...Búl mәsele alghash kóterilgede adam qúqyn qorghaushy úiymdardyng jetekshilerimen, (olardyng barlyghy derlik basqa últtyn, basqa dinning ókilderi) pikir alystym,  kózqarastaryn bildim. Olardyng barlyghy bir kisidey «konstitusiyagha qayshy búiryq» degen tújyrymgha keldi. Sonyng artynsha Ádilet ministrligining de Bilim jәne ghylym ministrligining búiryghynyng QR Konstitusiyasyna qayshy keletinidigi turaly mәlimeti jaryq kórdi. Sondyqtan boluy kerek, óz basym, búl mәselege nýkte qoyylghan bolar dep oilap edim. Alayda, songhy uaqytta, kóptegen aimaqtardan hidjabqa qatysty san týrli asyra silteushilikter bolyp jatqany bayqala bastady. Demek ne Ádilet ministrligi Konstitusiyany dúrys bilmeydi, ne Bilim ministrligi Ádilet ministrligining sózine pysqyryp ta qaramaydy, ne bizding elimizding qúqyqtyq memleket qúramyz degen úrany bos sóz bolghany. Meninshe, búl mәselening nýktesi әli qoyylghan joq, eng qyzyghy ol nýkteni kimning qoyatyny da belgisiz.

...Búl mәsele alghash kóterilgede adam qúqyn qorghaushy úiymdardyng jetekshilerimen, (olardyng barlyghy derlik basqa últtyn, basqa dinning ókilderi) pikir alystym,  kózqarastaryn bildim. Olardyng barlyghy bir kisidey «konstitusiyagha qayshy búiryq» degen tújyrymgha keldi. Sonyng artynsha Ádilet ministrligining de Bilim jәne ghylym ministrligining búiryghynyng QR Konstitusiyasyna qayshy keletinidigi turaly mәlimeti jaryq kórdi. Sondyqtan boluy kerek, óz basym, búl mәselege nýkte qoyylghan bolar dep oilap edim. Alayda, songhy uaqytta, kóptegen aimaqtardan hidjabqa qatysty san týrli asyra silteushilikter bolyp jatqany bayqala bastady. Demek ne Ádilet ministrligi Konstitusiyany dúrys bilmeydi, ne Bilim ministrligi Ádilet ministrligining sózine pysqyryp ta qaramaydy, ne bizding elimizding qúqyqtyq memleket qúramyz degen úrany bos sóz bolghany. Meninshe, búl mәselening nýktesi әli qoyylghan joq, eng qyzyghy ol nýkteni kimning qoyatyny da belgisiz.

Ángimening basyn ashyp alayyq, óz basym, músylman dinimen birge arab halqynyng mәdeniyetinin, ómir saltynyn, әdet-ghúryptarynyng bizding últtyq ómirimizge enuin qoldamaymyn. Sondyqtan býgingi әngime HIDJAB turaly emes, hidjabqa TIYM SALU mәselesi turaly bolmaq. Hidjabty bireu qoldaydy, endi bireu qarsy shyghady, mәsele adamdardyng san týrli pikirinde emes, Bilim men ghylym ministrligining QR Konstitusiyasyn, adam qúqyghy men erkindigin búza otyryp,  adamdardyng qanday kiyim kiige bolatynyn ne bolmaytynyn retteuge aralasuy turaly bolyp otyr. Eger búl búiryq osy kýiinde qogham tarapynan «ýnsiz qoldaugha» ie bolyp qala berse,  erteng әr adamgha tәn tandau men talghau mәselesin ókimetting óz qolyna aluy da ghajap emes. Esterinizde bolar, jas kezimizde shashymyzdy «bitlz» etip, jalbyratyp, iyghymyzgha týsiruge talpynghanda (bireuge jarasady endi bireulerge mýldem kelmeydi...), talay mәrtebe klastan quylghanymyz. Al 70-jyldardyng ayaghynda restorandargha galstuksiz kirgizbeytin de zang shyqty. Zang qabyldandy ma, әlde galstugi kóp, bir aqymaq basshynyng búiryghy ma, ol jaghyn bilmeymiz, biraq bir galstukpen birneshe student restorangha kirgenimiz esimde (alghashqy kirgen jigit, galstugin sheship, terezeden ekinshi adamgha beredi, ol - ýshinshige degendey...) Almaty tarihynda kýlki men mazaq bolyp ol da qaldy.

