Tәnirtaudyng qoynauyndaghy shynynan tas qúiylghan Aqkerding eteginde yrys-nesibesi tasyghan Sarybastau degen auyl bar. Biz biletin tarihy atauy – Esekartqan. Búl el anyz etip, «tóre balasy Shoqan esekke ten-teng jýk artyp, Qashqar asypty» deytin anyzdy ólke ghoy bayaghy. Biraq, Shoqannyng osy asu arqyly Qashqargha barghany naqty jazbalarmen rastalmaghan. Esesine Mahmút Qashqary syzghan kartada bú asu «Iskart» («Qasiyetti asu» degen maghynada) dep belgilengeni anyq. Sol anyzy men aqiqatyn ishine býkken auylgha qúrban ait kýnderi jolymyz týsti. 

Almaty oblysynyng Rayymbek, Kegen audandary aumaghynda Aydos Suanbekov atty kәsipker azamattyng iydeyasymen qúrylghan "Úlaghatty úrpaq" atty qoghamdyq qor talay iygi isting bastamashysy bolyp jýr. Nazardan tys qalghan auyl ruhaniyatyna erekshe kónil bólip, óz qarjylarymen shamalary kelgenshe auyl-auylgha kómek qolyn sozuda. Sol qoghamdyq qordyng múryndyq boluymen, Sarybastau audanynda Qúrban ait meyramy audandyq dengeyde toylandy. Bú toydy ótkizudi osy auylda 1983 jyly tughan jastar óz moyyndaryna alyp, "Ýlgili otbasy", "Baluandar kýresi", "Jýgiruden jarys" sekildi birneshe sayystar úiymdastyrdy. Jenimpazdar aqshalay syilyqtar aldy.

"Qúrban aitqa" jayylghan dastarhan

"Marafon". Jýzden kim jýirik shyghar eken?

Qúday jolyna - qúrbandyq

Audannyng beldi paluandary

Belgili jurnalist Mәdy Manatbek pen osy sharanyng bastamashysy Aydos Suanbek te jýgiruden jarysqa qatysty

Arqantartys

Rayymbek audanynyng ýlgili otbasy

Balalar da bir serpilip qaldy

Qosh! El toygha ainalghanda, biz ózimizge qajet dýniyeni izdedik. Sarybastaudaghy Nýsipbek Áshimbaev atyndaghy múrajaydan búryn-sondy baspasózde jariyalanbaghan Berdibek Soqpaqbaevting birneshe sureti qolymyzgha týsti.

Búl "Ýsh úrpaq ókilderining toyy" atymen ótip, halyqtyng esinde qalghan toy. 

Sol toygha Bekeng qúrmetti qonaq retinde shaqyrylghan. 

El auzynda Berdibek Soqpaqbaev osy toyda audan aktivterinen sayaq jýrgeni aitylady. Kóbine auyl adamdarynyng arasynda bolypty. Myna suret sonyng dәleli. 

Bekenning kózildirigi men bas kiyimi KSRO qalybyna syimaytynyn aighaqtap túrghanday kórinedi.

Komunister kәstóm-shalbar kiyip, galstukpen qylghynyp jýrse, Bekeng jaghaly sport kiyimimen kózine dóngelek kózildirik taghyp alypty. 

Biletinderding aituynsha, sol tústa jazarynyng bәrin jazyp bolghan klassikke dúrys qúrmet kórsetilmegen. Audandyq úsaq bastyqtargha jasalghan iltipat Bekene kelgende sualyp qalsa kerek. Soghan ókpeli jazushy toydyng ayaghyn kýtpey qaytyp ketken desedi. Myna surette Bekenning shet qaluy sol әngimening rastyghyn dәleldeydi. Eng shetke halyqtyng súrauymen oryndyq qoyylyp, Bekeng minberge kóterildi me eken, kim bilsin!

Múrajaydan taghy mynanday eki suret taptyq.

Berdibek Soqpaqbaev sarybastaulyq jastarmen kezdesipti.

Kenestik kezendegi kóp jiynnyng birinde

Qosh! Sarybastauda Orazhan qajy Ádil balasy atty qazynaly qariya bar degendi búrynnan estushi edik. Sol kisimen biraz syrlasudyng sәti týsti. Qajylyqqa baryp, әji atanghan aqsaqal auyz-eki әngimening jýirigi eken. Ángime bylay bastaldy. 

- Aqsaqal Sizdi eski әngimelerdi jaqsy biledi dep estip edik. Sóz súray kelip edim. 

