشۋى قانداي ەكەنى وسى جازبانى دايىنداعاندارعا بەلگىلى بولعانى انىق.

5. وعىزدار قازىرگى تۇركىمەنستاندا، باشقۇرتتار قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىسىندا وتىرعانداي باياندايدى. وعان سەنسەك، ح عاسىردا ءبىزدىڭ جەرىمىزدە قازاق حالقى بولماعان، تىم بولماسا «قىپشاق» دەپ تە كورسەتپەگەن. بۇلعارلار ەدىل وزەنى بويىندا وتىرعانىن، ولاردىڭ كورشى حازار قاعاناتىنان ءالسىز شاعىن ەل ەكەنىن جازادى. ياعني، حازار قاعاناتى ورتالىعى قازىرگى داعىستان ەكەنىن بايقاتادى. ال رۋس ەلى بۇلعارلاردان ارى، قازىرگى ورال تاۋلارىنا قاراي ورماندى جەردە مەكەندەگەن دەيدى. شىنايىلىعى مويىندالعان ءال ماسۋدي بولسا، وسىنىڭ ءبارى مۇلدە باسقا ايماقتا وتىرعانىن جازعان.

6. يبن فادلان كوشپەندى تايپالار كەيدە ءال-جۋرجانعا باراتىنىن مەڭزەيدى، ياعني جۋرجان ايماعىن ورتا ازياعا جاقىن ەتىپ كورسەتەدى. ءال ماسۋدي جازباسى بولسا، تاۋداعى حريستيمان جۋرجان ەلى (گرۋزيندەر) تبيليسيگە جاقىن ايماقتا ەكەنىن، قازىرگى كولحيدا جازىعىندا قازاق ەلى وتىرعانىن، قازاقتىڭ كورشىسى ير حالقى بولعانىن (قازىرگى يرون-وسەتيندەر) جانە ەكەۋىنىڭ اراسىن يرون (قازىرگى ريون) وزەنى ءبولىپ تۇرعانىن ايعاقتايدى.

7. «قويلار تۇياعىمەن قاردى ىسىرىپ ءشوپ تاۋىپ جەيدى، بولماسا قار جەپ سەمىرەدى. ال جازدا ءشوپ جەپ ارىقتايدى» دەيدى. ولاي دەپ «قوي جەگىش» اراب جازباس، قوي كورمەگەن موسكۆالىقتار جازۋى ابدەن مۇمكىن.

8. «باشقۇرتتار – ەڭ لاس جانە جاۋىز تۇركىلەر. ولار بيت جەيدى، مۇسىلمان باشقۇرتتىڭ بيت جەگەنىن كوردىم» دەيدى. بۇل ورىس يدەولوگتارىنىڭ فادلان جازباسىن وقىعان باشقۇرت حالقى اراب ۇلتى مەن يسلام دىنىنە كوڭىلى قالسىن دەگەن پاسىق ويلارى بولار مۇمكىن.

9. «اسپاننان ءبىر-بىرىمەن سوعىسقان ادامدار ەلەسىن كوردىك. بۇلعار حانى ونى جاقسى جىندار مەن جامان جىندار سوعىسى دەپ ءتۇسىندىردى. ال حان جىندار جايلى اكەسىنەن ەستىگەن ەكەن» دەپ جازادى. تۇركى حالىقتارى جىن اتاۋى مەن جىندار جايىندا يسلام ءدىنى ارقىلى حاباردار. سوندىقتان بۇلعار حانىنىڭ يسلام دىنىنەن حابارسىز اكەسى جىندى ءبىلۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ال اراب مۇسىلمانى يبن فادلان، كەرىسىنشە جىندار تۋرالى ءسوزسىز ءبىلۋى ءتيىس. جىن جايلى بۇلعاردان ەستىگەن فادلاندى اراب مۇسىلمانى دەۋ مۇمكىن ەمەس.

10. «رۋستاردان ادەمى ادام جوق، ولار تەرەكتەي ۇزىن جانە قىزىل شىرايلى... بۇلعارلار ايەلدەرمەن بىرگە وزەندە جالاڭاش شومىلا بەرەدى» دەيدى. «ولگەن رۋستىڭ ايەلىن ولتىرەر الدىندا، ول ايەل بارلىق ۇيلەردىڭ ەركەكتەرىمەن جىنىستىق قاتىناس جاساپ شىعادى» دەگەن جولدار دا بار. وسىنداي انايى ءارى ادام نانعىسىز بوس وسەك-عايبات دۇنيەلەرمەن يبن فادلاننىڭ جازباسىن «دەرەگى مول كىتاپ» ەتۋگە تىرىسقان ءتارىزدى.