Hidjap mәselesi, ony kiygen adamdardy oqu ornyna jibermeu turaly әngime, eng alghashqy, osydan birneshe jyl búryn (2004 jyly) Fransiyada kóterildi. Búl týsinikti de bolatyn. Áleumettik dengeyi evropalyqtardan kósh tómen arab jastarynyng úiymdastyrghan birneshe «shanyraq shayqasy» Fransuzdargha da, kóne qúrylyqtyng basqa memleketterine de oy salyp, olardyng ýkimetterin kýn sanap kóbeyip kele jatqan kelimsekterding dini men mәdeniyetin shekteuding jolyn izdeuge mәjbýr etti. Sonyng nәtiyjesinde demokratiyanyng tuyn alghash kótergen Fransuz eli hidjabqa tosqauyl qoi ýshin arnayy zang qabyldady. Al songhy uaqytta Evropanyng kóptegen elderinde meshit salu mәselesi de jalpyhalyqtyq referndumgha qoyyla bastaghanyn jaqsy bilemiz. Al olardan mәdeniyeti tómenirek kórshi Resey elining astanasynyng túrghyndary referendumdy ysyryp tastap, «Mәskeuding myna jerine meshit salghyzbaymyz» dep, kóshege de shyqty. Ghalamdanudyng - batystyq ómir sýru saltynyng músylman әlemine, shyghysqa, odan qalsa Aziya elderining ruhany dýniyesine qarsy baghyttalghan sayasy kýresting eng bir qiytúrqy tәsili ekeni belgili. Alayda, jau jaghadan alghanda bóri etekten degendey, fransuzdarmen jaghalasa jýrip, alghashqy soqqyny bizding Bilim jәne ghylym ministrligi berdi. Meninshe, ministrlikting kindigin kórsetip jýrgen nemese múrny men ernine, odan qalsa kindigine  syrgha salghan oqushylar men studentterge tiym saludyng (densaulyqtaryn saqtaugha baghyttalghan) joldaryn qarastyrghandary kónilge qonymdy bolar edi...

Demek, birinshiden, hidjabqa qarsy búiryqtyng shyghu sebebin anyqtap aluymyz kerek. Ol kóp te emes. Birin biri qaytalaytyn oilardy jinastyra kelgende, tómendegidey birneshe sebep kórinis berdi:

1. «Ministrge nemese jogharydaghy sheneunikterge hidjab únamaydy, olardyng eshqaysysy ne ózderi ne balalary ony kiymeydi. Olar ýshin hidjab kózge shyqqan sýiel siyaqty»

- Adam qúqyghy men erkindigining basty prinsiypi - basqalardyng qúqyghy men erkindigining sening qúqyghyna bóget bolmauynda jatyr. Bireulerding kiygen kiyimderi sening talghamyna say kelmeui mýmkin, biraq ol onyng sol kiyimdi kiyip jýruine tiym salugha negiz bola almaydy. Eng qyzyghy, krishnayttardyng biz ýshin mýldem ospadarsyz kórinetin kiyimin kiyip, bizge týsiniksiz ólenderin qoghamdyq oryndarda aiqaylap aityp jýrgenine qarsy (olar sol kiyimderin jogharghy oqu oryndarynda da kiyip jýredi) eshqanday búiryq qabyldanghan joq. Mýmkin, hidjab kiygenderge (jәne republika halqynyng basym kópshiligin qúraytyn músylman qauymyna da) de qyzdarymyzdyng ýstimizdegi tósin ashyp qoyatyn kiyimderi men tizeden eki qarys joghary túrghan kóilekterding etegi únamaytyn shyghar.  Qysqasy, eger biz zayyrly memleket bolsaq, bireulerding talghamyna qarap, ekinshi bireulerding erkine tiym salynbauy kerek.

2. «Hidjab músylman dinining belgisi, kórsetkishi. Al biz zayyrly elmiz. Sondyqtan jeke bir dinning belgisin paydalanugha bolmaydy. Búl - bizdegi senim bostandyghyn joqqa shygharady»

- Eger hidjabty dinning belgisi, kórsetkishi  retinde qabyldasaq, mektepter men jogharghy oqu oryndarynyng aldyna tekserushiler qoyyp, әrbir oqushy men studentting moyyndaryn tekseruimiz shart. Olardyng keybireulerining moyyndaryna taqqan krest - hristian dinining belgisi, demek olardyng bilim mekebesine kiruine tiym salynuy kerek. Shynynda da, eger dinning belgisine tiym salatyn bolsaq, barlyq dinge birdey qarauymyz kerek qoy. Álde, memleket tek qana músylman dinining belgilerimen kýresudi maqsat etip qoydy ma?  Mýmkin, keyinnen mektepting aldynda er balalardyng shalbarlaryn sheship tekseruge de kirisermiz... Sol uaqytta bir emes eki dinning de tamyryna balta shabugha bolady. (Búl iydeyany jana ministrge syilaymyn). 60-70-jyldary Kenes ókimetinde janazagha tiym salynyp, kommunist bolyp, qyzmet istegen talay qazaqtyng kiyimimen jerlengenin kópshiligimiz úmytyp ketken siyaqtymyz. Janazany jasyryn shygharu degen sóz auyspaly maghynada emes, naqty maghynasynda qoldanylatyn.