- E, balam bizde ne jetisken sóz bar deysin. Búrynghylar, jaqsy adamdardyng artynan erip jýrip, ónegeli sózderdi ýirenedi eken. Bizding uaqytymyzda oghan múghdar bolghan joq. Ýkimet mal baqqyzdy. Maldan úzap shygha almaghan adamda ne әngime bolushy edi.  Múnda-múnda, osy egemendikti alghan song ghana әngimening shetin úqqanymyz ghoy. Áytpese, búrynghylardyng eski әngimesine ilese almay qaldyq qoy, biz...

- Úzaq batyrdyng zamanyndaghy kisilerge qatysty bileriniz bar ma?

- Qyrghyzdyng bir synshysy "Albanda eki qút bar. Eki jýirik sheshen bar. Eki kesir bar. Olar túrghanda Albandy eshbir jau ala almaydy" depti. "Albannyng qúty kim eken?" degende, "Albannyng qúty – Niyazbek pen Jәmenke. Búl elding berekesi sol ekeui" depti.

"Eki jýirik sheshen kim?" degende, "Bireui – Janghabyl sheshen, ekinshsi Baba – Qashaghan" depti. "Áuelding úly Qashaghan, Qúday artyq jasaghan" dep ol da qiyn shyqqan tilmar adam eken. Qyrghyz synshy: "Qashaghannyng óz nesibesi ózinde, eshqanday kemdigi joq, al Janghabyldyng eki kemdigi bar. Onyng bireui – perzenti joq eken. Ekinshisi – malsyz eken. "Mal tabylar-au, biraq, perzent jayy qiyn" depti.

"Kesiri kim?" depti jiylghandar enteley. "Albannyng ózi batyr, ózi kesirli ekeui bar. Onyng bireui – Diqanbay, bireui – Úzaq. Úzaq kesirlenedi, kesiri óz basyna jaghady, eline jaqpaydy, Diqanbay kesirlenedi, onyng kesiri eline jaghady da, ózine jaqpaydy" depti.

- Synshy qanday kesirlik turasynda aityp otyr, aqsaqal? 

- Kesirlik jasaghanda bylay ghoy. Úzaq kóp sóz bilmeytin, kekeshteu adam bolypty. Búiyryp qana sóileydi eken. Mysaly, Qarqarada ýlken bәigi bolghanda "atymnyng bәigesin shappay berinder" dep qighylyqty salypty. Oghan el kónsin be, bәigige Úzaqtyng atyn kóp bolyp kýshtep qosqyzady. Qasyndaghy serikteri ynghaysyzdanyp:

- Ay, batyrym-ay, atyng aldymen kelse - abyroy, kelmey qalsa, Úzaq atyna úyat emes pe?, - depti.

Sóitse, kesirlenip otyrghan Úzaq (azdap shalyghy bar, qasiyetti kisiler ghoy):

- Atym aldymen keledi. Kelmese, bir saymen, topqa kirmey jylystap shyghyp ketemiz, - depti. Qasiyetinnen ainalayyn, Úzaqtyng aty osy bәigiden bas jýldeni alypty. Mine, kesirligining óz basyna jaqqany osy emes pe?

- Taghy da osynday әngimeden aita otyrsanyz. 

- Albannyng Ayt ruyndaghy ataqty Janserkening úly Túrlyqoja men Úzaq ekeui qaraylas ósken adam. Osy ekeui birde Qyzaydyng Ábilqayyr degen tóresining auylyna qonaqqa barypty. Sol tóre kim kelse de, tósekte jatyp tildesedi eken. Kelgen qonaqqa týregelip qúrmet kórsetpeydi-mis.

Al, tórening auylyna kelgender bir shaqyrym jerden attan týsip, atyn jetelep jayaulap keluge tiyis eken.

Úzaq pen Túrlyqoja tórening ýiining irgesine deyin atpen salyp-úryp jetip keledi. Tóre "Myna kelgen dәu de bolsa, Túrlyqoja men Úzaq bolar" depti de tóseginen qozghalmay jata beripti.

Tórening auydy malyn soyyp, eki batyrdy qúda kýtkendey kýtipti. Tek tóre ghana jatqan jerinen qozghalmay qoyady. Túrlyqoja sýiindikting sýikemesi júqqan sózsheng adam.

- Tóre bizben birge dastarhangha kelmeysiz be, - deydi.

- Ózderiniz ala berinizder, bizge de bir sýiek keler, - depti Tóre.

Osyny kýtkendey Túrlyqoja:

-  Bú Ábilqayyrdy elding baghyna tughan tóre eken desem, itting soryna tughan tóre eken ghoy, - depti.