11. «تۇركى وعىزداردا باستىقتارىنىڭ ورىنباسارلارىن «كۋداركين» دەپ اتايدى» دەيدى. بىرىنشىدەن، ورىنباسار لاۋازىمى تۇركىتىلدى حالىقتاردا بولماعان. ەكىنشىدەن، «كۋداركين» – تازا ورىستاردىڭ تەگى. جازبانى قۇراستىرعاندار وزدەرىن باقىلاعان نكۆد وكىلىن وسىلاي مازاق ەتكەن سياقتى. مۇمكىن، جازبانىڭ جالعاندىعىن كەيىنگى ۇرپاققا سەزدىرگىسى كەلگەن بولار. جالعان ەڭبەك رەسمي جاريالانىپ كەتكەندىكتەن، ونداعى ورەسكەل ولقىلىقتاردى قايتا تۇزەۋگە ەش مۇمكىندىك بولماعان، ەسەسىنە سول ولقىلىقتاردى جىبەرگەن قۇراستىرۋىشىنى ستالين قۋعىنعا ۇشىراتقان. جازبانى يراننان تاۋىپ العان دەلىنەتىن رەسەيلىك عالىم ا.ز.ۆ.توگان (يەزۋيد-ەۆرەي بولۋى مۇمكىن) ستاليندىك قۋعىننان باتىسقا قاشىپ قۇتىلعان.

مىنە، يبن فادلان جازباسى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن دايىندالعانى كۇمانسىز. ياعني، يبن فادلان ارنايى دايىنداعان جالعان جازبا.

ءال يستاحري جازباسىنىڭ پارسىشا اۋدارماسى دا سەنىمسىز

ءال يستاحري – ءومىر تاريحى بەلگىسىز تاريحشى، ونىڭ جازباسىن پارسىشا اۋدارعان كىسى دە بەلگىسىز. جازبانىڭ ارابشا نۇسقاسى مەن پارسىشا اۋدارماسىندا وزگەشەلىكتەر بار، پارسىشا اۋدارمادا تۇپنۇسقادا جوق كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن ەكەن. ءال يستاحري جازباسىنىڭ ارابشا نۇسقاسى ورىسشاعا اۋدارىلىپ وقىرمانعا ۇسىنىلماعان، ەسەسىنە پارسىشا اۋدارماسى جەتكىلىكتى ورىسشالانعان جانە ءجيى ماقتالىپ جاريالانىپ كەلەدى. سەبەبى، پارسىشا اۋدارماداعى دەرەكتەر رەسەي ساياساتىمەن جازىلعان تاريحپەن ۇندەسەدى. ارابشا نۇسقاسىندا ول دەرەكتەر بولماعاندىقتان، رەسەيلىكتەر «تۇپنۇسقا پارسىشا بولعان» دەپ تۇجىرىمداۋعا تىرىسىپ باعادى.

ەۆروپا عالىمدارى بۇل جازباعا سەنە قويماعانى بايقالادى، ولار ونى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ زەرتتەۋگە ىنتىق بولماعانى سونىڭ ايعاعى. ءال يستاحري جازباسىنىڭ پارسىشا اۋدارماسىنداعى مالىمەتتەر يبن فادلان جازباسىنداعى دەرەكتەرمەن ۇقساس. ال ءال ماسۋدي مەن كەيىنگى ءحىىى عاسىر تاريحشىسى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنە ورەسكەل قايشى. ءال يستاحري زاكاۆكازەدە كاشاك (قازاق) ەلى بارىن جازبايدى، تەك ورتا ازيادا كازاح قالاسى بولعانىن كورسەتەدى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنەن ورتا ازيا مەن قازاقستاندا وتىرعان قازاقى تايپالار كورىنبەيدى، بىراق ول جەرلەردە قىرعىز، وعىز، بۇلعار، بۇرتاس، باشقۇرت تايپالارى مەكەندەگەنىن وقيمىز. ودان ءارى رۋس پەن سلاۆياندار وتىرعانىن جازادى.

