Juyrda úzyndyghy jarty metrge juyq, salmaghy 8 keliden asatyn 2 tomdyq, 552 betten túratyn «Otyrar» tarihi-etnografiyalyq alibomdar jinaghy jaryq kórdi. Týrkistan oblysy, Otyrar audanynyng qysqasha tarihy men sol audannyng halqynyng esinde saqtalghan birtuar perzentteri turaly mәlimetter berilgen eken. Búl alibomdargha milliondaghan qarjy júmsalghanyn, Týrkiyada basylyp shyqqanyn súrap bildik.

Ókinishtisi sol, tarihy alibomdardy shygharudaghy maqsat mýldem týsiniksiz. Atyn «Otyrar» dep aighaylatyp qoyghanymen, mazmúny atyna say emes. Kólemi men týri salmaqty, ishinde myndaghan adamdar turaly aqparat bar, tipti keybireulerining atyn adam bilmeytin kóptegen aqyn-jazushylardyng ólenderi men әngimeleri kezdesedi. Atap aitar bolsaq: Úljan Dәurenbekova, Janat Botabekova, Ahmet Ábutәlip, Esengeldi Nauryzbayúly, Medet Basharov, Ibatov Súltanhan, Tәuirelkeldibek Moltaev, Ámina Ábdisadyqqyzy, Qystaubek Amantay, Túrymtay Mynjasarúly, Bolysbay Rahymbaev, Fayzulla Sýgirbaev, Aydarsha Ospanov, Erkebay Kósherbaytegi, Ómirzaq Serikbaev jәne basqa jazghyshtardyng әngimeleri, ólenderi, otbasy tarihy turaly estelikteri berilgen eken.

Otyzdan astam әl-Faraby shyqqan Otyrar elining tarihy kýrdeli. Farabiyler mekeni atanghan aimaq әli jiti zertteudi talap etedi. Sebebi múndaghy ghalymdar matematika, fizika, astronomiya taghy basqa kóptegen salalarda әlemdik dengeyde janalyq ashqan túlghalar. Osy ghalymdar ishinde qazaqtyng bas tarihy bolghan, Otyrar tarihyn býkil adamzattyng qúlaghyna jetkizgen, aty anyzgha ainalghan ghúlama ghalym Ábu Nasyr әl-Faraby ekeni dausyz. Úly oishyl turaly halyq auzynda saqtalghan mynaday bir әngime bar. Ústaz qartayghan shaghynda bir top shәkirtterining basyn qosyp: «Senderge amanatym bar, eger qúpiyasyn saqtap, shartyn oryndasandar aitamyn», – deydi. «Amanatqa qiyanat jasaugha bolmaydy, aitqanynyzdy oryndaymyz», – dep shәkirtteri uәde beredi. Sonda ústaz olargha teriden tigilgen túmardy úsynyp, qabirining basynda ghana ashudy ótinedi.

Arada kóp uaqyt ótpey-aq úly ústaz dýniyeden ótedi. Marqúmdy arulap, jerleu rәsimi kezinde uәde boyynsha әlgi túmardy ashyp qarasa, ishinen tildey qaghaz shyghady. Qaghazda: «Búl tughan jerim – Otyrardyng topyraghy edi, qabirime osyny salyndar», – dep jazghan eken. Ótinishi ýlken tebirenispen oryndalady. Danyshpannyng aty danyshpan, ómirden ótip jatyp ta tughan jerding qasiyetin keyingilerge úqtyryp ketipti. Al, atalghan alibomdardy qúrastyrushylar Otyrar tarihynan oiyp túryp oryn alatyn úly túlghanyn, neshe tom kitapqa jýk bolatyn enbekteri men ómirbayany turaly mardymsyz mәlimet berip, 552 betting shaghyn bir betin ghana arnaghan.

Al, endi Otyrar tarihyn qolyna qalam ústaghan kezden bastap  zerttegen, Otyrar danqyn kýlli әlemge pash etken jәne onyng qazirgi muzeyin ashtyrghan, Ábu Nasyr әl-Faraby men otyzdan astam әl-Farabiyding enbekterine erekshe nazar audartyp, olardyng esimining sol jerde jazyluyna sebepker bolghan, esimi Birikken Últtar Úiymynyng Altyn kitabynda jazylghan, 120 memleketting syilyghyn iyelengen aqyn Múhtar Shahanov ekeni dausyz. Ol kisining qazaq últyna jasaghan basqa da qyzmetin aitpaghannyng ózinde, Shynghys hannyng Otyrardy qalay qiratqany jayly poemasynyng ózi әlemning 100-den astam tiline audarylghan jәne 25 jylday qazaq mektepterining oqulyghyna engen «12-3=?» poemasynyng ózi nege túrady? Tughan jer tarihyn keng kólemde zertteu ýshin ýkimet basshylarynyng nazaryn audartqyzghan aqynnyng atalghan alibomdarda eki jol óleni keltirilmegen, 552 betting jarty betin ghana arnaghan. Aqynnyng eline jasaghan qyruar enbekterin joqqa shygharu ýlken әdiletsizdik emes pe?