Myna sózge ne derin bilmey sasyp qalghan tóre ornynan túryp, qos batyrgha at mingizip, riza etip qaytarypty.

- Baghanaghy Albannyng jýirigi degen Janghabyl sheshenge qatysty qanday әngimeler bar?

- Ángime kóp qoy, balam.  Birde Janghabyl sheshen Qyzay auylyndaghy Darubay degenning ýiine bir top nókerlerimen bara qalypty. Jazdyng kýni. Janadan bie baylap, mal endi semirgen kez bolsa kerek. Qymyz babyna kelgen shaq.

Biraq, soyys malgha bata súray kelgen eshkim bolmapty. Darubay baylyghyn kórsetemin dep, qystan qalghan qazy-qarta, sýrilerin assa kerek. Jarym jazgha deyin sýr saqtau onay deysing be?

Buy búrqyrap, qazy-qarta keledi aldygha. Sonda Janghabyl:

"Múnyng ózi sýr eken ghoy,

Byltyr kýzden jaz jaylap jýr eken ghoy.

Bireu desem Qarynbay ekeu eken

Bireu ólip, bireu tiri jýr eken ghoy.

Tart, tisim batpaydy ary", - depti.

Búl syngha jauap bere almay qalghan Darubay ertesine taghy qondyryp, qoy soydyrady. "Tisim batpady" degenin eskerip, arnayy úighyr shaqyrtyp, palau da bastyrady. Tamaq dayyn bolyp, taghy da aldygha keledi.

"Oy, búnyng ózi bylamyq.

Bylamyqty jep synalyq

Darubay bizding elge bara qalsa,

Bizde osynday qylalyq" depti Janghabyl.

Múny estigen Darubay qonaqtaryn taghy da qaytarmay, tay soyypty. Keterinde at mingizipti. Darubaydyng bir attyng qúnyna tatityn tartpasy bar eken. Ony da sózben jenip alyp, shu dep jýrip ketipti. Qasyndaghy joldastary: "Sheshen tym qúrysa tartpasyn nege birimizge bermeydi?" depti estirte.

"Jogharghy jaqtan keledi qúnajyn qargha,

Ebin tauyp jegenge lәjing bar ma?" dep ólendetip bastap jyrdy tógip-tógip jiberipti. Dostary búghan daua joq eken desipti.

- Sizdi Kódekting "Sasan auylyna barghanda" degen ólenining tarihyn biledi dep estip edim. 

- Kódek qasyna Ábiljan degen joldasyn ertip, Sasannyng auylyna barypty. Sasan da sonday kesirli adam bolsa kerek. Kódekterdi mensine qoymaydy. Sol auylda Albannan qyz alghan Qyzaydyng bir zәngisi bar eken. Kódekter sonyng ýiine baryp qonady. Sol ýide jatyp Kódek bir baladan qalam qaghaz alyp, "Sasan auylyna barghanda" degen ólenin jazady. Búlardyng artynan Sasan andushy qoyghan eken. Sol әlgi ólendi bayqatpay qaltasyna salady da, baygha jetkizedi.

Ol uaqytta múnday ólenning taralyp ketpeui ýshin baryn salatyn zaman. Tipti, aqyndy óltirip jiberui de mýmkin. Kódekeng osy ólende tau-tasta jýz әskermen barymta jasap jýretin Maqsút degen batyryn da jamandap jibergen. Ashugha bulyqqan Sasan eki nókerin jiberedi.

Sol kýni kesh batyp ketip, Kódekterdi әketuge kelgen nókerlerge de qonugha tura keledi. Zәngi Sasannyng jamandyq oilap otyrghanyn bile qoyyp, týnde nókerler úiyqtaghanda ekeuin qashyryp jiberedi.

Qashqynnan qashyp otyryp, qyzay Darubay qajynyng ýiine jetedi. Olardyng artynsha jetken nókerlerge "Izdegen aqynyng bizge kelgen joq. Kelse de, bermeytin edim" dep keri qaytarypty.

Qazynaly qarttan oqyrmandargha tәbәrik

Sóz sony

Biz Sarybastaumen qimay qoshtastyq. Endi, mine Almaty qaydasyng dep jýiitkip kele jatyrmyz. Saryjazgha jetkende "moskovichpen" shóp tasyp jýrgen  myna bir aghamyzgha kezdese qalmasymyz bar ma? Cosyn qiyaly shekteusiz, oiy erkin, qalypqa syimaytyn adamdary bar búl ólkeni týsinu ýshin osy ónirge kelu, kózinmen kóru, adamdarymen syrlasu kerek ekenin anghardym. 

Qanat Birlikúly

Abai.kz