يران ەلى كەمىندە XVIII عاسىردان رەسەي يمپەرياسى ىقپالىندا بولعانى ءمالىم، ال اراب ەلدەرى ول زاماندا ەۋروپالىق مەملەكەتتەر ىقپالىندا بولدى. ەۋروپالىق مەملەكەتتەر قول استىندا تۇركىلىك ەتنوستار بولعان جوق. سوندىقتان ولار تۇركىلىك ەتنوستاردىڭ تاريحىن بۇرمالاۋعا مۇددەلى ەمەس. ال رەسەي مەن كەڭەس يمپەرياسى وتارىندا بولعان تۇركىلىك ەتنوستاردى ورىستاندىرۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس ۇلت قالىپتاستىرۋعا، وسىلايشا بولاشاقتا مەملەكەت تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە كۇش سالدى. وسى سەبەپتەن ولارعا تۇركىلىك ەتنوستار تاريحىن ورىس-سلاۆيان تاريحىنان تومەن ەتىپ بۇرمالاۋ اسا قاجەت بولدى. ول ءۇشىن اۋەلى ارابشا كونە جازبالاردى ءوز قاجەتتەرىنە ساي وزگەرتۋ كەرەك ەدى. الايدا، ارابشا دەرەكتەردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى ەۋروپالىق عالىمدارعا تانىلىپ قويعان، ونى وزگەرتكەننەن پايدا جوق بولاتىن. دەسە دە رەسەي عالىمدارىنا پارسى جازبالارىن قالاعاندارىنشا وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بولدى. ويتكەنى، يران مەملەكەتى رەسەي ىقپالىندا بولعان دەدىك جانە اراب پەن پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن رەسەيلىك يەزۋيد عالىمدار جەتكىلىكتى ەدى. سوندىقتان رەسەي تاريحشىلارى اسا قۇرمەتتەيتىن، بىراق ەۋروپا عالىمدارى مويىنداي قويمايتىن يبن فادلان، ءال يستاحري، راشيد-اد-دين ەڭبەكتەرى سول زامانداردا بىرىنەن سوڭ ءبىرى «تابىلىپ»، جاپپاي ناسيحاتتالدى.

ورتا ازيا مەن قازاقتان رەسەيلىك عالىمداردىڭ ءوز ۇيىندەي بولدى. وسى سەبەپتەن ورىس تاريحىنا ساي كەلەتىن ماحمۋد قاشقاري، دۋلاتي، جالايىري جازبالارىنىڭ «تابىلۋى» زاڭدىلىق ەدى. اتالعان جازبالار ارقىلى رەسەي يمپەرياسىنداعى ەتنوستار تاريحى جازىلعانى جانە ەگەمەن ەل بولا تۇرا سول تاريحتان ءالى باس تارتا الماي وتىرعانىمىز اششى دا بولسا شىندىق. ولارداعى دەرەكتەردىڭ الەم عالىمدارى مويىنداعان ءال ماسۋدي مەن يبن ءال اسير دەرەكتەرىنە قايشى كەلۋى جانە كىم اۋدارعانى بەلگىسىز ەكەندىگى ءال يستاحري جازباسىنىڭ دا پارسىشا نۇسقاسى سەنىمسىز ەكەنىن دالەلدەيدى. سونىمەن ءال يستاحري جازباسىنىڭ پارسىشا اۋدارماسى دا ءال ماسۋدي دەرەكتەرىن جوققا شىعارۋ ءۇشىن دايىندالعان دەپ تۇجىرىمدايمىز.  ياعني، ءال يستاحري جازباسىنىڭ پارسىشا اۋدارماسى كۇماندى.

ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعار ات تۇرىك» جازباسى ويدان شىعارىلعان