3. «Hidjab - arabtyng kiyimi. Qazaqqa ne qazaqstandyqtargha tәn emes. Sondyqtan bizder ózimizding salt-sanamyzdy, dәstýrimizdi ústanuymyz kerek. Hidjabqa tiym salu - arab dәstýrining qazaq arasynda taraluyna qarsy әreket»

- Úmytpasam, 90-jyldardyng ayaghy bolu kerek. Jasaral ekumiz Qyzylorda oblysynda kezdesu ótkizip jýrgen bolatynbyz. Birde qonaq ýige Shirkeyli auylynyng «Azat» qozghalysynyng basshysy jәne sol auyldyng halyq saylaghan әkimi (jәne moldasy) bizdi ózining auylyna kezdesuge shaqyra keldi. Kirip kelgende-aq ýstindegi kiyimi kózime birtýrli kórindi; Ayaghynda júmsaq etik, qonyr shalbardyng balaghy etikting ishinde, jaghasy qysqa tamaghynan týimelenetin kóilek, qamzol men qysqa shapany, basynda qonyrqay taqiyasy bar eken. Bәri de ózine tamasha jarasyp túr. «Osy kiyiminmen jinalystargha qatysqanda bireuler birdeme demeydi me?» - degen mening súraghyma, jymiya túryp, bylay degeni esimde: «Ýlken bir jiyndargha ne oblys әkimimen kezdesuge kelgende olardyng kómekshileri «Agha mynau kiyiminizdi tastap, kәdimgi adamdarsha kiyinip kelmeysiz be» dep shyp-pyrlary shyghady. Sonda men: «Mening kiygen kiyimim - naghyz qazaqtyng kiyimi. Senbesender, Abaydyng balalarymen týsken suretterin qarandar. Sol kiyim - mening ýstimde. Al senderding kostum- shalbarlaryng men qatyp qalghan aq kóilek, ala galstukterinning kimdiki ekendigin bilmeymin. Naghyz adamsha kiyingen de menmin. Mening búl kiyimim jýrip-túruy kóp júmysyma da ynghayly»  dep jauap berdim dedi. Hidjabtyng arabtardyng kiyimi ekendigi ras, biraq biz ózimizding ýstimizdegi kiyimdi qazaqtyng kiyimi dep aita alamyz ba? Kóshede sәukele taghyp ne jarghaq shalbar kiyip jýrsek, búnday sózderdi algha tartugha bolatyn da shyghar. Alayda ózimiz tolyghynan evropalyq, batystyq ýlgige kóshkennen son, basqa kiyimning týrine qabaq shytudyng ózi kýnә siyaqty. Meninshe, әngime BIZ SIYaQTY KIYINBEGENDERGE  degen kózqarasqa tireledi. Al búl - zayyrly memleketting ústanymy emes.

4. «Músylman dinining qazaq arasynda keng taraluy, tereng enui - qaranghylyq pen nadandyqqa alyp keledi. Hidjab - osy taraludyng naqty kórinisi. Biz Evropagha, ózyq mәdeniyet pen ghylymgha bas búruymyz kerek. Hidjab - orta ghasyrlyq dengeyge týsuding kórinisi»

- Orta ghasyr - Evropanyng eng bir qaranghy, adam aitqysyz nadandyq dәuiri ekenin tarihtan jaqsy bilemiz. Al músylman dinining ghylym men bilimge, órkeniyetke degen dúrys kózqarasy da dausyz shyndyq. Basyna oramal taqqan adamnyng aqyly kem bolady dep te eshkimdi sendire almaysyz. Bar pәle - ghasyrlar boyy jýrgizilip kele jatqan iydelologiyada. Tarihtyng zany ma, әlde allanyng búiryghy ma, әiteuir, elderding ne aimaqtardyng birqalypty damymaytyn zandylyghy bar. Egiypette ghylym men bilim damyghan uaqytta,  basqa qúrylyqtar, elder men ólkeler úiqyda jatty. Arab mәdeniyeti әlemdik ghylymdy, filosofiya men naqty ghylymdy búryn bolyp kórmegen dengeyge kótergende Evropa ózderining siqyrshylaryn otqa jaghyp jatqan bolatyn. Dәl sol uaqytta islam elderining bilimdi boluyna hidjab eshqanday kedergi keltirmegen siyaqty. Meninshe, hidjabty qaranghylyq pen nadandyqtyng belgisi retinde qabyldau - kózge kórinbey jýrgizilip jatqan ghalamdanu maydanyndaghy alaghashqy ashyq soqqysy. Búl - úzaq ta bitispes kýresting bastamasy ghana.

5. «Mektepting ishki zanyna sәikes qabyldanghan formalardy barlyghy kiyip jýruge mindetti. Hidjabqa tiym salu tek osy formany saqtaugha baghyttalghan búiryq»

- Búl jaghdayda, hidjab mәselesi tek qana mektepterge qatysty boluy kerek te, forma kiyetin talaby joq jogharghy oqu oryndarynde búl búiryq ózining kýshin jongy shart. Al qazirgi kezende hidjab týgil oramal tartqan studenttermen de «jankeshti kýrestin» bastalyp ketkeni bәrimizge mәlim. Mektepke hidjab kiyip keluge tiym saludyng da naqty praktikalyq negizi boluy shart. (Onday bolmasa Konstiusiya boyynsha berilgen senim bostandyghynyng búzyluy bolyp tabylady). Angliyanyng bir qalasynda  hidjabqa tiym saludy - himiya sabaqtarynda tәjiriybe jýrgizgen uaqytta úzyn oramyl, kóilekting etegi órtenip ketu qaupimen baylanystyrghan eken. Hidjab kiyetin oqushylar tek sol sabaqta ghana kiyimderin auystyryp, basqa sabaqtarda hidljabpen jýre beripti. Al bizding minsitrlik hidjabqa tiym salu jóninde әli kýnge deyin auyz toltyryp bir auyz naqty dәiek aita almay otyr. Aytpaqshy, 60-jyldarda AQSh-tyng bir shtaty er adamdardyng galstuk taghyuyna tiym salghan bolatyn. Ol tiymnyng basty dәleli - adamdargha it siyaqty qarghybau taghyp jýruge bolmaydy-mys...Kýlkili bolghanmen, tiym saludyng sebebin dәleldeuge tyrysqandaryna rahmet. (Ayta ketu kerek, «Preziydent qarsy bolghan» degen dәlel órkeniyetti elderde qabyldanbaydy! Tek kýlki bolamyz)

Hidjab turaly dau-damay qyza bastaghan uaqytta Preziydent te osy mәselege ózining azamattyq pikirin aityp, otqa may qúighanday boldy. Olay deytinim, qazirgi jeke basqa tabynu derti qazaq qoghamyn tolyq derlik túmshalap alghan uaqytta, Preziydentting jeke pikiri - Konstitusiyalyq zannan da joghary dengeyde qabyldanatyny belgili. Áli esimde, Múqaghaly Maqataev qaytys bolyp, onyng atyn Paster kóshesine bergende de, Preziydent teledidardaghy bir sózinde «Paster - talay milliondaghan jandardy ajaldan qútqarghan әlemdik túlgha, onyng atyn alyp tastaudyng qajettiligin kórmey túrmyn» degen siyaqty oiyn bildirgen bolatyn. Áriyne, qoghamdaghy әrbir qúbylysqa әr azamat ózindik oiyn, pikirin aita alady. Sondyqtan bolu kerek, Almaty qalasynyng әkimshiligi de, mәslihat ta búl pikirdi tyndap aldy da, ...qúlaqtaryna da qystyrmady. Shynynda da, Preziydent toponimikanyng mamany emes, onomastikanyng komissiyasynyng da mýshesi emes. Ózining jeke oiyn aitty da qoydy. Ol kisining aitqan әrbir oiyn zang retinde qabyldasaq, demokratiya degendi jinap qoigha tura keledi. (eger Almaty qalasyndaghy kóshelerding bәrine Pifagor, Aristoteliden bastap, adamzatqa enbegi singen adamdardyng attaryn beretin bolsaq, Abaydyng atyn qoyatyn kóshe tapay qalatyn edik!)

Preziydent ózining sózin «Men pәrәnjige týbegeyli qarsymyn» dep bastapty. Núrekeng sol  jerde er adamdardyng kilt (shotlandyq er adamdardyng kiyetin yubkasy) kiygenine de qarsylyghyn aitugha bolar edi. Sebebi - Shotlandiyalyq erler kiyetin әielder yubkasyn qazaq jerinde kiyip jýrgen bir adamdy da tappaysyz.  Dәl sol siyaqty, óz basym, qazaq jerinde pәrәnji kiyip jýrgen bir әieldi de kórmeppin. Qoghamda kezdespegen nәrsege qarsylyq bildiru arqyly Preziydentimiz óte ynghaysyz jaghdayda qaldy dep oilaymyn. Nemese osy sózdi estigen sheteldik azamattardyng kópshiliginde «qazaqtarda pәrәnji keng taraghan kiyim týrining biri eken» degen oidyng qalyptasuy da ghajap emes. (Borattan qútyla almay jýrgende, әlemge taghy da kýlki bolarmyz). Preziydent ekinshi sóileminde «Ásirese studentter men oqushy jastardyng hidjab pen pәrәnji kiyip jýruine qarsymyn» depti. Pәrәnji jóninde óz oiymyzdy aittyq, al endi hidjabqa toqtalayyq. Sebebi, týsinbestik basy - osy HIDJABTYNG mәni men maghynasynyng naqtylanbauynan tughan siyaqty. Pikir jarystyrudyng aldynda kez kelgen sózding ne qúbylystyng maghynasyna kelisip aluymyz shart. Resey teledidarynan «hidjabty» týsindirgen bir ghalym әielderding eki kózi ghana kórinetin, auzy múrny túmshalanghan suretti kórsetse, endi bir jerde deneni týgel jabatyn, tek qana bet-auyz ben alaqan ashyq qalatyn kiyimning týrin «hidjab» dep týsindiredi. Al bizding Bilim men ghylym ministrliginde otyrghan azamattar qanday «hidjabqa» tiym salghanyn eshkim bilmeydi dep oilaymyn. Sondyqtan bolu kerek, bastaryna oramal oramal baylaghandar (onyng hidjabqa jatpaytyny talassyz mәsele!) da jazagha úshyryp jatyr. Meninshe, osynday ynghaysyz jaghdayda qalmas ýshin, Bilim ministrligi diny basqarmamen birlese otyryp «hidjab» sózine jan-jaqty týsinik bergeni dúrys siyaqty. Qasyna suretin qosa berse de artyq bolmaydy. Onday bolmaghan kýnde qazaqtyng últtyq kiyimi bolyp tabylatyn kiymeshek kiygen ústazdar da mektepting esiginen qaray almay qalady.

Ekinshiden, «hidjabpen» kýreste shash al dese bas alatyn keybir basshylar asyra silteuge de kirisken siyaqty. Bir jerlerde aidar qoyghan balalardy klastan shygharsa, endi bir jerde taqiya kiygender de quylyp jatyr. Sol arqyly dinning ne arab halqynyng belgisi bolyp tabylatyn kiyimmen emes, qazaqtyng últtyq ereksheligine, salt-sanasy men dәstýrine de shabuyl bastaldy.  Demek hidjabtyng ayaghy qazaqtyng ata-babadan qalghan qúndylyqtaryn jonggha alyp kelui ghajap emes.

Alayda, eng basty mәsele basqada dep bilemin. Ateister (búrynghy kommunisterding barlyghy derlik ateist ekendikteri týsinikti, sondyqtan olar maghan renjimeydi dep oilaymyn) basqaryp otyrghan memleket osy uaqytqa deyin islam dinin ózderining baqylauynda ústap keldi, biraq islam qúndylyqtaryna qarsy shabuylgha shyqqan joq edi. «Hidjap» mәselesi biylikting «osyghan búlar qalay qaraydy eken» degen baghyttaghy, halyqtyng oiyn biluge baghyttalghan qadamy siyaqty. Bilim ministrligining búiryghy men Ádilet ministrligining oghan qarsy mәlimdemesi de osyny rastaydy. Demek keri sheginuge de jol dayyndalyp qoyyldy.  Biraq búl «bayqap kórudin» óte qauipti ekendigin de esimizden shygharmayyq.  Diny fanatizmning kýshi últtyq ne kommunistik fanatizmnen de joghary. Sonymen qatar últtyq baghyttaghy azamattar men úiymdardyng osy uaqytqa deyin diny mәseleni tu etip kóterip, sayasattaryna qúral etpey otyrghanyn da esepten shygharmau qajet.

Dos Kóshim

Respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy

«Abay-aqparat»