Ál-Faraby men Múhtar Shahanovtyng tughan jerine jasaghan isterin bir emes birneshe uniyversiytetter zerttep bite almasy anyq. Últtyq sanany ózgertu ýshin tól tarihymyzdy týgendeu maqsatynda әlemge belgili túlghalardyng «Otyrar» tarihi-etnografiyalyq alibomynda enbekterining bolmauy – bolashaq úrpaqqa tarihty búrmalap jetkizu. Shyndyq aitylmaghan kez kelgen kitaptyng qúny bolmaytyny belgili jaghday.

«Aghashtyng tamyry jerde, adamnyng tamyry elde», – degen sózdi úran etushi túlghalarymyz qazaqtyng kez kelgen tarihy kitabynan oiyp túryp oryn aluy shart. Álemdi moyyndatqan úly túlghalar ózining ómirlik jetistikteri men qalyptasuynyng bәri tughan elden alghan nәrining jemisi ekenin bir sәtke de esten shygharghan emes. Bizding halyq yqylym zamannan beri adam balasy tughan jerinen susyndaytynyn jaqsy bilip qana qoymay, bolashaq úrpaghynyng sanasyna sinire bilgen.

Tughan jer – adam ómirining kiyeli de qasterli orny ekenin jastargha úghyndyru biz ben sizge mindet. Álemning maqtanyshyna ainalghan túlghalar Otyrar turaly shyqqan kez kelgen enbekting kórkin keltirip, atyn asqaqtatady. Otyrar qazaqtyng bas tarihy dengeyinde ekenin eskerer bolsaq, búl jerding tarihyn jazu asa jauapkershilikti talap etedi. Shynghys hannyng shabuyly kezinde jer astyna jasyrylghan ghalymdardyng qúndy enbekterin tabugha býginde qarjy bólinbey keledi. Songhy uaqytta kishigirim auyl, audan tarihyn zertteu barysynda osy jayttardy eskermeuge bolmas. Tarihy tereng qazaq jerining zerttelmegen tústaryn ashyp jazugha mýmkindikter jetkilikti. Elding keshegisi men býgingisi turaly ghalymdardyng zertteuleri men halyq auzyndaghy anyz әngimelerge qosa, jergilikti jerding jaghdayyn biletin kónekóz qariyalarymyz bar. Osy mýmkindikterdi paydalana otyryp, auyldan nәr alatyn qazaq últynyng tarihyn jazu qajet.

Birneshe ghasyrda bir tuatyn alyptar mekeni turaly alibomdardyng jalghasy bolyp kitap shygharudy jergilikti kәsipkerler qolgha alyp otyr eken. Milliondaghan tenge qarajat júmsap kitap shygharu maqsat bolmauy tiyis. Maqsat tughan elding tarihyn bolashaq úrpaqqa tura әri naqty jetkizu. Álemdik dengeyde tanymal túlghalardyng aty atalghan kitapqa júrttyng nazar audarmauy mýmkin emes. Búl salghyrt qaraytyn dýnie bolmauy kerek. Alibomdarda ketken ýlken qatelikter kózge týrpidey tiyedi. Nazar audarmay ketuge, aitpaugha taghy da bolmady. Kelesi shygharylatyn tarihy kitaptarda qatelikterge boy aldyrmasa deymiz. Qazaqtyng bas tarihyna ainalghan, Farabiyler mekeni atalghan Otyrar tarihyna shyryldap zertteu jýrgizgender, tughan jerin qyzghyshtay qorghaghandar men shyndyqqa tik qaray alghan túlghalardyng enbekteri jazyluy qajet. «Qúndy kitap – halyq qazynasy» deytin sózdi eskermeu ýlken qatelik bolary anyq.

Otyrar dese Ábu Nasyr әl-Faraby jәne Múhtar Shahanov birden eske týsedi. Búl ataulardy birin-birinen bólip qaraugha kelmeydi jәne ajyramastay úghym bolyp ketkeni belgili jaghday. Keshegi mynjyldyq tariyhqa qansha zertteu jasasaq ta, bir-birimen bite qaynasqan attary anyzgha ainalghan úly úghymdy ajyratu esh qisyngha kelmeydi. Sonymen qatar, qazaqtyng bas tarihyna ainalghan, qazaq últynyng sanasyna sinip ketken Otyrar tarihyn jazuda qatelikter men búrmalaulargha jol bermeu býgingi úrpaqqa artylghan jýk. Shyndyqty búrmalau – tarihymyzdy qorlau ekenin eskere otyryp, oblys, audan basshylyghy ketken qatelikterge shynshyl ózgerister engizer degen senimdemiz.

Berik Aghybaev, tarihshy

Abai.kz