رەسەي تاريحشىلارى ماحمۋد قاشقاريدى قاراحانيدى مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا وكىلى دەپ بولجايدى. دۇرىسىندا، ونداي ادام ومىردە بولعانىن ەشكىم دالەلدەي المايدى. ويتكەنى، ول ومىرگە كەلدى دەگەن بارسحان قالاسىنىڭ ورنى بەلگىسىز، مەملەكەتتىڭ قاراحانيدى اتاۋى دا ورىس وقىمىستىلارىنىڭ بولجامىنان تۋعان. «ديۋاني لۇعار ات تۇرىك» كىتابىنىڭ ءبىر عانا نۇسقاسى بار، ول 1916 نەمەسە 1917 جىلى ستامبۋلدىڭ بازارىنان تابىلىپتى. وعان دەيىن ەشكىمگە بەلگىسىز بولعان. ماحمۋد قاشقاري ءوز ەڭبەگىن مۇسىلماندار پاتشاسى حاليفكە سىي رەتىندە تارتۋ ءۇشىن جازعانىن كورسەتىپتى. سويتە تۇرا «بارىنەن جوعارى اللا تاعدىردىڭ شامشىراعىن تۇرىك شوقجۇلدىزدارىنا تارتتى. جەتى قات عارىش الەمىن ولاردىڭ ەلىن اينالا قوزعالۋعا بۇيىردى. ولاردى تۇرىكتەر دەپ اتاپ، قۇدىرەتتىلىك بەردى. ولاردى زامانالاردىڭ ءامىرشىسى ەتىپ، تاڭداۋلى حالىق قىلىپ، باسقارۋ بيلىگىن بەردى. باسقا ادامداردان جوعارى قويىپ، اقيقاتقا باعىتتادى. ولارعا باراتىن ەڭ جاقسى جول – قۇلاقتى اربايتىن جانە جۇرەكتى تەربەيتىن ءوز تىلدەرىندە (تۇركى تىلدەرىندە) سويلەۋ» دەپ جازادى.

مۇسىلمان عالىمىنىڭ مۇنداي سوزدەردى جازۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرىن وزگەلەرىنەن بيىك ەتىپ ماقتاۋمەن شەكتەن شىعىپ كۇناعا باتاتىنىن مۇسىلمان عالىمى جاقسى بىلۋگە ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جولدار – اسا تاكاپپارلىق پەن وتىرىككە تولى. ال جۇرەگىندە از عانا تاكاپپارلىعى بارعا جۇماق حارام ەكەنىن جانە وتىرىك سويلەۋ كۇنا ەكەنىن مۇسىلمان عالىمى ماحمۋد قاشحاريدىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. وسىنداي سوزدەرى ءۇشىن وزگە مۇسىلمان عالىمدارى اراسىندا ابىرويدان ايرىلاتىنىن جانە ونداي جازبالارى ءۇشىن حاليف باسىن الاتىنىن مۇسىلمان عالىمى ماحمۋد قاشحاريدىڭ تۇسىنبەۋى دە اقىلعا سيمايدى.

مۇسىلمان حالىقتار كەيىنگە دەيىن ۇلتىن ەمەس، ءدىنىن الدىڭعى ورىنعا قويىپ كەلدى. سوندىقتان ح عاسىردا تۇركى تىلدەرى ديالەكتىلەرىن زەرتتەۋگە  قاجەتتىلىك بولعانى دا سەنىمسىزدىك تۋدىرادى. سونىمەن قاتار ماحمۋد قاشحاريدىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى ونى مۇسىلماننان گورى حريستيانعا جاقىن ەتىپ كورسەتەدى. ونىڭ «زاتتارى مەن دۇنيەسى ادامنىڭ جاۋى، ...بارلىق ەركەكتەر دۇنيەسى سەبەپتى بۇزىلعان، ...قۇدايدى، بالالارىن، تۋىستارىن ويلاماي دۇنيەگە قۇنىعۋدان ەركەكتەر بارلىعىن تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلادى» دەگەن سوزدەرى سونىڭ ايعاعى. يسلام ءدىنى بايلىقتى كۇنا نەمەسە مۇسىلماننىڭ جاۋى دەپ تانىمايدى، كەرىسىنشە مۇسىلماننىڭ كەدەي بولعاننان گورى باي بولعانى ورتاسىنا پايدالى ەكەنى ايتىلادى. دۇنيە-مۇلىكتى جاۋ كورىپ، ودان بەزىنىپ، موناح بولۋعا شاقىراتىن حريستيان ءدىنى. يسلام ءدىنى مۇسىلماندى ەر، ايەل دەپ بولمەي، «مۇسىلماندار» دەپ جالپىلاما اتايدى. ءحىح عاسىرعا دەيىن «ايەل – ادام با؟» دەپ داۋلاسۋمەن كەلگەن حريستياندار ۋاعىزىندا تەك ەرلەر عانا جوعارى تۇراتىنى ءمالىم. مۇسىلمان ەڭ الدىمەن اللانى ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. ال ماحمۋد قاشحاري مۇسىلمان ەستەن شىعارماۋى تيىستىلەر قاتارىنا اللامەن قاتار، بالالار مەن تۋىستاردى قويادى. جازباداعى وسى سوزدەر ماحمۋد قاشحاري دەگەن مۇسىلمان عالىمى ومىردە بولماعانىن، اتالعان جازبانى ەۆرەي-حريستياندىق كوزقاراستاعى ادامدار دايىنداعانىن انىق بايقاتادى.

ەۋروپالىق عالىمدار ماحمۋد قاشحاري ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋگە تۇراتىن دۇنيە دەپ قاراماعان. كەرىسىنشە بولسا، ەۋروپالىق عالىمدار تاراپىنان اۋدارىلىپ، زەرتتەلگەنىن جانە ءتيىستى باعاسى بەرىلگەنىن كورەر ەدىك. ونى سونشا ماقتاپ جارنامالايتىن – رەسەي عالىمدارى مەن سولاردىڭ ىقپالىنان شىعا المايتىن تۇركى ءتىلدى ۇلتتار وقىمىستىلارى. ماحمۋد قاشحاري: «قىرعىز، ۇيعىر، قىپشاق، ياگما، چيگيل، وعىز، تۋحسي، ۋگراك، جارۋك ۇلتتارىندا تۇركىلىك ءتىل ديالەكتىلەرى بار» دەپ جازادى. سوندىقتان ول قىرعىز بەن ۇيعىرعا ۇنايتىنى تۇسىنىكتى. ال قازاق ءتىلى جوق ولاردىڭ قاتارىندا، ويتكەنى رەسەي عالىمدارى جازعان تاريح سولاي دەگىزگەن. بۇل دەرەكتەر ماحمۋد قاشحاري جازباسىنىڭ كۇماندى ەكەنىن راستايدى. ونى رەسەيلىك يەزۋيدتەر دايىنداتقان، سودان سوڭ تۇركيا ارقىلى جارىققا شىعارتقان. جالعان جازبالارى يراننان جانە ورتا ازيادان تابىلا بەرۋى كۇدىك تۋدىراتىندىقتان، ولاردىڭ قاتارىنا تۇركيانى دا ەنگىزگەنى تۇسىنىكتى. ول ەڭبەكتى تۇركىتىلدى ۇلتتاردىڭ ەڭ سانى مول – قازاق پەن وزبەكتەر ح عاسىردا بولماعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن ازىرلەگەن، وسى مىندەتىن ءالى دە اتقارىپ كەلەدى. اتاقتى پارسى وقىمىستىسى فەرداۋسي ح عاسىردا بولعانىن جازعان قازاق حالقىن ماحمۋد قاشحاري، يبن فادلان، ءال يستاحري جازبالارى ارقىلى جوق ەتۋگە تىرىسقان رەسەيلىك يەزۋيدتەردىڭ ايلاكەرلىگىنە ءسوز جوق. الايدا، ولار وزگەرتە الماعان ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير، يبن باتۋتا، بابۋر نامە، كودەكس كۋمانيكۋس جازبالارى قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. سول سەبەپتەن رەسەيلىك تاريحشىلار اتالعان جازبالاردى ەلەمەۋگە، اۋىزدارىنا الماۋعا ءالى تىرىسىپ كەلەدى.

ورحون ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازبالار وتىرىك

ورحون ەسكەرتكىشتەرىن تاپقان ادامنىڭ ءومىربايانى كوپ نارسەنىڭ كۇدىكتى ەكەنىن اڭعارتادى. كوشپەلى حالىقتار مەكەندەگەن دالاداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ  ەشكىمگە بەلگىسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس. ول ەسكەرتكىشتەر سول دالانىڭ ماڭعولدارىنا جاقسى تانىس بولعانى، ورىس عالىمى يادرينتسەۆ سولار ارقىلى ەسكەرتكىشتەرمەن تانىسقانى تۇسىنىكتى. ەسكەرتكىشتە حح عاسىردىڭ باسىندا ماڭعوليادا ەلشى بولعان ەكى قىتاي شەنەۋنىگىنىڭ ەسىمدەرى دە قاشالىپ جازىلۋى ەسكەرتكىشتەرگە جازبا سالۋ ەش قيىندىق تۋدىرماعانىن كورسەتەدى. يادرينتسەۆتىڭ رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆوعا قىزمەت ەتكەنى، ەسكەرتكىشتەردى تاپقانى ءۇشىن اتالعان قوعامنىڭ التىن القاسىن يەلەنگەنى (ونى جاسىرىپ، تۇركى تىلدەرىن زەرتتەگەن ەڭبەگى ءۇشىن دەپ جازادى), ودان كەيىن ەسكەرتكىشكە جاسالعان ەكسپەديتسيالار قۇرامىندا بولعانى راس.

ەسكەرتكىشتەر الەمگە ايگىلى بولعان سوڭ، يادرينتسەۆ رەسەي يمپەرياسىنا وكپەسى قارا قازانداي بولىپ وزگەرەدى. ول رەسەي ساياساتىن اشكەرەلەيتىن ماقالاسىن لاقاپ اتىمەن ەۋروپالىق باسىلىمدا جاريالايدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ سىبىردەگى ءبىر سەلوعا بارعان جەرىندە ۋ ءىشىپ ولگەنى بەلگىلى بولادى جانە «جاۋاپسىز ماحابباتى ءۇشىن وزىنە قول جۇمساعان» دەپ كورسەتەدى. ەلۋدەن اسىپ كەتكەن عالىمنىڭ ولاي ءولۋى اقىلعا سىيىمسىز ەكەنى، دۇرىسىندا ونى ارنايى ۋلاپ ولتىرگەنى انىق.

ورحون ەسكەرتكىشتەرى تۇركى اشينا ديناستياسىنا تيەسىلى دەلىنەدى، ال ول ديناستيانىڭ تاڭباسى «ءبورى قاسقىر» ەكەنى ءمالىم (ولاردىڭ تۋلارىندا ءبورىنىڭ باسى بەينەلەتىنى بارشاعا بەلگىلى فاكت). وندا نەگە ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەشقايسىسىندا (ون شاقتى ەسكەرتكىش) ءبورى قاسقىر بەينەسى جوق؟ كەرىسىنشە، ونداعى ون ەسكەرتكىشتىڭ جەتەۋىندە تازقارا قۇسى بەينەلەنگەن. گرەكتەر «گريفون»، پارسىلار «سيمرۋگ» دەيتىن وسى تازقارا پاتشالار اۋلەتىنىڭ كەيبىرىندە سيمۆول ەكەنى انىق. ءۇيسۇن يمپەرياسىندا، ەجەلگى يۋەچجي-توحارلاردا، جۋجان قاعاناتىندا، ريۋريك ديناستياسىندا، رەسەي يمپەرياسى مەن البانيا مەملەكەتىندە جانە شىڭعىسحان اۋلەتىندە دە وسى قۇس تاڭبا بولدى. ۇيسۇندەر مەن شىڭعىسحان سيمۆولىن، ارينە بۇرمالاپ «قارعا» دەپ ءجۇر، دۇرىسىندا ولار – تازقارا («قارا» اتاۋىن «قارعا» دەپ بۇرمالاعان).

ورحون ەسكەرتكىشتەرىندەگى تازقارا بەينەسى قاعانداردىڭ باس كيىمىندە، ياعني تاجدەرىندە بەينەلەنۋى ولاردىڭ تۇركى اشينالار ەمەستىگىن ايقىن دالەلدەيدى. دۇرىسىندا، ولار – جۋجاندىق اسىلۇيا ديناستياسى شيۆەي-ءشيبوراشتار، ياعني شيۆەي شىڭعىسحاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى. ول ەسكەرتكىشتەردە اۋەلدە تەك ەسكەرتكىش يەلەرىنىڭ لاۋازىمى مەن ەسىمدەرى عانا تۇركىشە ء(بىزدىڭ قازاق تىلىمىزدە) جازىلعان ءتارىزدى. ولاردى ورىس عالىمى يادرينتسەۆ رۋسسكوە گەورگافيچەسكوە وبششەستۆوعا سونداي كۇيدە تاۋىپ بەرگەن. ول ەسكەرتكىشتەر سول كۇيىندە الەمگە تانىستىرىلسا، وندا ەسكەرتكىشتەگى قازاق جازۋلارى شىڭعىسحان تۇركىتىلدى ەكەنىن، ءتىپتى ونىڭ قازاق ەكەنىن پاش ەتەر ەدى. شىڭعىسحاندى «ماڭعول ەتۋگە» تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداعان رەسەيلىك يەزۋيدتەرگە ونداي پەرسپەكتيۆا ۇناماعانى انىق. سول سەبەپتەن يەزۋيدتەر اتالعان ەسكەرتكىشتەرگە وعىزدىق ديالەكتىمەن تۇركىلىك جالعان جازبالار ەنگىزگەن. ولاردىڭ بۇل ىسكە تىڭعىلىقتى دايىندالعانى، وسى ەسكەرتكىشتەگى جازۋلارعا تىكەلەي قاتىسى بار رادلوۆتىڭ ءومىربايانىنان جاقسى كورىنەدى. اتالعان عالىم ەسكەرتكىشتەر تابىلعان جىل مەن ونىڭ الەمگە رەسمي جاريالانعان جىلى اراسىنداعى بىرنەشە جىلدا قازاق اۋىلدارىنا بارىپ، قازاق ءتىلىن ەگجەي-تەگجەي زەرتتەگەنى بايقالادى. شاماسى، رادلوۆ ەسكەرتكىشتەرگە ەنگىزەتىن جالعان جازبالارعا قازاق سوزدەرىنىڭ ەنىپ كەتپەۋىنە جاۋاپتى بولعان ءتارىزدى. سوندىقتان ونىڭ ءوزى قازاق تىلىمەن جاقىن تانىسۋعا ءماجبۇر بولعان.

وسىلايشا ولار بىرىنشىدەن، شىڭعىسحاننىڭ تۇركى-قازاق ەكەنىن وڭاي جاسىردى. ەكىنشىدەن، تاريحقا وزدەرى ەنگىزگەن «ون وك بۋدۋن»، «ياگما»، «كارلۋك» سياقتى بۇرما اتاۋلاردى ەسكەرتكىشتەرگە جازدىرۋ ارقىلى ولاردى تاريحتا بولعانداي قىلدى. ۇشىنشىدەن، جازبا ءتىلىن وعىزدىق ەتۋ ارقىلى ارعى تەگى قۇڭ-حۋننان، ال وزدەرى قازاق حالقى بيلەۋشىلەرى بولعان تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) ديناستياسىن «وعىز تىلدىلەر» قىلۋعا قول جەتكىزدى، ياعني ولاردىڭ حۋن-قازاقى تىلدىلەر ەكەنىن جاسىرىپ قالدى.

قۇپيا كىتاپحانالارىندا كيەۆ كنيازى مەن تيت پاتشانىڭ (يۆان گروزنىي), قىتاي، وتىرار كىتاپحانالارىنىڭ تۇركىتىلدى كىتاپتارى مەن ولاردىڭ ارابشا اۋدارمالارى بار رەسەي يەزۋيدتەرىنە ورحوننىڭ جالعان جازبالارىن جاساۋ ەش قيىندىق تۋدىرماعانى انىق. وسى ارەكەتتەرىن جاسىرۋ ءۇشىن ورحون جازبالارىن وقي الماعانداي جانە ونى ەۋروپا عالىمى اشقانداي ەتتى (ول عالىم دا وزدەرىنىڭ پيعىلىندا بولعانى تالاس تۋدىرمايدى). ال ەسكەرتكىشتەردى تاپقان يادرينتسەۆ ولاردىڭ قانداي كۇيگە تۇسكەنىن، شىندىق ورەسكەل بۇرمالانعانىن كوزىمەن كوردى. ونىڭ جۇرەگى تازا عالىم ەكەنىن جانە ادىلەتسىزدىككە قارسىلىق تانىتام دەپ مەرت بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ارينە، ونى «جاۋاپسىز ماحابباتى ءۇشىن ۋلانىپ ءولدى» دەي سالدى. ورحون ەسكەرتكىشى جازبالارىنىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەۋگە ونداعى تازقارا قۇسى بەينەلەرى دە جەتكىلىكتى. دەمەك ورحون ەسكەرتكىشتەرى شىڭعىسحان اتا-بابالارىنا تيەسىلى، ال ونداعى جازبالار جالعان بولىپ تابىلادى.

(جالعاسى بار)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz